Γράφει η Παντελιάνα Παπαμιχάλη
Η στρατηγική αυτονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( Ε.Ε.) στην Άμυνα και την Ενέργεια προϋποθέτει την ικανότητά της να μπορεί να λάβει ανεξάρτητες αποφάσεις, χωρίς εξάρτηση από τρίτες δυνάμεις και να δρα αυτοδύναμα και αποτελεσματικά στους τομείς αυτούς (Paleari, 2024). Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης προσδιόρισε την έννοια αυτή στα Συμπεράσματα του Νοεμβρίου 2016 ως την «ικανότητα να ενεργούμε αυτόνομα όταν και όπου χρειάζεται». Σύμφωνα δε με τον Borrell (2020), η στρατηγική αυτονομία της ΕΕ καθίσταται «διαδικασία πολιτικής επιβίωσης». Στα συμπεράσματα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το 2020, αναφέρεται πως «η επιτυχία στρατηγικής αυτονομίας συνδυαστικά με τη διατήρηση ανοιχτής οικονομίας είναι ένας στόχος-κλειδί για την (Ευρωπαϊκή) Ένωση» (Beaucillon, 2023: 419-420). Η στρατηγική αυτονομία της ΕΕ αποτελεί προτεραιότητά της, ιδίως μετά τις αναταράξεις της τελευταίας δεκαετίας, οι οποίες προκλήθηκαν από την αποσταθεροποίηση στην Ουκρανία, την ενεργειακή κρίση του 2022 αλλά και τις διάφορες μεταβολές στο διατλαντικό σύστημα ασφαλείας. Αναφορικά με την αμυντική πολιτική της Ε.Ε., ήδη από την δεκαετία του 1950, γίνονται συζητήσεις για το πόσο σημαντικό ρόλο για την Ε.Ε. πρέπει να έχουν εξωτερικές δυνάμεις, όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ, αλλά και οι συνεργασίες της με αυτές (Puglierin, 2021: 23-24).
Ένας θεσμός κομβικός για την αμυντική αυτονομία της Ε.Ε. είναι η Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία στον τομέα της Άμυνας (PESCO), οργάνωση η οποία ξεκίνησε τη λειτουργία της το 2017 και έχει ως στόχο τη συνεργασία κρατών – μελών της Ε.Ε. για κοινά αμυντικά έργα, προσφέροντας τη δυνατότητα στενής συνεργασίας σε θέματα άμυνας και στρατιωτικών δυνατοτήτων ανάμεσα στα κράτη – μέλη της Ε.Ε.. Παράλληλα, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας (EDF), δημιουργήθηκε με σκοπό την οικονομική ενίσχυση των προγραμμάτων άμυνας (Puglierin, 2021: 24-25). Για τον σκοπό αυτό, μάλιστα, έχει δοθεί από το Ταμείο προϋπολογισμός που φτάνει τα οκτώ δις ευρώ, για τη χρονική περίοδο 2021-2027, ενώ, παράλληλα, προωθείται και ενθαρρύνεται η διασυνοριακή συνεργασία μεταξύ των χωρών (European Defence Fund, 2021).
