Γράφει ο Ιωάννης Σαμψών
Όταν οι ΗΠΑ, υπό την κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ, αποφάσισαν να αναγνωρίσουν την κυριαρχία του Μαρόκο στη Δυτική Σαχάρα τον Δεκέμβριο του 2020, άνοιξαν τον «ασκό του Αιόλου» αναφορικά με τις νέες εξελίξεις στην κατεχόμενη περιοχή των Σαχράουι, αλλά και του στρατιωτικού-απελευθερωτικού σκέλους αυτών, του Μετώπου Polisario. Η πράξη αυτή έφερε ξανά στη συζήτηση, όχι μόνο την βαρύτητα των διεθνών δρώντων στην επίλυση της «παγωμένης» αυτής σύγκρουσης, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο το Μαρόκο κατάφερε να έχει σημαντική επίδραση στα τεκταινόμενα ενός ζητήματος που χρήζει επίλυσης από το 1974.
Η προαναφερθείσα κίνηση του πρώην Προέδρου των ΗΠΑ πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της ενίσχυσης των σχέσεων μεταξύ Μαρόκο και Ισραήλ με το τελευταίο να προβαίνει στην ίδια πρωτοβουλία τον Ιανουάριο του 2023, κατά τις διαβουλεύσεις των Συμφωνιών του Αβραάμ (μεταξύ αραβικών κρατών και του Ισραήλ).
Τα γεγονότα αυτά ήρθαν αμέσως μετά το τέλος της κατάπαυσης του πυρός μεταξύ Μαρόκο και Polisario Front που ίσχυε από το 1991 και είχε ως αφετηρία την επίθεση που δέχτηκαν ακτιβιστές των Σαχράουι από μαροκινές δυνάμεις κατά τη διάρκεια διαμαρτυρίας στην πόλη Guerguerat (Bianchi & Magid, 2023). Το συμβάν αυτό διεξήχθη αμέσως μετά την κατάληψη ενός τμήματος της ουδέτερης ζώνης των Ηνωμένων Εθνών από τα μαροκινά στρατεύματα, τα οποία ήθελαν να «σπάσουν» τον αποκλεισμό μιας κύριας διόδου από έτερους ακτιβιστές του Polisario (Fabiani, 2023). Αξίζει να αναφερθεί, ότι η επίθεση που δέχτηκαν οι Σαχράουι ήταν στο πλαίσιο της τελευταίας μέχρι τότε ειρηνικής διαμαρτυρίας κατά της κατοχής των εδαφών τους (Human Rights Watch, 2020). Η βίαιη καταστολή οδήγησε στο τέλος της κατάπαυσης από την πλευρά του Μετώπου.
Το Μαρόκο κατέχει παράνομα περίπου το 80% των εδαφών της υπό εξέταση περιοχής (Bradford-Adams, 2019, σελ. 23), προσπαθώντας για δεκαετίες, κυρίως μετά το 1991, να νομιμοποιήσει τη θέση του με δύο τρόπους: την πολιτιστική αφομοίωση του λαού των Σαχράουι μέσω μιας πολυπολιτισμικής προσέγγισης του κράτους, αλλά και της ενεργειακής εκμετάλλευσης των εδαφών, η οποία δημιουργεί μία ψευδαίσθηση πληρότητας στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Αναφορικά με το πρώτο σκέλος, το Μαρόκο έχει προβεί σε ένα συστημικό σχέδιο εξάλειψης της ταυτότητας των Σαχράουι, μέσω της εγκαθίδρυσης της πολυπολιτισμικότητας, βασικής αλλαγής στο Σύνταγμα της μοναρχίας ήδη από το 2011. Το κράτος του Μαρόκο, μέσω του εποικισμού στις κατεχόμενες περιοχές, προσπαθεί να αποτρέψει τους Σαχράουι από το να ασκούν και να αντιπροσωπεύουν τις πολιτιστικές τους πρακτικές και παραδόσεις. Η στρατηγική μετατοπίστηκε από ένα σχέδιο βίαιης καταστολής (1975-1991) σε μία προσέγγιση πολιτιστικής οικειοποίησης με αρκετά πολύμορφα στοιχεία, σύμφωνα με την Joanna Allan (2023: σελ. 236) η οποία αναφέρει