Γράφει η Ελένη Ανεσιάδου
«Το διεθνές σύστημα είναι ανταγωνιστικό και άναρχο» (Waltz, 2011) – αυτή η ρήση αποτελεί και τη βασική προσέγγιση της ρεαλιστικής θεωρίας στον τομέα των διεθνών σχέσεων. Τα κράτη μέσα σε αυτό το περιβάλλον επιδίδονται σε έναν ατέρμονο αγώνα ανταγωνισμού προκειμένου να εξασφαλίσουν την ασφάλεια δια της προστασίας τους, η οποία περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την κυριαρχική τους υπόσταση, την εδαφική τους ακεραιότητα, τη διατήρηση της υφιστάμενης ή την απόκτηση περαιτέρω ισχύος. Η κανονική ή πρακτική δραστηριότητα που επιτρέπει στα κράτη να κατοχυρώσουν την ασφάλεια τους είναι η αναζήτηση ισορροπίας δυνάμεων (Σπυρόπουλος, 2010). Μέσα σε αυτό το άστατο πλαίσιο, η εξασφάλιση του εθνικού συμφέροντος του εκάστοτε κράτους μπορεί να οδηγήσει οποιαδήποτε στιγμή σε πόλεμο, καθώς, όπως είπε και ο Rousseau, «οι πόλεμοι προκύπτουν επειδή δεν υπάρχει κάτι να τους εμποδίσει» (Ήφαιστος, 2002).
Μια από τις αρχαιότερες μορφές πολέμου είναι αυτός της πληροφορίας, αν και η διεθνής κοινότητα έστρεψε την προσοχή της σε αυτόν τις τελευταίες δεκαετίες. Ένα από τα κλασσικότερα παραδείγματα πληροφοριακού πολέμου στην αρχαία ελληνική γραμματεία είναι ο Δούρειος Ίππος της Ιλιάδας του Ομήρου. Δεν ήταν όμως μόνο ο Όμηρος που μίλησε για αυτήν την μορφή πολέμου. Ο κορυφαίος αρχαίος Κινέζος φιλόσοφος, Σουν Τσου, πίστευε ότι «όλος ο πόλεμος είναι εξαπάτηση», δηλώνοντας ουσιαστικά ότι ο ίδιος ο πόλεμος βασίζεται στη χρήση ή την κατάχρηση των πληροφοριών (Σουν Τσου, 2015).
Σήμερα, η παραπληροφόρηση, είτε μέσω της προώθησης αβάσιμων και ψευδών ειδήσεων είτε μέσω της επιλεγμένης παρουσίασης της αλήθειας, εξαιτίας κυρίως της γιγαντιαίας προόδου της τεχνολογίας, έχει λάβει τρομακτικές διαστάσεις, υπονομεύοντας τους δημοκρατικούς θεσμούς, την ασφάλεια και την ανθεκτικότητα μιας κοινωνίας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024). Η διάχυση ψευδών ειδήσεων, η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα εξαπλώνονται σε διάφορες πλατφόρμες, συμπεριλαμβανομένων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των ειδησεογραφικών ιστοτόπων και των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης. Η τακτική αυτή έχει καταστεί εργαλείο υβριδικού πολέμου, που χρησιμοποιείται κατά τρόπο αποσταθεροποιητικό στη γεωπολιτική σκακιέρα.