Σε πολιτικό επίπεδο, η Στρατηγική Πυξίδα (Strategic Compass) θέτει στόχο για κοινό σχέδιο δράσης ως το 2030. Συγκεκριμένα, ο στόχος αυτός αφορά στην ενίσχυση των δυνατοτήτων της Ε.Ε. να αντιδρά «αυτοδύναμα όπου χρειάζεται και με εταίρους όπου είναι δυνατόν». Η δράση αυτή στοχεύει στο να δρα συμπληρωματικά με το ΝΑΤΟ και να ενισχύσει το παγκόσμιο και διατλαντικό σύστημα ασφαλείας (European Union External Action Service, n.d.). Η έμφαση στη στρατηγική αμυντικής αυτονομίας αντικατοπτρίζεται και από μεγάλα σχέδια όπως το SCAF, πρόγραμμα υπό ανάπτυξη, το οποίο αφορά στην εναέρια άμυνα και στο οποίο συμμετέχουν η Γαλλία, η Γερμανία και η Ισπανία. Σύμφωνα με τον Borrell, τέτοιες πρωτοβουλίες θα ενισχύσουν την Ευρώπη χωρίς, όμως, να αποδυναμώνουν τη διατλαντική σχέση της με τις Ηνωμένες Πολιτείες (Beaucillon, 2023: 423)
H ύπαρξη των παραπάνω πρωτοβουλιών αλλά και η επίτευξη συνεργασίας των κρατών – μελών της Ε.Ε. δημιουργεί ευκαιρίες οικονομιών κλίμακας, αφού προσφέρει δυνατότητες διαμοιρασμού πόρων και κοινής έρευνας, ενώ ο συντονισμός των κρατών – μελών βελτιώνεται και ως απόρροια όλων των παραπάνω, οι προσπάθειες γίνονται πιο αποδοτικές. Η πρόσφατη κλιμάκωση της έντασης στην Ευρώπη μετά το 2022 με τη ρωσική επίθεση στην Ουκρανία έδωσε επιπλέον ώθηση και ανέδειξε την ανάγκη για έμπιστη και οργανωμένη αμυντική συνεργασία (EEAS Press Team, 2024), ενώ ο ρόλος της Στρατηγικής Πυξίδας για στην υποστήριξη της Ουκρανίας από την Ε.Ε. ήταν καθοριστικός, αποδεικνύοντας τη σημασία ύπαρξης μιας κοινής γραμμής άμυνας της Ε.Ε. σε στιγμές κρίσεων. Οι προκλήσεις είναι υπαρκτές, π.χ. δεν συμμετέχουν σύσσωμα τα κράτη – μέλη στην PESCO, για παράδειγμα δεν συμμετέχουν η Δανία και η Ιρλανδία. Παράλληλα, δυνητικά θα μπορούσαν να προκύψουν και ζητήματα σχετικά με τηλήψη αποφάσεων, αφού απαιτείται συμφωνία από όλα τα κράτη – μέλη. Παρόλα αυτά, η Ε.Ε. φαίνεται να έχει θέσει ξεκάθαρα ως προτεραιότητα της τον συντονισμό μιας κοινής στρατηγικής αυτονομίας στην άμυνα.
Εξετάζοντας τη στρατηγική αυτονομία της Ε.Ε. σε ενεργειακό επίπεδο, ένας σχετικός θεσμός είναι η Ενεργειακή Ένωση 2.0, η οποία ιδρύθηκε το 2015 με στόχο τη διασφάλιση ενός «ασφαλούς, βιώσιμου, ανταγωνιστικού και οικονομικά προσιτού» ενεργειακού εφοδιασμού των πολιτών των κρατών μελών της Ε.Ε. (Defard, 2023: 27-28). Στο πλαίσιο αυτό θεωρήθηκε απαραίτητη η συνεργασία χωρών με στόχο τον εφεδρικό εφοδιασμό, ενώ επιδιώχθηκαν και στρατηγικές συνεργασίες με παρόχους, όπως είναι η Νορβηγία, η οποία είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος πάροχος φυσικού αερίου και αργού πετρελαίου για την Ε.Ε.. Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζει και η επιδίωξη συνεργασίας με τις Η.Π.Α. και τον Καναδά, την Αλγερία, την Τουρκία, το Αζερμπαϊτζάν, το Τουρκμενιστάν, τη Μέση Ανατολή, την Αφρική κ.ά. (European Commission, 2015).