αρχικά τη σύγχυση που επικρατεί στον όρο «Σαχράουι». Στα αραβικά, ο όρος σημαίνει «της ερήμου», όμως δεν μπορεί να πάρει μια τόσο γενική ερμηνεία, αφού μιλάμε για συγκεκριμένο πληθυσμό. Στη συνέχεια, η συγγραφέας κάνει λόγο για την ενσωμάτωση της διαλέκτου «Χασανίγια» στο Σύνταγμα και τη διενέργεια παραδοσιακών φεστιβάλ με την υιοθέτηση της παράδοσης των Σαχράουι, κυρίως ενδυμασία, μουσική, ποίηση, σε μία προσπάθεια δημιουργίας κουλτούρας Χασανίγια ως μία προέκταση της μαροκινής προς το εξωτερικό και τον τουρισμό της χώρας (Allan, 2023, σελ. 240-241). Δεδομένα, όπως το κρατικά χρηματοδοτούμενο Μουσείο της Σαχάρας, το κέντρο μουσικών σπουδών στις κατεχόμενες περιοχές, αλλά και η δημιουργία των προαναφερθέντων φεστιβάλ στην Ντάκλα με δράσεις για τους τουρίστες, οδηγούν σε μία αποσύνθεση του περιεχομένου της παράδοσης των Σαχράουι, αφού η οικειοποίηση γίνεται κάτω υπό μαροκινή σημαία. Με αυτό τον τρόπο η παράδοση της Δυτικής Σαχάρας τείνει να αφομοιωθεί, χάνοντας τα στοιχεία της (Human Rights Clinic of Cornell Law School, 2015, σελ. 18-22).
Το Μαρόκο βασίζει πολλά στην εικόνα του προς το εξωτερικό και σε αυτό το πλαίσιο προτάσσει την ενέργεια ως διπλωματικό κεφάλαιο στις σχέσεις του με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ. Η Δυτική Σαχάρα είναι συνδεδεμένη με το δίκτυο ηλεκτρισμού του Μαρόκου μέσω της πρωτεύουσάς της, το Ελ Αγιούν. Στα σχέδια του Βασιλείου είναι η δημιουργία διασύνδεσης που θα διέρχεται το Ελ Αγιούν και τη Ντάκλα, μία πόλη στα νότια της Δυτικής Σαχάρας, ώστε το δίκτυο να φτάσει μέχρι τη Μαυριτανία (Allan, Lakhlal and Lamaadel, 2023, σελ. 53-55). Η ήπιας ισχύς ενισχύεται από παραδείγματα, όπως αυτό του αγωγού φυσικού αερίου Νιγηρίας – Μαρόκο. Ο αγωγός είναι ένα σχεδιαζόμενο έργο που προσβλέπει στην εξαγωγή και μεταφορά φυσικού αερίου από τη Νιγηρία στη Βόρεια Αφρική, με προοπτική ακόμα και την Ευρώπη. Το Μαρόκο καταφέρνει να δημιουργήσει ένα είδος ενεργειακής διπλωματίας, όπου ισχυροί περιφερειακοί και διεθνείς παράγοντες γίνονται σύμμαχοι στο αποικιακό του καθεστώς. Παράλληλα, αξίζει να σημειωθεί ότι η Νιγηρία έχει ταχθεί διαχρονικά υπέρ του απελευθερωτικού αγώνα του Μετώπου Polisario, γεγονός που δεν την εμποδίζει να συνάψει ενεργειακές συμφωνίες με το Μαρόκο (Allan, Lakhlal and Lamaadel, 2023, σελ. 53-55).
Στο ίδιο μήκος κύματος είναι και η προσπάθεια νομιμοποίησης των κατεχόμενων της Δυτικής Σαχάρας μέσω της «πράσινης» εικόνας του. Η Δυτική Σαχάρα είναι πλούσια σε φωσφορικό άλας, το οποίο βρίσκεται υπό μαροκινή εκμετάλλευση, μαζί με τη χρήση των γλυκών υδάτων της υπέρ της άρδευσης θερμοκηπίων. Επιμένοντας στο φωσφορικό άλας, πρέπει να επισημανθεί, ότι το Μαρόκο κατέχει την περιοχή Bu-Craa, η οποία είναι πλούσια στο συγκεκριμένο στοιχείο. Μέσω της γενικότερης «αποστράγγιξης» της υπό κατοχή περιοχής, το κράτος της Βόρειας Αφρικής προσμένει την ενεργειακή του ανεξαρτησία (Bradford-Adams, 2019, σελ. 13).