Τα Δυτικά Βαλκάνια – Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο, Σερβία, Κόσοβο, Αλβανία και Βόρεια Μακεδονία – αποτελούν διαχρονικά τον δίαυλο επικοινωνίας της Ρωσίας με την Ευρώπη και τη Δύση. Κατά μια γενικότερη προσέγγιση, η παραπληροφόρηση είναι ένα ενδημικό φαινόμενο στα Δυτικά Βαλκάνια και οφείλεται σε εσωτερικούς παράγοντες, όπως η σημαντική γεωστρατηγική θέση των Δυτικών Βαλκανίων, οι διατεταμένες εθνοτικές εντάσεις που έχουν τα κράτη μεταξύ τους κυρίως λόγω της Σερβίας, αλλά και το διαχρονικά άλυτο θέμα της ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου. Ακόμη, οι στενές σχέσεις της Ρωσίας με την Σερβία λόγω της κοινής ορθόδοξης ταυτότητας και η γενικότερη απογοήτευση αυτών των κρατών από τη Δύση (European Parliamentary Research Service, 2023) ενδυναμώνουν τη διάχυση ψευδών ειδήσεων στις συγκεκριμένες χώρες των Βαλκανίων. Οι παράγοντες αυτοί, σε συνδυασμό με τη χρόνια εσωτερική κυβερνητική παθογένεια αυτών των χωρών, ενισχύουν την ευαλωτότητά τους στην αποδοχή, υιοθέτηση και διασπορά μιας ψεύτικης και παραπλανητικής είδησης.
Στο επίκεντρο της ρωσικής προπαγάνδας στα Δυτικά Βαλκάνια βρίσκεται κυρίως η Σερβία, για λόγους οι οποίοι θα αναλυθούν παρακάτω. Μάλιστα, σύμφωνα με μελέτη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τη ρωσική παραπληροφόρηση, η Σερβία χαρακτηρίστηκε ως «ορμητήριο για τις ρωσικές επιχειρήσεις παραπληροφόρησης στα Δυτικά Βαλκάνια» (Policy Department for External Relations Directorate General for External Policies of the Union, 2021). Μέσα από τη ρωσική προπαγάνδα, κυρίως στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, προκρίνεται η ιδεαλιστική παρουσίαση της ηγεσίας της Ρωσίας και της στρατιωτικής υπεροχής της. Παράλληλα, κατακρίνεται η Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς παρουσιάζεται ως ένας δυσλειτουργικός, ρατσιστικός και αντισερβικός οργανισμός, ενώ απονομιμοποιούνται το ΝΑΤΟ και οι Ηνωμένες Πολιτείες, υπονομεύοντας την ευρώ-ατλαντική ολοκλήρωση.
Οι τακτικές της ρωσικής προπαγάνδας εν γένει εστιάζουν στις δια αντιπροσώπων αντί-δυτικές αφηγήσεις, στην εκμετάλλευση των κοινωνικών και εθνοτικών διαιρέσεων, και στην πολιτικοοικονομική αστάθεια αυτών των κρατών. Οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, σε διαφορετικό βαθμό, χαρακτηρίζονται από υψηλό επίπεδο διαφθοράς των πολιτικών θεσμών, έλλειψη διαφάνειας και λογοδοσίας, εύκολη πολιτική μεταχείριση των μέσων μαζικής ενημέρωσης και χαμηλό επίπεδο μόρφωσης και παιδείας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες βοηθούν στην εύκολη χειραγώγηση των μέσων και στη διασπορά της προπαγάνδας.
Πέρα από τις προφανείς οδούς, η Ρωσία κινείται υπογείως, όπως έχει φανεί στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων, καθώς μέσα από χρηματοδοτήσεις έχει καλλιεργήσει στενούς δεσμούς με φυσικά και νομικά πρόσωπα, πολιτικά πρόσωπα, κόμματα, οργανώσεις και ΜΚΟ (Asya Metodieva, 2019). Δεν είναι τυχαίο που η Ρωσία επιλέγει να σπαταλά εκατομμύρια ευρώ σε δημοσιογράφους και ακαδημαϊκούς με αντί-δυτικές καταβολές. Μάλιστα, μια έκθεση του 2017 αποκάλυψε μια ολοκληρωμένη εκστρατεία παραπληροφόρησης κατά του ΝΑΤΟ από ρωσικούς και σερβικούς παράγοντες με στόχο να εμποδίσουν τις χώρες της περιοχής να ενταχθούν στη συμμαχία. Στην εκστρατεία συμμετείχαν κατάσκοποι και διπλωμάτες, οι οποίοι με τη χρήση ασύμμετρων απειλών προωθούσαν την αντί-δυτική ατζέντα.
