Γράφει ο Ηλίας Τσακαγιάννης
Εισαγωγή
Οι σχέσεις μεταξύ της Ιαπωνίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) αποτελούν έναν από τους πλέον σημαντικούς άξονες συνεργασίας στον 21ο αιώνα. Η αλληλεπίδραση αυτών των δύο εταίρων δεν περιορίζεται μόνο στο εμπόριο και στις οικονομικές συναλλαγές, αλλά επεκτείνεται στη στρατηγική, πολιτική, τεχνολογική και περιβαλλοντική συνεργασία. Τόσο η Ιαπωνία, όσο και η ΕΕ είναι σταθερές φιλελεύθερες δημοκρατίες με προσανατολισμό στο διεθνές δίκαιο, στον πολυμερισμό και την προώθηση της διεθνούς σταθερότητας.
Η ιστορική εξέλιξη των σχέσεων ΕΕ–Ιαπωνίας πέρασε από διάφορα στάδια. Αρχικά, ως ένας διάλογος περιορισμένος στο εμπόριο (δεκαετίες 1970–1990), στη συνέχεια ως μία ευρύτερη συνεργασία πολιτικού χαρακτήρα (2000–2010) και σήμερα ως μία στρατηγική εταιρική σχέση με βάση δύο καθοριστικές συμφωνίες που υπεγράφησαν το 2018: τη Συμφωνία Οικονομικής Εταιρικής Σχέσης (EPA) και τη Συμφωνία Στρατηγικής Εταιρικής Σχέσης (SPA) (European Commission, 2019).
Στόχος του παρόντος κειμένου είναι να αναλύσει την ιστορική πορεία, το θεσμικό πλαίσιο και τις προοπτικές των σχέσεων Ιαπωνίας – ΕΕ.
Η πρώτη σημαντική προσέγγιση ΕΕ–Ιαπωνίας εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1970, όταν η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) και η Ιαπωνία ξεκίνησαν έναν δομημένο διάλογο για το εμπόριο και τις επενδύσεις. Η περίοδος αυτή χαρακτηριζόταν από εμπορικές εντάσεις, καθώς η Ιαπωνία αναπτυσσόταν ραγδαία και δημιουργούσε εμπορικά πλεονάσματα έναντι της Ευρώπης (Eurostat 2023). Στη δεκαετία του 1990, οι σχέσεις απέκτησαν πιο πολιτικό χαρακτήρα με την «Κοινή Δήλωση ΕΕ–Ιαπωνίας» το 1991, η οποία έθεσε τις βάσεις για έναν πολιτικό διάλογο. Το 2001, εγκαινιάστηκε το «Action Plan for EU–Japan Cooperation», που στόχευε στην ενίσχυση των διμερών επαφών και στην προώθηση κοινών αξιών.
Ωστόσο, η πραγματική αναβάθμιση ήρθε μετά το 2010, όταν οι δύο εταίροι συνειδητοποίησαν ότι η γεωπολιτική αστάθεια, π.χ. άνοδος της Κίνας, μεταστροφή των ΗΠΑ σε πιο απομονωτική πολιτική επί Τραμπ, απαιτούσε στενότερη συνεργασία. Το 2013 ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις για την EPA και την SPA, οι οποίες κατέληξαν το 2018 σε μία νέα εποχή στρατηγικής συνεργασίας. Η EPA, που τέθηκε σε ισχύ τον Φεβρουάριο του 2019, αποτελεί τη μεγαλύτερη συμφωνία ελεύθερου εμπορίου που έχει συνάψει ποτέ η ΕΕ. Καλύπτει το 30% του παγκόσμιου ΑΕΠ και το 40% του παγκόσμιου εμπορίου (European Commission, 2019).
Τα βασικά χαρακτηριστικά της EPA περιλαμβάνουν:
- Κατάργηση δασμών: η Ιαπωνία καταργεί σχεδόν το 97% των δασμών επί των ευρωπαϊκών προϊόντων, ενώ η ΕΕ καταργεί το 99% των δασμών στα ιαπωνικά αγαθά.
