Γράφει η Χαρίτου Θεοδώρα
Η έμφυλη βία αποτελεί μία από τις πιο επίμονες και πολυεπίπεδες μορφές παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ιδιαίτερα σε συνθήκες ένοπλης σύγκρουσης ή αυταρχικών καθεστώτων, η βία κατά των γυναικών δεν αποτελεί απλώς παρεπόμενο της βίας, αλλά συνιστά ενεργή στρατηγική επιβολής εξουσίας. Η διεθνής κοινότητα, αν και καθυστερημένα, αρχίζει να αναγνωρίζει την συστημική και θεσμική διάσταση της έμφυλης βίας, είτε αυτή αφορά εγκλήματα όπως η εξαναγκαστική εγκυμοσύνη, είτε μορφές θεσμικού αποκλεισμού, όπως το gender apartheid (φυλετικό απαρτχάιντ).
Η υπόθεση Ντομινίκ Όνγκουεν (Dominic Ongwen), διοικητή του στρατού του Lord’s Resistance Army (LRA), υπήρξε καθοριστική για τη διεθνή ποινική δικαιοσύνη. Στις 6 Μαΐου του 2021, ο Όνγκουεν καταδικάστηκε από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ) για 61 εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, αναμεσά τους και η εξαναγκαστική δικαιοσύνη, ένα έγκλημα που για πρώτη φορά αναγνωρίστηκε σε διεθνές επίπεδο (International Criminal Court, Judgement Summary, 2021). Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο κατέγραψε πως κορίτσια απάγονταν, εξαναγκάζονταν σε γάμο με μέλη του Lord’s Resistance Army, και υπέμεναν συστηματικό βιασμό με σκοπό την εγκυμοσύνη, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα άμβλωσης ή διαφυγής. Το άρθρο 7 του Καταστατικού της Ρώμης ορίζει αυτό το έγκλημα ως: «…την παράνομη κράτηση γυναίκας που έχει μείνει έγκυος με σκοπό την τροποποίηση της εθνοτικής σύνθεσης οποιουδήποτε πληθυσμού ή την τέλεση άλλης σοβαρής παραβίασης του διεθνούς δικαίου» (Rome Statute of the International Criminal Court, Article 7). Το αποτέλεσμα ήταν να φανεί στη διεθνή κοινότητα ότι η απόφαση στην υπόθεση Όνγκουεν σηματοδότησε τη νομική αναγνώριση της έμφυλης βίας ως εργαλείου στρατηγικού ελέγχου, δίνοντας ορατότητα σε πρακτικές που για δεκαετίες έμεναν αόρατες.
Αυτό το γεγονός, θεωρήθηκε ένας από τους παράγοντες για να οριστεί ο όρος φυλετικό απαρτχάιντ, ως σύγχρονο σύστημα έμφυλης καταπίεσης. Η έννοια του φυλετικού απαρτχάιντ, περιγράφει την συστηματική και θεσμοθετημένη καταπίεση των γυναικών από κρατικές ή ηγεμονικές δομές. Δεν αναφέρεται μόνο σε πολιτισμικές ή θρησκευτικές πρακτικές, αλλά συνιστά οργανωμένο πλαίσιο αποκλεισμού με στόχο τη διατήρηση της εξουσίας μέσω του πληθυσμού (Global Justice Center, 2023). Η πιο χαρακτηριστική σύγχρονη περίπτωση είναι το Αφγανιστάν που υπό το καθεστώς των Ταλιμπάν, οι γυναίκες αποκλείονται από την εκπαίδευση, την εργασία, την ελεύθερη μετακίνηση και τη δημόσια ζωή. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα κάνει λόγο για «θεσμοθετημένο καθεστώς διωγμού λόγω φύλου» (UNHRC, 2023). Μάλιστα, η Διεθνής Αμνηστία χαρακτηρίζει την πολιτική των Ταλιμπάν ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας λόγω φύλου (Amnesty International, 2023).
Σε αντίθεση με άλλες μορφές βίας, το φυλετικό απαρτχάιντ δεν προϋποθέτει φυσική βία. Αποτελεί κατασκευή δικαιϊκής και κοινωνικής υπεροχής ανδρών μέσω θεσμικής διάκρισης. Οι φεμινιστικές νομικές θεωρίες τονίζουν ότι τέτοια καθεστώτα εδράζονται σε πατριαρχικές κανονικότητες που επιβάλλουν πειθαρχία στο σώμα και την κινητικότητα των γυναικών (Charlesworth, H., Chinkin, C. & Wright, S, 1991). Με αυτό τον τρόπο, γίνεται και η σύνδεση μεταξύ της φεμινιστικής θεώρησης του διεθνούς δικαίου και της έμφυλης βίας. Η καθυστερημένη ενσωμάτωση της έμφυλης βίας στο διεθνές ποινικό δίκαιο εξηγείται σε μεγάλο βαθμό από την ανδροκεντρική δομή του ίδιου του διεθνούς δικαίου. Όπως σημειώνει η Catherine MacKinnon, η παραδοσιακή προσέγγιση βλέπει τον πόλεμο ως υπόθεση στρατιωτών και όχι ως σύγκρουση που επηρεάζει με ιδιαίτερους όρους τα γυναικεία σώματα (Catherine MacKinnon, 1989). Αυτό οδηγεί σε υποτίμηση μορφών βίας, όπως ο βιασμός, η εξαναγκαστική κύηση ή η σεξουαλική σκλαβιά και αποτυγχάνει να αναγνωρίσει τον στρατηγικό τους ρόλο στον κοινωνικό και εθνοτικό έλεγχο (Catherine MacKinnon, 2006).