Ζητήματα δικαιωμάτων χρήσης της γης στη Δυτική Σαχάρα έχουν προκύψει εδώ και πάνω από μία εικοσαετία, ειδικότερα ανάμεσα σε ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το κράτος του Μαρόκου. Σε αυτό το πλαίσιο έχει δημιουργηθεί το WSRW – Western Sahara Resources Watch, μετά από πρωτοβουλία της Νορβηγικής εταιρίας TGS-Nopec κατά την παρουσία της στην κατεχόμενη περιοχή. Το WSRW έχει συλλέξει όλες τις δικαστικές αποφάσεις αναφορικά με την κυριότητα των Σαχράουι στην περιοχή και τις ενεργειακές πηγές αυτής, τασσόμενο υπέρ των δικαιωμάτων του λαού ως απόγονοι των κατοίκων κατά τη διάρκεια της ισπανικής αυτοκρατορίας. Με αυτό ως δεδομένο, καμία ξένη κυβέρνηση δεν έχει τη δυνατότητα χρήσης των ενεργειακών πηγών πριν ο λαός της περιοχής ασκήσει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσής του (Campos, 2008, σελ. 438).
Το επιχείρημα υπέρ της ιδιοκτησίας των πόρων της Δυτικής Σαχάρας από τον λαό των Σαχράουι φαίνεται να είναι καλύτερα θεμελιωμένο στο διεθνές δίκαιο από τις πάγιες θέσεις που βασίζονται στη θεώρηση της περιοχής ως μέρος του μαροκινού κράτους (Arts & Leite, 2007; Marino, 2005). Οι κανονισμοί που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια της αποαποικιοποίησης από τη δεκαετία του 1950 έθεσαν υπό αμφισβήτηση το κατά πόσον η αναγκαστική ενσωμάτωση της παλιάς Ισπανικής Σαχάρας στο μαροκινό κράτος μετά την αποχώρηση των Ισπανών το 1975 μπορούσε να θεωρηθεί αποδεκτή φόρμουλα αποαποικιοποίησης από τα Ηνωμένα Έθνη (Marino, 2005: σελ 153). Οι αποφάσεις 1514 (XV) για την «Διακήρυξη για την παροχή ανεξαρτησίας στις αποικιακές χώρες και λαούς» και 1541 (XV), η οποία επιβεβαίωσε ότι για να εξασφαλιστεί η αποαποικιοποίηση απαιτείται πλήρης συμμόρφωση με την αρχή της αυτοδιάθεσης, καθιέρωσαν το δικαίωμα των αποικιακών λαών για αυτοδιάθεση. Η ενσωμάτωση ή ο συνδυασμός με άλλα κράτη ήταν έγκυρη ως διαδικασία αποαποικιοποίησης μόνο αν εγκρίνονταν σε δημοψήφισμα από τον πληθυσμό της περιοχής (Campos, 2008, σελ. 439). Το τελευταίο σημείο απουσιάζει από τις διαδικασίες, παρά την αποστολή MINURSO – United Nations Mission for the Referendum in Western Sahara, η οποία ξεκίνησε από το 1991.
Τον Δεκέμβριο του 2019 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε την επέκταση της εμπορικής συμφωνίας με το Μαρόκο, προσθέτοντας εξαγώγιμα προϊόντα από τη Δυτική Σαχάρα. Η κίνηση αυτή θεωρήθηκε αντίθετη στο διεθνές δίκαιο, αφού η Ε.Ε. δεν έχει αναγνωρίσει την κυριαρχία του Μαρόκου στην περιοχή, ούτε την Αραβική Δημοκρατία των Σαχράουι, όπως την αυτοαποκαλεί το Μέτωπο Polisario ήδη από το 1976. Με αυτή την κίνηση, η Ε.Ε. δίνει βήμα στους ισχυρισμούς της μοναρχίας, ειδικότερα από τη στιγμή που ανοίγει τον δρόμο για την εκμετάλλευση του φωσφορικού άλατος για ενεργειακούς και εμπορικούς σκοπούς. Αξίζει να σημειωθεί, ότι η συγκεκριμένη χημική ουσία συνεισφέρει περίπου στη μισή οικονομία της χώρας, ενώ η Δυτική Σαχάρα κατέχει το μεγαλύτερο ποσοστό αυτής παγκοσμίως. Τα παραπάνω στοιχεία κάνουν εμφανή τη σύνδεση των δύο πλευρών, αλλά και τον ρόλο της Ε.Ε. στα τεκταινόμενα της Βόρειας Αφρικής (Bradford-Adams, 2019, σελ. 24).
