Γράφει η Κωνσταντίνα Ράπτη
Η ευρωπαϊκή στρατηγική αυτονομία αναφέρεται στη δυνατότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης να χαράσσει, να κατευθύνει και να εφαρμόζει τις πολιτικές της, ανεξαρτήτως των πιέσεων και των προσδοκιών τρίτων χωρών. Αποτελεί βασικό στόχο της Ένωσης και έχει αποτελέσει σημαντικό πόλο ενδιαφέροντος, ιδιαίτερα μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022. Ποιοι είναι όμως οι στόχοι της ΕΕ όσον αφορά το ζήτημα; Είναι ρεαλιστικά εφικτοί; Ποιες είναι οι κύριες εξελίξεις στο διεθνές σύστημα που έχουν σταθεί εμπόδιο σε αυτή την προσπάθεια, και τελικά, ποιες είναι οι προοπτικές για την ενωσιακή αυτονομία;
Η έννοια της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε επίσημο έγγραφο της ΕΕ το 2013, στα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου όσον αφορά την κοινή πολιτική ασφαλείας και άμυνας της ΕΕ, παρότι είχε εμφανιστεί αρκετά νωρίτερα ως ανησυχία. Βρέθηκε ξανά στο επίκεντρο του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος λόγω της πανδημίας του Covid-19, η οποία ανέδειξε την αυξημένη εξάρτηση των κρατών-μελών της Ευρώπης από χώρες όπως η Κίνα, κυρίως όσον αφορά την παροχή πρώτων υλών και μικροτσίπ.
Ωστόσο, η αφορμή που ώθησε πρόσφατα αρκετά κράτη της ΕΕ, καθώς και την ίδια την Ένωση, να στρέψουν την προσοχή τους στο ζήτημα, σχετίζεται με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Η σύρραξη και οι επακόλουθες διεθνείς εξελίξεις προκάλεσαν αρκετούς διχασμούς στην ΕΕ και υπέδειξαν ότι η αυτονομία της Ευρώπης απειλείται σήμερα από πολλές πλευρές.
Κατ’ αρχάς, το κύριο πρόβλημα που αναδείχθηκε ήταν η υψηλή ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσία, μία αρκετά ασταθή διεθνή δύναμη. Η επιβολή κυρώσεων κατά της ρωσικής οικονομίας έπληξε σημαντικά και την ευρωπαϊκή οικονομία και αύξησε την ενεργειακή εξάρτηση από άλλους διεθνείς δρώντες, όπως τις ΗΠΑ. Επιπλέον, η αγορά οπλισμού και ενέργειας από τις ΗΠΑ και όχι από εσωτερικούς παρόχους, η πλέον αδιαμφισβήτητη εξάρτηση της Ουκρανίας από την αμερικανική βοήθεια, καθώς και η ένταση του ρόλου του ΝΑΤΟ, έχουν αυξήσει σημαντικά την επιρροή των ΗΠΑ στην Ευρώπη, προκαλώντας αρκετές ανησυχίες. Εκτός των σχετικών με τον πόλεμο εξελίξεων, η πώληση υποδομών από ολόκληρη την Ευρώπη στην Κίνα, σε συνδυασμό με τις ανησυχίες για την επιρροή κινεζικών λογισμικών στην περιοχή, έχουν καταστήσει την αυξανόμενη εξάρτηση της ΕΕ και από την Κίνα υπαρκτό πρόβλημα.
Σε γενικότερα πλαίσια, η αυτονομία της ΕΕ περιορίζεται τόσο από ορισμένες διεθνείς εξελίξεις και εξαρτήσεις από τρίτους, όπως τις προαναφερθείσες, όσο και από τα ίδια τα κράτη-μέλη. Η χάραξη εθνικής πολιτικής, υπέρ του εκάστοτε κρατικού συμφέροντος, ενδέχεται να επηρεάσει εκούσια ή ακούσια τις δυνατότητες και τον βαθμό εξάρτησης της ΕΕ από τρίτες χώρες. Για παράδειγμα, η επιλογή της Γερμανίας να προσφέρει επιδοτήσεις ως προς την εγχώρια κατανάλωση ενέργειας επηρεάζει τη λειτουργία της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς. Ταυτόχρονα, φαίνεται να υπάρχει διστακτικότητα των κρατών-μελών ως προς την εκχώρηση πολιτικών ασφαλείας στη δικαιοδοσία της ΕΕ εξαιτίας πολυάριθμων παραγόντων, συμπεριλαμβανομένου του αυξανόμενου εθνικισμού στην Ένωση.
