γράφει η Βίκυ Νιάρχου,
“Υπάρχουν εννέα κελιά στα οποία φυλακίζουν τα παιδιά των ιθαγενών της Τσιάπας και του Μεξικό και αυτά είναι: η πείνα, η άγνοια, η ασθένεια, η εργασία, η κακοποίηση, η φτώχεια, ο φόβος, η λησμοσύνη και ο θάνατος”.
Subcomandante Marcos
-Εμφάνιση του κινήματος και διεκδίκηση δικαιωμάτων
Ήταν Ιανουάριος του 1994, όταν για πρώτη φορά το EZLN (Ejercito Zapatista de Liberacion Nacional) εμφανίσθηκε δημόσια στην πολιτεία Τσιάπας στο Μεξικό. Αφορμή στάθηκε η κατάργηση του άρθρου 27 από το Μεξικανικό Σύνταγμα, που θα σήμαινε το τέλος της υπόσχεσης για ανακατανομή της γης, την κατάργηση του δικαιώματος στην κοινοτική ιδιοκτησία ενώ ταυτόχρονα έθετε σε εφαρμογή την κατάργηση της επιβολής δασμών σε ξένα προϊόντα, μαζί με την θέση σε ισχύ της Βορειοατλαντικής Συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου μεταξύ Η.Π.Α., Καναδά και Μεξικό. Μέσα σε λίγες ημέρες, οι αντάρτες του EZLN, κατόρθωσαν παρά τον σχεδόν ανύπαρκτο εξοπλισμό τους να καταλάβουν πολύ σημαντικά κυβερενητικά κτίρια και θέσεις, εκπλήσσοντας όχι μόνο την τότε κυβέρνηση του Carlos Salinas de Gortari, αλλά και ολόκληρο τον κόσμο, για τον οποίο μέχρι τότε παρέμεναν στο περιθώριο.
Ποιό είναι όμως αυτό το κίνημα, που κατάφερε τόσο απρόσμενα να αναστατώσει με τις διακηρύξεις του όλα τα μεγάλα κράτη της Αμερικανικής Ηπείρου; Το EZLN, αποτελεί το στρατιωτικό μέρος ενός ευρύτερου κοινωνικού κινήματος των Μεξικανών Ιθαγενών, που κατοικούν στη ζούγκλα “Lacandon”, μία περιοχή κοντά στα σύνορα με τη Γουατεμάλα και η οποία είναι από τις φτωχότερες πολιτείες του Μεξικού. Οι ρίζες της δημιουργίας του βρίσκονται λίγα χρόνια νωρίτερα, στο 1982, όταν μια ομάδα γυναικών και ανδρών μέλη του ήδη υπάρχοντος FLN, βρέθηκαν στις περιοχές της Τσιάπας. Ύστερα από την άμεση και διαρκή επαφή τους με τους Ιθαγενείς της περιοχής, δημιουργήθηκε το πρώιμο σχήμα του EZLN. Κύρια επιδίωξή του EZLN ήταν να διαχωρισθεί ως κίνημα από τα ήδη υπάρχοντα. Η διαδικασία που οδήγησε στην τελική συνεργασία των δύο κινημάτων, δεν ήταν άλλη από τη μεταμόρφωση αμφότερων από αντάρτικες ομάδες (guerilla groups), σε στρατιωτικές κοινότητες (communities in arms), όπως αναφέρεται από τον υποδιοικητή Marco.
Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Ιανουαρίου 1994, οι μαχητές του EZLN απέδειξαν με την αποφασιστικότητά τους ότι οι διεκδικήσεις τους απέναντι στην κυβέρνηση ήταν μείζονος σημασίας για την ύπαρξή τους, όσο και ότι η ανοχή τους είχε φτάσει πλέον στο μη περαιτέρω. Το πολύ ισχυρό διεθνές δίκτυο αλληλεγγύης που δημιουργήθηκε προς τους εξεγερμένους της Τσιάπας, εξανάγκασε τη μεξικανική κυβέρνηση να καλέσει το EZLN σε “πολιτικό διάλογο”, κηρύσσοντας ταυτόχρονα τη μονομερή (από κυβερνητικής πλευράς) κατάπαυση του πυρός. Ωστόσο οι σφαγές, οι επιθέσεις και οι εκκενώσεις θέσεων, εξακολουθούσαν να συμβαίνουν υποχθόνια. Βέβαια, μία πρώτη και μεγάλη νίκη του κινήματος απέναντι στο κυρίαρχο καπιταλιστικό κυβερνητικό πρότυπο, ήταν γεγονός. Ο “πόλεμος ενάντια στη λήθη” είχε ήδη ξεκινήσει, και διαφαινόταν νικηφόρος!