Το Μαρόκο και η Ε.Ε. συνεργάζονται γύρω από χρόνια συμφωνηθέντες τομείς, οι οποίοι εμπεριέχουν το εμπόριο, τη μετανάστευση και την ασφάλεια. Η συναίνεση αυτή λειτουργεί διττά: από τη μία πλευρά, η χώρας της Βόρειας Αφρικής προσπαθεί να εντείνει τη συνεργασία της με δυτικούς δρώντες και από την άλλη, η Ε.Ε. χρησιμοποιεί αυτή τη συνεργασία ως μελέτη περίπτωσης για νέες επαφές με τρίτα κράτη στο μέλλον (Fakir, 2023: σελ 38-39) Αυτό οδηγεί την Ένωση στο να ακολουθεί μία ισορροπημένη προσέγγιση, ακόμα και στην πολυεπίπεδη σύγκρουση Μαρόκου και Αλγερίας, η οποία έχει ταχθεί υπέρ του Μετώπου Polisario, έχοντας ανοίξει τα σύνορά της για τους αγωνιστές, ενώ μετά το 2021 έχει διακόψει κάθε διπλωματική επαφή με το Μαρόκο, γεγονός που δημιουργεί δυσφορία στο πρώτο, αφού χρειάζεται συμμάχους που αποδέχονται και αναγνωρίζουν πλήρως τα δικαιώματα της χώρας στη Δυτική Σαχάρα, όπως οι ΗΠΑ και το Ισραήλ (Dworkin, 2022, σελ. 13-14).
Η προσπάθεια του Μαρόκου να συνάψει διμερείς εμπορικές σχέσεις και με άλλους εταίρους, όπως η Ρωσία μετά την εισβολή της στην Ουκρανία, αλλά και η Κινά με την Ινδία, δημιουργεί ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον στα νότια της Ε.Ε., αναγκάζοντας αυτή να επαναπροσεγγίσει τη θέση της στην Βόρεια Αφρική, έχοντας πάντα στο πίσω μέρος του μυαλού της την κατάσταση στη Δυτική Σαχάρα (Fakir, 2023, σελ. 39). Ειδικότερα στην περίπτωση της Ρωσίας, το Κρεμλίνο θέλει να ενισχύσει εμπορικά και στρατιωτικά τον ρόλο του στη Δυτική Αφρική, μετά την έντονη παρουσία του στη Γουινέα και τον Νίγηρα, όπου οι ρωσικές εταιρίες έχουν τον πρώτο λόγο στις εξορύξεις χαλκού και χρυσού (Symeonidis, 2024). Οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρίες της χώρας συνεχίζουν σταθερά να βρίσκονται στο πεδίο της ζώνης Sahel, με στόχο την εξέλιξη της δράσης τους στα βόρεια της ηπείρου (Fasanotti, 2022). Όσο η Ε.Ε. αδυνατεί να βρει λύση σε ένα τόσο ακανθώδες ζήτημα, αφήνει χώρο για την έλευση νέων δρώντων, οι οποίοι έχουν τη διάθεση να συνεργαστούν ποικιλοτρόπως και με το Μέτωπο Polisario.
Η παρούσα ανάλυση αποσκοπεί στην ανάδειξη των τρόπων με τους οποίους το κράτος του Μαρόκου γίνεται επιθετικό απέναντι στον λαό των Σαχράουι, χωρίς κάποια ουσιαστική αντίδραση από τους διεθνείς δρώντες, οι οποίοι σιωπηλά, όπως και η Ισπανία στις συμφωνίες αλιείας με το Μαρόκο (Ghaedi, 2023), αποδέχονται μία κατάσταση που δεν υποστηρίζεται από το διεθνές δίκαιο.
Η πολιτιστική εκμετάλλευση παίρνει τη μορφή δημιουργίας ενός πλαισίου στο οποίο η παράδοση των Βέρβερων της βορειοδυτική Αφρικής λογίζεται βίαια ως προέκταση αυτής του Μαρόκου, με τους εποίκους να προσπαθούν διεξοδικά να θεωρηθούν ως μέλη της κουλτούρας Χασανίγια. Αυτό το γεγονός έρχεται σε παράλληλη σύνδεση με τις διαθέσεις δημιουργίας ενεργειακής αυτονομίας της μοναρχίας, κατά βάση μέσω της παρουσίας της στη Δυτική Σαχάρα. Αλιεία, φωσφορικό άλας και πετρέλαιο είναι οι βασικοί άξονες μέσω των οποίων επέρχονται οι διμερείς σχέσεις του Μαρόκου με τρίτους δρώντες, σε ένα χρονικό σημείο όπου το κράτος προτάσσει την εικόνα της πράσινης ανάπτυξης στις σχέσεις του με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα παραπάνω κρίνονται σημαντικά στην περίοδο που βρισκόμαστε, εδώ όπου η καμπή που έχει δημιουργηθεί αφήνει χώρο για αλλαγή της καθεστηκυίας τάξης.