Όσον αφορά το αποτύπωμα της Ρωσίας στην περιοχή και τις διασυνδέσεις που επιθυμεί να δημιουργήσει, δεν πρέπει να παραμερίσουμε τον ρόλο της ενέργειας στην ευρύτερη περιοχή. Τον Ιανουάριο του 2019, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν δεσμεύτηκε να διαθέσει 1,4 δισεκατομμύρια δολάρια για τη μεταφορά πρόσθετου ρωσικού φυσικού αερίου στη Σερβία, καθώς το Βελιγράδι αποτελεί στρατηγικό σημείο διέλευσης για την επέκταση του αγωγού TurkStream και τη μεταφορά φυσικού αερίου στη νότια Ευρώπη. Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη είναι ίσως το πιο εύθραυστο κράτος στα Βαλκάνια και αυτό την καθιστά ακόμα πιο ευάλωτη στη ρωσική προπαγάνδα. Δεδομένου ότι η εσωτερική της πολιτική είναι διαιρεμένη μεταξύ των δύο υφιστάμενων διοικητικών οντοτήτων της χώρας, αυτών της Ομοσπονδίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας από τη μία πλευρά, και μεταξύ των τριών κοινοτήτων της (Σέρβοι, Βόσνιοι Μουσουλμάνοι και Κροάτες) από την άλλη, η Ρωσία προσπαθεί να διατηρήσει μια ζώνη επιρροής στην ημιαυτόνομη Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας. Στο Μαυροβούνιο από την άλλη υπάρχουν ελλείψεις στο ισχύον κυβερνητικό σύστημα και στους ρυθμιστικούς φορείς, γεγονός που αποσταθεροποιεί την εσωτερική δυναμική και διευκολύνει την είσοδο της ρωσικής προπαγάνδας. Αξίζει να σημειωθεί πως, όταν το Μαυροβούνιο προσχώρησε στο ΝΑΤΟ τον Ιούνιο του 2017, η παρουσίαση ρωσόφιλων ειδήσεων αυξήθηκε σχεδόν πέντε φορές σε σύγκριση με το 2015 (Radio Free Europe- Radio Liberty, 2024).
Τέλος, όσον αφορά τη Βόρεια Μακεδονία, η Ρωσία δεν διατηρεί ούτε μακρά ιστορία γεωπολιτικού ενδιαφέροντος για τη γείτονα χώρα ούτε ο λαός της είναι ιδιαίτερα ρωσόφιλος. Ενώ η Ρωσία δεν έχει εκφράσει επίσημες αντιρρήσεις για την ένταξη της χώρας στην ΕΕ, έχει αντιταχθεί ανοιχτά στην ένταξή της στο ΝΑΤΟ. Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι το αίτημα για αναγνώριση των ρωσικών συμφερόντων στη Βόρεια Μακεδονία εξυπηρετεί την ευρύτερη στρατηγική της Μόσχας να αυξήσει την επιρροή της έναντι της Δύσης στα Δυτικά Βαλκάνια.