Επιπλέον, με το Green Deal, το έτος 2019, τέθηκε ο στόχος κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050, βάζοντας στο πλάνο της ενεργειακής αυτονομίας την πράσινη ανάπτυξη. Το Green Deal επιβάλλει πολλαπλές μεταρρυθμίσεις, όπως επιβολή φόρου άνθρακα αλλά και ενίσχυση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (Nunzi, 2025: 3-4) και της κυκλικής οικονομίας (Nunzi, 2025: 14). Παράλληλα, το REPowerEU του 2022, στοχεύει στην απεξάρτηση από την Ρωσία στον τομέα του φυσικού αερίου στον απόηχο του Ουκρανικού ζητήματος. Η ενεργειακή κρίση του σήμερα προκάλεσε ανακατατάξεις στις γεωπολιτικές δυναμικές υπογραμμίζοντας την ανάγκη στρατηγικής ανεξαρτησίας (Nunzi, 2025: 4). Για τον σκοπό αυτόν, θα γίνουν επενδύσεις ύψους 296 εκατομμυρίων ευρώ σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ενώ έχουν κατοχυρωθεί συμφωνίες για LNG με τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Κατάρ. Στο πλαίσιο του REPowerEU, επιπλέον, επιδιώκεται η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε ποσοστό 45% έως το 2030 (Nunzi, 2025: 19).
Οι γεωπολιτικές προκλήσεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν ελλείψεις και προβλήματα στην ενεργειακή επάρκεια της ΕΕ. Η κατασκευή, για παράδειγμα, του αγωγού Nord Stream 2 είχε ως στόχο τον oικονομικό ανεφοδιασμό της ΕΕ με αέριο, αλλά διακόπηκε από τη Ρωσία δημιουργώντας ελλείψεις (Gross, Stelzenmüller, 2024). Επιπλέον, η Ευρώπη εξαρτάται από τρίτες χώρες αναφορικά με αγαθά, όπως ο γραφίτης και οι σπάνιες γαίες, το 70% των οποίων ελέγχονται από την Κίνα (Trakimavičius, 2024), ενώ το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ παραμένουν ο βασικός αμυντικός εταίρος της ΕΕ. Υποστηρίζεται, λοιπόν, η ιδέα της «ανοιχτής στρατηγικής αυτονομίας», κατά την οποία συνυπάρχει η συνεργασία με τη διασφάλιση διαμόρφωσης από την ΕΕ προσωπικών όρων (Gehrke, 2022: 62).
Η προσπάθεια επίτευξης στρατηγικής αυτονομίας στην ενεργειακή και την αμυντική πολιτική μπορεί να προσφέρει πολλές ευκαιρίες στην Ε.Ε.. Το European Defence Fund, για παράδειγμα, δημιουργήθηκε για να χρηματοδοτεί συνεργατικά έργα που εστιάζουν στην ασφάλεια και την τεχνολογία. Έτσι, μειώνονται οι περιττές επαναλήψεις δοκιμών κ.ο.κ που θα γίνονταν αν κάθε χώρα επιχειρούσε δοκιμές ξεχωριστά, καθώς κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε σπατάλη πόρων, χαμηλή αποδοτικότητα και κατακερματισμό των δυνατοτήτων άμυνας της Ε.Ε.. Επιπλέον, η προσπάθεια αυτονομίας ενισχύει τις συμπράξεις και τις συνεργασίες με τρίτες χώρες και ενισχύει τον ρόλο της Ε.Ε. στην παγκόσμια κοινότητα, διαμορφώνοντας μια «ανοιχτή αυτονομία» (European Commission, 2021).
Ολοκληρώνοντας, τα τελευταία χρόνια, η Ε.Ε. σημείωσε μεγάλη πρόοδο για την επίτευξη της στρατηγικής αυτονομίας. Θεσμοί, όπως το PESCO, το EDF, η Στρατηγική Πυξίδα που αποσκοπούν στην αυτονομία στον τομέα της άμυνας έχουν δώσει σημαντική ώθηση. Επιπλέον, το ευρωπαϊκό Green Deal και το REPowerEU αποσκοπούν στη σταδιακή ενεργειακή ανεξαρτησία. Οι προκλήσεις παραμένουν σημαντικές αλλά όχι ανυπέρβλητες. Η αυτονομία, άλλωστε, δεν είναι θέμα απομόνωσης της Ε.Ε. και αποκοπής κάθε συνεργασίας με τρίτες χώρες αλλά θέμα διατήρησης των σωστών ισορροπιών.