Πέρα από το Αφγανιστάν, παραδείγματα μπορούν να παρθούν, επίσης, από το Ιράν και τη Νότια Αφρική. Στο Ιράν, η επιβολή ενδυματολογικών κανόνων, οι περιορισμοί στην ελευθερία μετακίνησης, καθώς και η ανισότητα στον οικογενειακό νόμο συνιστούν ένα καθεστώς θεσμικής πατριαρχίας (Karen Bauer, 2015). Μολονότι δεν έχει αναγνωριστεί επίσημα ως φυλετικό απαρτχάιντ, πολλές οργανώσεις υποστηρίζουν ότι πληροί τα χαρακτηριστικά του όρου. Αντίστοιχα, η χρήση του όρου apartheid δεν είναι μεταφορική. Παραπέμπει άμεσα στο ρατσιστικό καθεστώς της Νότιας Αφρικής, όπου θεσμικοί διαχωρισμοί εξυπηρετούσαν την κοινωνική ιεραρχία και κυριαρχία. Σήμερα, πολλές φεμινίστριες θεωρούν πως παρόμοιας λογικής εξουσία εφαρμόζεται με βάση το φύλο (South African History Archive, nd).
Συμπερασματικά, η έμφυλη βία είτε προκύπτει από στρατιωτικές επιχειρήσεις, είτε από θεσμικές πολιτικές δεν είναι ιδιωτική υπόθεση, αλλά δημόσια μορφή καταπίεσης. Η διεθνής δικαιοσύνη οφείλει να αντιμετωπίσει τέτοιες πρακτικές όχι απλώς ως μεμονωμένες παραβάσεις, αλλά ως δομές εξουσίας που απαιτούν ανατροπή. Η υπόθεση Όνγκουεν και το ζήτημα του φυλετικού απαρτχάιντ προσφέρον δύο ισχυρά παραδείγματα της ανάγκης για νομική και ηθική επανεξέταση της έννοιας της βίας κατά των γυναικών, με στόχο όχι μόνο την τιμωρία των ενόχων, αλλά και την αποδόμηση των πατριαρχικών θεμελίων πάνω στα οποία οικοδομούνται τέτοια καθεστώτα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Amnesty International. (2023). The Taliban’s War on Women: The Crime Against Humanity of Gender Persecution in Afghanistan. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.org/en/documents/asa11/6789/2023/en/
Bauer, K. (2015). Gender Hierarchy in the Quran. Διαθέσιμο σε: https://www.cawtarclearinghouse.org/storage/4894/Gender-Hierarchy-in-the-Quran.pdf
Charlesworth, H., Chinkin, C. & Wright, S. (1991). Feminist Approaches to International Law, American Journal of International Law, 85(4). Διαθέσιμο σε: https://www.cambridge.org/core/journals/american-journal-of-international-law/article/abs/feminist-approaches-to-international-law/912D0F3051C6356EAB44261B6D94B72D
Global Justice Center. (2023). What Is Gender Apartheid? Διαθέσιμο σε: https://www.globaljusticecenter.net/wp-content/uploads/2023/10/Gender-Apartheid-Expert-Legal-Brief-CAH-Treaty.pdf
International Criminal Court. (2021). Prosecutor v. Dominic Ongwen, Judgment Summary. Διαθέσιμο σε: https://www.icc-cpi.int/uganda/ongwen
MacKinnon, C. (2006), Are Women Human?, Harvard Journal of Law & Gender. Διαθέσιμο σε: https://readcatharinemackinnon.wordpress.com/wp-content/uploads/2019/07/are-women-human_-_-and-other-international-dialogues-mackinnon-catharine-a.pdf
MacKinnon, C. (1989), Toward a Feminist Theory of the State. Harvard University Press. Διαθέσιμο σε: https://feminisminnewterms.wordpress.com/wp-content/uploads/2018/08/mackinnon-1989-toward-a-feminist-theory-of-the-state-copie.pdf
Rome Statute of the International Criminal Court, Article 7(1)(g). Διαθέσιμο σε: https://www.icc-cpi.int/sites/default/files/024-05/Rome-Statute-eng.pdf
South African History Archive, Apartheid Legislation 1850s–1970s. Διαθέσιμο σε: https://www.saha.org.za
United Nations Human Rights Council. (2023). Situation of Human Rights in Afghanistan, A/HRC/53/21. Διαθέσιμο σε: https://www.ohchr.org/en/documents/country-reports/ahrc5321-situation-women-and-girls-afghanistan-report-special-rapporteur
ΕΙΚΟΝΑ:
Gissou Nia. (2023), Gender Apartheid is a horror. Now the United Nations can make it a crime against humanity, Atlantic Council. Διαθέσιμο σε: https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/gender-apartheid-is-a-horror-now-the-united-nations-can-make-it-a-crime-against-humanity/