Επομένως, ο τομέας της άμυνας και της ασφάλειας στην ευρωπαϊκή περιφέρεια αφορούν κυρίως το ΝΑΤΟ. Το ρωσο-ουκρανικό ζήτημα φαίνεται να ενίσχυσε τη σημασία και τη λειτουργία του ΝΑΤΟ στην περιοχή, όπως δείχνει η επέκταση και η οικονομική του ενίσχυση. Δεν ίσχυσε ωστόσο το ίδιο για την ΕΕ στον τομέα της άμυνας. Η γένεση ανταγωνισμού μεταξύ του ΝΑΤΟ και της ΕΕ στον τομέα αποτελεί ακόμα μια κεντρική ανησυχία.
Οι παραπάνω ανησυχίες για την αυξημένη στρατηγική εξάρτηση της ΕΕ από τρίτους παράγοντες έχουν εκφραστεί εκτενώς από τον πρόεδρο της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν. Ο Γάλλος πρόεδρος έχει τονίσει ότι η συμμαχία με τις ΗΠΑ δεν σημαίνει ότι η Ευρώπη είναι υποτελής και δεν δύναται να σκέφτεται αυτόνομα. Έχει αναφερθεί επίσης στη σημασία της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας, ιδιαίτερα ως προς το ζήτημα της έντασης μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας, σχετικά με την Ταϊβάν. Ενδεικτικά, σε συνεντεύξεις του στην Les Echos και Politico, κατά την επιστροφή από επίσκεψη του στην Κίνα, δήλωσε ότι «…το χειρότερο θα ήταν να πιστεύουμε ότι εμείς οι Ευρωπαίοι πρέπει να γίνουμε ακόλουθοι σε αυτό το θέμα …», προσθέτοντας ότι η Ευρώπη δεν πρέπει να «εμπλακεί σε κρίσεις που δεν είναι δικές μας». Άλλωστε, ο Μακρόν έχει μιλήσει για τη σημασία διατήρησης σχέσεων με τη Ρωσία, ενδεχομένως για την ενδυνάμωση της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας και τη διατήρηση της ισορροπίας ισχύος στο διεθνές σύστημα, με την εξισορρόπηση της επιρροής των ΗΠΑ και τον περιορισμό της διαμόρφωσης μιας ανεξέλεγκτης σινορωσικής συμμαχίας.
Οι δηλώσεις του προέδρου έχουν προκαλέσει αντιδράσεις στις ΗΠΑ καθώς και στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στην ανατολική Ευρώπη. Η προσέγγιση του έχει θεωρηθεί ενδεχομένως επικίνδυνη για την ευρωπαϊκή ασφάλεια, ωστόσο, το ζήτημα της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας αναγνωρίζεται τόσο από πολλούς ηγέτες της ΕΕ, όσο και από αρκετούς ειδικούς. Η έννοια αυτή έχει λάβει όμως διάφορες ερμηνείες.
Η αυτονομία ως αμυντική ‘ολοκλήρωση’ στα πλαίσια της ΕΕ, η οποία περιλαμβάνει αυτόνομο ευρωπαϊκό στρατό, υπηρεσίες πληροφόρησης και οπλισμό, αποτελεί έναν προς το παρόν μη ρεαλιστικό στόχο. Τα κράτη-μέλη δεν φαίνεται να τάσσονται υπέρ αυτής της ‘ολοκλήρωσης’, καθώς θα απαιτούσε αυξημένες δαπάνες για την άμυνα και εκχώρηση ορισμένων κρατικών αρμοδιοτήτων στην ΕΕ. Αντιθέτως, η ΕΕ μάλλον στρέφεται στην επιδίωξη μιας ‘αυτονομίας’, η οποία θεωρείται ως ανθεκτικότητα σε εξωτερικές πιέσεις και μείωση της εξάρτησης από τρίτες χώρες, τουλάχιστον σε βασικές πτυχές, όπως η ενέργεια και η τεχνολογία. Άλλωστε, η πλήρης απομόνωση από τον κύριο σύμμαχο της, τις ΗΠΑ, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα ήταν συμφέρουσα. Στόχος φαίνεται να είναι η ανεξάρτητη δράση και λήψη αποφάσεων μόνο όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο.
Η προσπάθεια αυτή απαιτεί την ένταση της συλλογικότητας στη λήψη αποφάσεων, την προθυμία των μελών για αξιοποίηση κρατικών και ενωσιακών πόρων και για επένδυση στον τομέα, καθώς και την επιδίωξη συμπληρωματικής λειτουργίας της ΕΕ στην δράση του ΝΑΤΟ. Η ενδυνάμωση της παρουσίας του ευρωπαϊκού πυλώνα στα πλαίσια του ΝΑΤΟ αποτελεί έναν εφικτό και εύλογο στόχο για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής διάστασης εντός του θεσμού και εντός της ευρύτερης περιοχής. Ταυτόχρονα, η συλλογική προώθηση ορισμένων πρωτοβουλιών της ΕΕ στον τομέα της ασφάλειας, όπως η ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας μέσω της κοινής πράξης προμηθειών (EDIRPA), αποτελεί σημαντικό βήμα προς μια πιο αυτόνομη κατεύθυνση.