Στα μέσα Σεπτεμβρίου του 2024 και ενόψει προεκλογικού αναβρασμού στις ΗΠΑ, η αμερικανική εταιρία διαχείρισης μέσων κοινωνικής δικτύωσης, Meta, δήλωσε ότι απαγορεύει αρκετά ρωσικά κρατικά δίκτυα μέσων ενημέρωσης, όπως το δημοφιλές Russia Today (RT) και το Sputnik, ισχυριζόμενη ότι χρησιμοποιούν παραπλανητικές τακτικές, που ελέγχονται από τον όμιλο μέσων ενημέρωσης Rossiya Segodnya (ΒΒC, 2024). Οι διαδικτυακές σελίδες αυτών των μέσων κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα παγκόσμιο κοινό στο Facebook με περισσότερους από 88 εκατομμύρια οπαδούς, σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύθηκαν στην CrowdTangle στις αρχές του 2024. Με βάση Αμερικανούς αναλυτές, πάγια τακτική της Ρωσίας είναι να αξιοποιεί την αντί-δυτική πολιτική που ασκείται στην κυβέρνηση των ΗΠΑ και δεδομένης της έκρυθμης κατάστασης μεταξύ Ισραήλ-Παλαιστίνης στη Μέση Ανατολή, η αμερικανική εξωτερική πολιτική καθίσταται ιδιαίτερα αντί-δημοφιλής (Cody Schuette, 2023).
Παρόμοιες κινήσεις έχουν γίνει κατά διαστήματα και από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όταν το 2018 ανακοίνωσε επίσημα τον «πόλεμο κατά της παραπληροφόρησης» που διαδίδει το Κρεμλίνο σε μια προσπάθεια να προστατεύσει τις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου του 2019. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισήμανε πως η Ρωσία αποτελεί την κύρια πηγή παραπληροφόρησης στην Ευρώπη, θεωρώντας ότι αποτελεί μέρος του στρατιωτικού δόγματος της Ρωσίας και της στρατηγικής της να διαιρέσει και να αποδυναμώσει τη Δύση.
Σε κάθε περίπτωση, η Δύση στο σύνολο της πρέπει να ανδρωθεί καταλλήλως ώστε να περιορίσει τον πληροφοριακό πόλεμο από την πλευρά της Ρωσίας. Σύμφωνα με Ρώσους αναλυτές, αυτή η μορφή πολέμου είναι η λιγότερο κοστοβόρα και αυτό την καθιστά περισσότερο ελκυστική. Το ΝΑΤΟ ακολουθεί ένα μοντέλο διττής αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης, την κατανόηση του πληροφοριακού περιβάλλοντος και την εμπλοκή με το κοινό (ΝΑΤΟ, 2024). Όσον αφορά το πρώτο σκέλος, ο οργανισμός εστιάζει στην κατανόηση του πληροφοριακού περιβάλλοντος προκειμένου να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στην παραπληροφόρηση. Για τον σκοπό αυτό, παρακολουθούνται και αναλύονται συνεχώς οι πληροφορίες που αφορούν τη Συμμαχία, μέσω της τακτικής παρακολούθησης και ανάλυσης των μέσων ενημέρωσης. Το πιο ισχυρό μέσο του ΝΑΤΟ για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης είναι η προληπτική ανταλλαγή εξακριβωμένων πληροφοριών. Μέσω ανοικτών και διαφανών επικοινωνιών, ομάδα εμπειρογνωμόνων προκρίνει και παρουσιάζει την ψεύτικη ή διαστρεβλωμένη πληροφορία, προβλέποντας έτσι εχθρικές αφηγήσεις και προλαβαίνοντας τη διάδοση τους.
Σχετικά με την εμπλοκή και ενασχόληση με το κοινό, το ΝΑΤΟ έχει επενδύσει στην οικοδόμηση ενός πλαισίου ανθεκτικότητας ανάμεσα στις χώρες μέλη του και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο υπάρχουν απεσταλμένοι σε πολλές χώρες, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η παρουσία της συμμαχίας. Επίσης, η Βορειοατλαντική Συμμαχία παρέχει χορηγίες σε μη κυβερνητικές οργανώσεις, πανεπιστήμια και δεξαμενές σκέψης για τη χρηματοδότηση έργων που συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση της συμμαχίας στις χώρες τους και στην πρόληψη της προπαγάνδας.