Βιβλιογραφία
Βιβλία
Arts, K. & P. Pinto Leite (eds.) (2007). International Law and the Question of Western Sahara. Leiden /The Hague: IPJET and Institute of Social Sciences
Bradford – Adams, K. (2019). Resistance and Complacency: Cold War Legacies and the Geopolitics of the Western Sahara. International Studies. Seattle University
Hamouchene, H. and Sandwell, K. (eds). (2023). Dismantling Green Colonianism. Ch. An Unjust Transition: Energy, Colonialism and Extractivism in Occupied Western Sahara. Pluto Press
Marino, F. (2005). (translated). ‘La soluciοn del conflicto del Sahara Occidental en la perspectiva del Derecho Internacional’, in I. Fuente & F. Marino, El conflicto del Sahara Occidental. Madrid: Instituto de Estudios Internacionales y Europeos ‘Francisco de Vitoria’ and Ministerio de Defensa.
Επιστημονικά Άρθρα
Allan, J. (2023). Cultural Robber, the carceral system and the settler coloniality of multiculturalism in Moroccan-occupied Western Sahara. State Crime Journal. 12 (2), 225-244
Campos, A. (2008). Oil, Sovereignty & Self-Determination: Equatorial Guinea & Western Sahara. Review of African Political Economy. 35 (117), 435-477
Dworkin, A. (2022). North African Standoff: How the Western Sahara conflict is fuelling new tensions between Morocco and Algeria. European Council of Foreign Relation. 1-17
Fakir, I. (2023). The EU and Morocco: A strategic relationship under strain. The EU and North Africa. European Union Institute for Security Studies. 31-40
Plank, F. and Bergmann, J. (2021). The European Union as a Security Actor in the Sahel: Policy Entrapment in EU Foreign Policy. European Review of International Studies. 8, 382-412
Διαδικτυακά Άρθρα
Bianchi A.P. and Magid P. (2023). Decolonization’s Last Stand in the Sahara. Foreign Policy. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2023/06/24/polisario-front-morocco-conflict-western-sahara/
Fabiani R. (2023). The Western Sahara Conflict: A fragile path to negotiations. Atlantic Council. Διαθέσιμο σε: https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/the-western-sahara-conflict-a-fragile-path-to-negotiations/
Fasanotti F.S. (2022). Russia’s Wagner Group in Africa: Influence, commercial concessions, rights violations, and counterinsurgency failure. Brookings. Διαθέσιμο σε: https://www.brookings.edu/articles/russias-wagner-group-in-africa-influence-commercial-concessions-rights-violations-and-counterinsurgency-failure/
Ghaedi M. (2023). Morocco and Western Sahara: A new conflict brewing?. Deutsche Welle. Διαθέσιμο σε: https://www.dw.com/en/moroccos-territorial-claims-on-western-sahara-a-new-conflict-brewing/a-66288761
Human Rights Clinic of Cornell Law School and Clinic of Fundamental Rights of the Université de Caen Basse-Normandie. (2015). Report on the Kingdom of Morocco’s Violations of the International Covenant on Economic Social and Cultural Rights in the Western Sahara. Διαθέσιμο σε: https://www.ecoi.net/en/file/local/1188166/1930_1461234104_int-cescr-css-mar-21582-e.pdf
Human Rights Watch. (2020). Western Sahara: Morocco Cracks Down on Activists: US Recognition of Moroccan Sovereignty Doesn’t Chance Territory Status. HRW. Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/news/2020/12/18/western-sahara-morocco-cracks-down-activists
Symeonidis D. (2024). The Western Sahara conflict on an evolving African security landscape. Accord. Διαθέσιμο σε: https://www.accord.org.za/conflict-trends/the-western-sahara-conflict-on-an-evolving-african-security-landscape/
Πηγή εικόνας
Faruggia, E. (2024). Their struggle for freedom. The Journal Malta. Διαθέσιμο σε: https://thejournal.mt/their-struggle-for-freedom/