Καθ’ όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων με την κυβέρνηση, οι κάτοικοι της Τσιάπας δε σταμάτησαν να διεκδικούν τον πολιτικό και κοινωνικό τους χώρο εντός τους επίσημου κράτους για μια πιο δίκαιη αντιμετώπιση τόσο των Ιθαγενών, όσο και της εργατικής τάξης. Για τη στήριξη του αγώνα τους, δημιουργήθηκε ένα πολύ ισχυρό διεθνές δίκτυο αλληλεγγύης από τις υπόλοιπες χώρες της Λατινικής Αμερικής -γνωστό ως Latin American movement-,το οποίο συνέβαλε τα μέγιστα στην προστασία του EZLN από επιθέσεις του Μεξικανικού κρατικού στρατού. Πλησιάζοντας στη δεκαετία των υποτιθέμενων διαπραγματεύσεων, το EZLN διαπίστωσε ότι δεν επρόκειτο να εξευρεθεί καμία λύση, την οποία η κυβέρνηση θα φαινόταν πρόθυμη να εφαρμόσει. Έτσι, οι Ιθαγενείς, αποφάσισαν να κηρύξουν μονομερώς το τέλος των συνομιλιών με το κράτος του Μεξικού και παράλληλα την de facto δημιουργία ενός αυτόνομου, οριζόντιου και αυτοδιοικούμενου συστήματος για τις εδαφικές περιοχές στις οποίες κατοικούσαν.
Στη συνέχεια θα αναλύσουμε τις αυτόνομες πολιτικές κοινότητες των Ζαμπατιστικών περιοχών. Αναλυτικότερα:
Πολιτική Αυτοοργάνωση
Η πολιτική αυτονομία του Ζαπατιστικού κινήματος δεν ήρθε από το πουθενά. Η κληρονομιά της μεξικανικής επανάστασης υπό τον Εμιλιάνο Ζαπάτα συντροφεύει ανέκαθεν τους γηγενείς πληθυσμούς στα εδάφη του Μεξικού. Κλειδί για τη διατήρηση και εξέλιξη του πολιτικού οικοδομήματος που δημιουργήθηκε από τις κοινότητες στο Lacandon, παραμένει η ισχυρή συμμετοχή. Σε όλες τις δομές (πολιτικές, εκπαιδευτικές, υγειονομικές) των αυτόνομων περιοχών, η συμμετοχή είναι ταυτόχρονα στόχος και προϋπόθεση για την αυτοδιατήρησή τους. Την ίδια στιγμή, υπάρχουν οι εξής εφτά αρχές, πάνω στις οποίες στηρίζεται το Ζαπατιστικό οικοδόμημα της αυτοοργάνωσης και αυτονομίας.
- Να υπακούν χωρίς να διοικούν.
- Να αντιπροσωπεύουν χωρίς να αντικαθιστούν.
- Να μετακινούνται προς τα κάτω και όχι προς τα πάνω (άρνηση της εξουσίας).
- Να υπηρετούν, όχι να υπηρετούνται.
- Να δημιουργούν, όχι να καταστρέφουν.
- Να προτείνουν, όχι να επιβάλλουν.
- Να πείθουν, όχι να κατακτούν.
Οι ως άνω αρχές, καθώς και τα Συμβούλια καλής Διακυβέρνησης (Juntas de Buen Gobierno), που δημιουργήθηκαν στις αυτόνομες περιοχές του Lacandon και μέσα από τα οποία λαμβάνονταν όλες οι αποφάσεις που αφορούν τη ζωή των κατοίκων, αποτελούν την κεντρική βάση στη νέα αυτή μορφή οργάνωσης και διοίκησης. Καθένα από αυτά τα Συμβούλια, εμπεριέχεται μέσα σε ένα από τα “caracoles” (σαλιγκάρι), τα οποία επέχουν θέση “κέντρου διοίκησης” για κάθε μία από τις ζώνες αντίστασης που έχουν δημιουργηθεί. Ο αριθμός των caracoles χωρίζεται σε πέντε, όσα δηλαδή και τα Συμβούλια καλής Διακυβέρνησης. Παράλληλα, το κάθε “διοικητικό κέντρο”(caracoles) περιλαμβάνει ως περιοχή ευθύνης του έναν Aυτόνομο Ζαπατιστικό Δήμο, όπως θα μπορούσαν να προσδιορισθούν τα MAREZ (Rebel Zapatista Autonomous Municipality).