- Γεωγραφικές ενδείξεις (GI): προστατεύονται πάνω από 200 ευρωπαϊκά προϊόντα, όπως η φέτα, η σαμπάνια και το προσούτο Πάρμας.
- Υπηρεσίες και επενδύσεις: διευκολύνεται η πρόσβαση ευρωπαϊκών εταιρειών σε τομείς όπως οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, οι τηλεπικοινωνίες και οι μεταφορές.
- Βιώσιμη ανάπτυξη: και οι δύο πλευρές δεσμεύονται στην τήρηση της Συμφωνίας του Παρισιού για το Κλίμα.
Η EPA θεωρείται απάντηση στον αυξανόμενο προστατευτισμό των τελευταίων ετών και αποδεικνύει την κοινή προσήλωση Ιαπωνίας–ΕΕ στον ελεύθερο εμπορικό κανονιστικό πλαίσιο (Eurostat 2023). Παράλληλα με την EPA, η SPA δημιούργησε ένα θεσμικό πλαίσιο συνεργασίας σε περισσότερους από 40 τομείς πολιτικής. Οι βασικές διαστάσεις περιλαμβάνουν:
- Διεθνής ασφάλεια: συνεργασία στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας, στη μη διάδοση πυρηνικών όπλων και στη θαλάσσια ασφάλεια.
- Περιβάλλον και κλίμα: προώθηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, μείωση εκπομπών CO₂ και ανταλλαγή τεχνογνωσίας.
- Ψηφιακή οικονομία: κοινοί κανόνες για την προστασία προσωπικών δεδομένων (adequacy decision της ΕΕ το 2019), δημιουργώντας τον μεγαλύτερο ασφαλή χώρο ελεύθερης ροής δεδομένων παγκοσμίως.
- Ανθρωπιστική βοήθεια και ανάπτυξη: συνεργασία σε τρίτες χώρες, ιδίως στην Αφρική και στην Ασία.
Η SPA μετέτρεψε τη σχέση από απλή οικονομική συνεργασία σε στρατηγική συμμαχία με παγκόσμιες προεκτάσεις (European Commission 2021).
Γεωπολιτικές και Στρατηγικές Διαστάσεις
Η στρατηγική συνεργασία Ιαπωνίας–ΕΕ πρέπει να κατανοηθεί στο πλαίσιο της μεταβαλλόμενης παγκόσμιας τάξης.
- ΗΠΑ και Κίνα: Η άνοδος της Κίνας και η αυξανόμενη αβεβαιότητα στη συμμαχία ΗΠΑ–Ιαπωνίας ώθησαν το Τόκιο να αναζητήσει νέους στρατηγικούς εταίρους. Παράλληλα, η ΕΕ προσπαθεί να διαφοροποιήσει τις εξωτερικές της σχέσεις ώστε να μην εξαρτάται πλήρως από την Ουάσινγκτον (EAS 2021).
- Ινδο-Ειρηνικός: Η Ιαπωνία πρωτοστατεί στην ιδέα του «Ελεύθερου και Ανοικτού Ινδο-Ειρηνικού» (Free and Open Indo-Pacific – FOIP). Η ΕΕ έχει αναπτύξει δική της στρατηγική για τον Ινδο-Ειρηνικό (2021) και οι δύο πλευρές συντονίζονται για την προώθηση της ναυσιπλοΐας, της θαλάσσιας ασφάλειας και της συνδεσιμότητας (European External Action Service, 2021).
- Ουκρανία και Ρωσία: Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, η Ιαπωνία συντάχθηκε πλήρως με τις κυρώσεις της ΕΕ. Η στάση αυτή σηματοδότησε την ισχυρή ταύτιση των δύο εταίρων με το διεθνές δίκαιο (European Commission, 2022).
Οικονομικές Σχέσεις και Αλληλεξάρτηση
Η ΕΕ είναι ο τρίτος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Ιαπωνίας μετά την Κίνα και τις ΗΠΑ, ενώ η Ιαπωνία είναι ο έβδομος μεγαλύτερος εταίρος της ΕΕ (Eurostat, 2023).