Βιβλιογραφία/Πηγές
Βιβλία
Beaucillon, C. (2023). “Strategic Autonomy: A New Identity for the EU as a Global Actor.” European Papers, Vol. 8, 2023, No 1, European Forum, Insight of 27 July 2023, pp. 417-428. doi: 10.15166/2499-8249/664
Gehrke, T. (2022). EU open strategic autonomy and the trappings of geoeconomics. European Foreign Affairs Review, 27 (Special Issue), pp 61–78. Διαθέσιμο σε: https://www.egmontinstitute.be/app/uploads/2022/06/EU-Open-Strategic-Autonomy_Gehrke_2022.pdf
Nunzi, S. (2025). European Strategic Autonomy in the Energy Field: Navigating Geopolitical Challenges, Policy Coordination and Innovation. LEAP Working Paper No. 1/2025.. LUISS School of European Political Economy. Διαθέσιμο σε: https://leap.luiss.it/wp-content/uploads/2025/01/WP1.25-European-Strategic-Autonomy-in-the-Energy-Field.pdf
Puglierin, J. (2021). Sovereignty and strategic partners. Στο N. Witney (Ed.), European sovereignty: Strategy and interdependence. Chaillot Paper No. 169, pp. 29–36. Paris: European Union Institute for Security Studies.
Defard, C. (2023). Energy Union 2.0. to deliver the European Green Deal: stronger governance, common financing and democratic tools. Report No. 127. Jacques Delors Institute. Διαθέσιμο σε: https://institutdelors.eu/wp-content/uploads/2023/11/R127-Energy_Union_2.0_European_Green_Deal_EN.pdf
Πρωτογενείς Πηγές
Borrell, J. (2023). Why European Strategic Autonomy Matters. European External Action Service. Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/eeas/why-european-strategic-autonomy-matters_en
EEAS Press Team. (2024). 2024 Progress Report on the Implementation of the Strategic Compass for Security and Defence. European External Action Service. Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/eeas/2024-progress-report-implementation-strategic-compass-security-and-defence_en
European Commission. (2015). A Framework Strategy for a Resilient Energy Union with a Forward-Looking Climate Change Policy (COM(2015) 80 final). Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:1bd46c90-bdd4-11e4-bbe1-01aa75ed71a1.0001.03/DOC_1&format=PDF
European Commission. (2021). The European Defence Fund: Factsheet. Directorate-General for Defence Industry and Space. Διαθέσιμο σε: https://defence-industry-space.ec.europa.eu/system/files/2021-04/20210429%20-%20EDF%20Factsheet.pdf
European External Action Service. (n.d.). A Strategic Compass for Security and Defence. Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/eeas/strategic-compass-security-and-defence-1_en
Ηλεκτρονικές Πηγές
Gross, S., & Stelzenmüller, C. (2024). Europe’s messy Russian gas divorce. Brookings Institution. Διαθέσιμο σε: https://www.brookings.edu/articles/europes-messy-russian-gas-divorce/
Paleari, S. (2024). The Role of Strategic Autonomy in the EU Green Transition. Sustainability, 16(6), 2597. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.3390/su16062597
Trakimavičius, L. (2024). Going green without China? The EU’s clean tech tightrope. European Union Institute for Security Studies. Διαθέσιμο σε: https://www.iss.europa.eu/publications/briefs/going-green-without-china
Πηγή εικόνας
European Centre for International Political Economy (ECIPE). (2022). [Εικόνα που συνοδεύει το άρθρο “European strategic autonomy: Aim or bane?”]. [Εικόνα]. Διαθέσιμο στο: https://ecipe.org/blog/european-strategic-autonomy-aim-or-bane/