Συμπερασματικά, η στρατηγική ευρωπαϊκή αυτονομία είναι μία σύλληψη, η οποία δεν έχει επιτευχθεί ακόμα στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παραδοσιακές προκλήσεις, όπως η απροθυμία των κρατών-μελών για αμυντική ολοκλήρωση, καθώς και νέα προβλήματα, όπως η σημαντική ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσία και η αυξανόμενη γεωπολιτική και επιχειρησιακή επιρροή των ΗΠΑ, στέκονται εμπόδιο στην πραγματοποίηση αυτού του οράματος. Το ρωσο-ουκρανικό ζήτημα ανέδειξε ότι η Ένωση έχει βρεθεί σε αρκετά ευάλωτη θέση λόγω της εξάρτησης της από τρίτες χώρες και θεσμούς, ωθώντας την να συλλογιστεί τις αδυναμίες της στον τομέα της αυτονομίας. Καθίσταται εμφανές ότι η μελλοντική επίτευξη της πλήρους στρατηγικής ευρωπαϊκής αυτονομίας δεν είναι δεδομένη. Η ΕΕ θα ήταν, λοιπόν, ωφέλιμο να ενισχύσει την ενδοενωσιακή συνεργασία, να μειώσει τις εξωτερικές της εξαρτήσεις και να επιδιώξει τη βελτίωση της δυνατότητας της να αποφασίζει και να δρα αυτόνομα. Οφείλει, τελικά, να μπορέσει να παρέχει ασφάλεια στα μέλη της, στα πλαίσια ενός ταχέως μεταβαλλόμενου κόσμου που χαρακτηρίζεται από πολυάριθμες απειλές και συνεχή αστάθεια.
Βιβλιογραφία
Corbet, S. (2022). France’s Macron takes own path, seeks dialogue with Russia. AP NEWS. Διαθέσιμο σε: https://apnews.com/article/russia-ukraine-russia-france-europe-vladimir-putin-9898a5deebb2b62266fafc2d2590ebb9
Damen, M. (2022). EU strategic autonomy 2013-2023: From concept to capacity. EPRS | European Parliamentary Research Service. Διαθέσιμο σε:
https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/733589/EPRS_BRI(2022)733589_EN.pdf
Dempsey, J. (2023). Judy Asks: Is European Strategic Autonomy Over?
Carnegie Europe. Διαθέσιμο σε: https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/88838
European Parliament. (2023). European defense industry reinforcement
through common procurement act (EDIRPA). Διαθέσιμο σε:
https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_BRI(2023)739294
Goujard, C. (2023). Charles Michel: Europe warming up to Macron’s
‘strategic autonomy’ push away from US. POLITICO. Διαθέσιμο σε:
https://www.politico.eu/article/europe-warming-up-to-macrons-strategic-autonomy-push-says-charles-michel/
Lory, G. (2023). Is Macron’s idea of “strategic autonomy” the path to follow for EU relations with the US? . Euronews. Διαθέσιμο σε: https://www.euronews.com/my-europe/2023/04/13/is-macrons-idea-of-strategic-autonomy-the-path-to-follow-for-eu-relations-with-the-us
Rankin, J. (2023). Macron sparks anger by saying Europe should not be
‘vassal’ in US-China clash. The Guardian. Διαθέσιμο σε:
https://www.theguardian.com/world/2023/apr/10/emmanuel-macron-sparks-anger-europe-vassal-us-china-clash
Ridgwell, H. (2023). France Seeks to Calm Diplomatic Storm Over
Macron’s China-Taiwan Comments. VOA. Διαθέσιμο σε:
https://www.voanews.com/a/france-seeks-to-calm-diplomatic-storm-over-macron-s-china-taiwan-comments-/7059463.html
Simón, L. (2022). European strategic autonomy and defense after
Ukraine – Elcano Royal Institute. Διαθέσιμο σε:
https://www.realinstitutoelcano.org/en/analyses/european-strategic-autonomy-and- defence-after-ukraine/
Youngs, R. (2021). The EU’s Strategic Autonomy Trap. Carnegie Europe.
Διαθέσιμο σε: https://carnegieeurope.eu/2021/03/08/eu-s-strategic-autonomy-trap-pub-83955