Οι βασικές κατηγορίες εμπορίου είναι:
- Εξαγωγές ΕΕ προς Ιαπωνία: φαρμακευτικά προϊόντα, αυτοκίνητα, τρόφιμα και ποτά.
- Εξαγωγές Ιαπωνίας προς ΕΕ: αυτοκίνητα, ηλεκτρονικά, μηχανήματα.
Οι επενδύσεις κατέχουν επίσης κομβικό ρόλο: ευρωπαϊκές εταιρείες έχουν ισχυρή παρουσία στην ιαπωνική αγορά, ενώ ιαπωνικές επιχειρήσεις (π.χ. Toyota, Sony) δραστηριοποιούνται δυναμικά στην Ευρώπη, δημιουργώντας χιλιάδες θέσεις εργασίας.
Παρά τη σημαντική πρόοδο, υπάρχουν προκλήσεις που μπορεί να επηρεάσουν τις σχέσεις:
- Ρυθμιστικές διαφορές: οι αγορές εξακολουθούν να έχουν εμπόδια που δυσκολεύουν τις ΜΜΕ.
- Δημογραφικά προβλήματα: τόσο η Ιαπωνία όσο και η Ευρώπη γηράσκουν, γεγονός που επηρεάζει την κατανάλωση και την οικονομική ανάπτυξη.
- Ασφάλεια στον κυβερνοχώρο: οι απειλές από κυβερνοεπιθέσεις απαιτούν εντατικοποίηση συνεργασίας.
Ωστόσο, οι προοπτικές παραμένουν θετικές: η πράσινη μετάβαση, η τεχνητή νοημοσύνη, η ασφάλεια στον Ινδο-Ειρηνικό και η πολυμερής διπλωματία προσφέρουν νέα πεδία σύγκλισης.
Οι σχέσεις Ιαπωνίας–ΕΕ έχουν εξελιχθεί από μία περιορισμένη εμπορική συνεργασία σε μία πολυδιάστατη στρατηγική εταιρική σχέση. Η EPA και η SPA προσέφεραν το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο, ενώ οι γεωπολιτικές εξελίξεις κατέστησαν τη συνεργασία αυτή αναγκαία για τη διατήρηση της διεθνούς σταθερότητας και του πολυμερούς συστήματος. Η κοινή δέσμευση σε αξίες όπως η δημοκρατία, το κράτος δικαίου και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καθιστούν Ιαπωνία και ΕΕ «φυσικούς συμμάχους». Το μέλλον της συνεργασίας θα εξαρτηθεί από την ικανότητα των δύο εταίρων να προσαρμόζονται στις παγκόσμιες προκλήσεις και να ενισχύουν τη μεταξύ τους αλληλεξάρτηση.
Βιβλιογραφία
European Commission. (2019). EU-Japan Economic Partnership Agreement: Texts and Resources. Brussels.
European External Action Service (EEAS). (2021). EU Strategy for Cooperation in the Indo-Pacific. Brussels. Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/eeas/eu-japan-strategic-partnership_en.
European Union. Συμφωνία Οικονομικής Συνεργασίας μεταξύ Ιαπωνίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/EL/legal-content/summary/economic-partnership-agreement-between-the-eu-and-japan.html.
Eurostat (2023). EU Trade in Goods with Japan. Διαθέσιμο σε: https://webgate.ec.europa.eu/isdb_results/factsheets/country/details_japan_en.pdf.
EU Business in Japan. Διαθέσιμο σε: https://www.eu-japan.eu/eubusinessinjapan/procedures/economic-partnership-agreement.
EU-Japan Strategic Partnership. (2021). Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/eeas/eu-japan-strategic-partnership_en.
Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών. (2017). Εξωτερικές Σχέσεις με τους κυριότερους εταίρους. Διαθέσιμο σε: https://www.mfa.gr/brussels/monimi-antiprosopeia-ee/ellada-sten-ee/exoterikes-skheseis-me-kurioterous-etairous-tes-ee.html?page=2.