Εν κατακλείδι, η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης ήταν, είναι και θα είναι ένα πολύ σημαντικό και καίριο ζήτημα, αν δεν αναδειχθεί ψηλά στις ατζέντες των πολιτικών ηγεσιών. Κάθε χώρα πρέπει να εφαρμόσει ένα δικό της, ειδικά προσαρμοσμένο στις ψηφιακές δεξιότητες της πρόγραμμα, έτσι ώστε να καταπολεμήσει την παραπληροφόρηση. Δεδομένης και της εκρηκτικής ανόδου της τεχνολογίας, κυρίως της τεχνητής νοημοσύνης, οι κυβερνήσεις πρέπει να δράσουν άμεσα και αποτελεσματικά. Παρά τις συντονισμένες προσπάθειες της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων συνεχίζουν να αποτελούν την αχίλλειο πτέρνα της Ευρώπης κυρίως λόγω της ευθραυστότητας τους, γεγονός που διευκολύνει την άμεση και αποτελεσματική διείσδυση της Ρωσίας. Από πλευράς Ευρώπης, μια άμεση λύση για την οικοδόμηση ενός σταθερού πλέγματος ασφαλείας και καταπολέμησης της παραπληροφόρησης θα ήταν η επιτάχυνση των προ-ενταξιακών διαδικασιών για την ενσωμάτωση των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτή η μετάβαση φυσικά και πρέπει να γίνει πάνω σε στέρεες βάσεις, καθώς οι χώρες αυτές πρέπει να εξασφαλίσουν τη βιωσιμότητα τους μέσα στην ΕΕ και να μην χρησιμοποιήσουν την τελευταία ως μέσο κονδυλίων και χρηματοδότησης για εσωτερική χρήση.
Βιβλιογραφία
Asya Metodieva. (2019). Russian Narrative Proxies in the Western Balkans. The German Marshall Fund of the United States. Διαθέσιμο σε: https://www.gmfus.org/sites/default/files/Russian%2520Narrative%2520Proxies%2520in%2520Balkans.pd
BBC. (2024). Facebook owner bans Russian state media networks. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/articles/c4gllnx0p40o
Cody Schuette. (2023) Russian Disinformation on NATO Expansion and the War in Ukraine. Journal of Strategic Security. Vol 16. No.4.pp.34-56.
EPRS | European Parliamentary Research Service. (2023). Russia and the Western Balkans Geopolitical confrontation, economic influence and political interference. © European Union.
NATO. (2024). Setting the record straight. De-bunking Russian disinformation on NATO. Διαθέσιμο σε: https://www.nato.int/cps/en/natohq/115204.html
Policy Department for External Relations Directorate General for External Policies of the Union. (2021). Mapping Fake News and Disinformation in the Western Balkans and Identifying Ways to Effectively Counter Them. European Parliament. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2020/653621/EXPO_STU(2020)653621_EN.pdf
Radio Free Europe- Radio Liberty. (2024). How Russia Spreads Fake News In The Balkans. Διαθέσιμο σε: https://www.rferl.org/a/russian-fake-news-disinformation-balkans/33126528.html
Κenneth N. Waltz. (2011). Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής. Εκδόσεις Ποιότητα
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Στρατηγική επικοινωνία και αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης. Διαθέσιμο σε: https://commission.europa.eu/topics/strategic-communication-and-tackling-disinformation_el
Ήφαιστος Π. (2002). Ο πόλεμος και τα αίτια του: Τα πολλά πρόσωπα του ηγεμονισμού και της τρομοκρατίας. Εκδόσεις Ποιότητα.
Σπυρόπουλος Μ. Γεώργιος. (2010). Ρεαλιστική Προσέγγιση, Θεωρία και Πράξη. Εκδόσεις Ποιότητα.
Σουν Τσου. (2015). Η Τέχνη του Πολέμου. Εκδόσεις Έντυποις.
Πηγή εικόνας:
ΙE University. (2020). Fear, Confusion, and Russian Propaganda. Διαθέσιμο σε: https://www.ie.edu/liquid-learning/fear-confusion-russian-propaganda/