Ο τρόπος λήψης και εφαρμογής των αποφάσεων περιλαμβάνει τρία επίπεδα: Την κοινότητα, το Δήμο και το Συμβούλιο καλής Διακυβέρνησης. Τα δύο πρώτα λειτουργούν ως συνελεύσεις με τη συμμετοχή των απλών πολιτών και καθορίζουν τον τρόπο δράσης. Κατόπιν, οι αποφάσεις δίνονται στα Συμβούλια καλής Διακυβέρνησης, ώστε να εφαρμοσθούν από τα εκλεγμένα μέλη με όσο το δυνατόν ευρύτερη συμμετοχή και ακολουθώντας τη λογική της διαδοχής εκ περιτροπής για σύντομα χρονικά διαστήματα. Καθένα από τα πέντε caracoles περιλαμβάνει το δικό του αυτόνομο εκπαιδευτικό, υγειονομικό και δικαστικό σύστημα, καθώς επίσης και τους δικούς τους συνεταιρισμούς παραγωγής καφέ, χειροτεχνημέτων και εκτροφής βοοειδών.
Οικονομική Αυτοοργάνωση
Δεδομένου ότι το Μεξικό αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους παραγωγούς καφέ παγκοσμίως, οι ιθαγενείς πληθυσμοί του Lancandon δημιούργησαν αυτόνομες οικονομικές δομές, μέρος των οποίων είναι και οι Ζαπατιστικοί Συνεταιρισμοί Παραγωγής Καφέ (Zapatista Coffee Cooperatives), που δημιουργήθηκαν μαζί και με άλλους συνεταιρισμούς μετά τη λήξη των διαπραγματεύσεων ανάμεσα στους ιθαγενείς και την Μεξικανική κυβέρνηση. Σκοπός τους παρέμενε, τόσο η εξεύρεση εναλλακτικής διοχέτευσης της παραγωγής τους στο εξωτερικό χωρίς τη μεσολάβηση της καπιταλιστικής διεθνούς αγοράς, όσο και η βελτιωση των συνθηκών στο εμπόριο του καφέ, ώστε αυτές να γίνουν πιο φιλικές για όλα τα μέρη. Ο Mut-Vitz είναι ο πρώτος συνεταιρισμός καφέ που ιδρύθηκε, σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία στις διηπειρωτικές εξαγωγές του. Άλλοι συνεταιρισμοί είναι ο Yachil Xojobal Chulchan, που δημιουργήθηκε από περίπου 300 παραγωγούς, οι οποίοι δεν έγιναν δεκτοί για συμμετοχή από τον πρώτο, ενώ ακόμη υπάρχουν ο Yochin Tayel Kinal και ο Ssit Lequil Lum. Η δομή των συνεταιρισμών καφέ είναι απλή. Ανώτατο όργανο είναι η Γενική Συνέλευση, από την οποία εκλέγεται ένα διοικητικό συμβούλιο για μία τριετία και το οποίο διεκπεραιώνει όλες τις υποθέσεις του συνεταιρισμού. Μέσα από ένα διεθνές αλληλέγγυο δίκτυο, η παραγωγή του καφέ διοχετεύεται στην Ευρωπαϊκή και Αμερικανική αγορά, προσφέροντας στους παραγωγούς εισοδήματα, τα οποία τους επιτρέπουν μια αξιοπρεπή ζωή, ως αυτόνομες συλλογικές κοινότητες και εκτος του κρατικού οικονομικού πλαισίου. Οι συνεταιρισμοί αυτοί αποτελούν μέρος του κινήματος του EZLN και δεν εκλαμβάνονται ξεχωριστά. Προσφέρουν μέρος των εσόδων τους στις υπόλοιπες δομές εκπαίδευσης και υγείας, ενώ γίνονται και οι ίδιοι αποδέκτες αλληλεγγύης εφόσον αποτελούν μέρος της κοινότητας.
Παρά την πολύ αξιόλογη προσπάθεια, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί την ύπαρξη δυσκολιών κυρίως σε ό,τι σχετίζεται με τη δημιουργία ενός αποδοτικού και ισότιμου αυτόνομου συστήματος οργάνωσης. Μετά το τέλος των διαπραγματεύσεων με την κυβέρνηση του Μεξικού, το Ζαπατιστικό κίνημα δεν αποδέχεται κανενός είδους αρωγή από την πρώτη, ενώ συνεργάζεται μόνο με ανεξάρτητα δίκτυα αλληλεγγύης.
Η Αληθινή Εκπαίδευση
Όπως στην οικονομία, έτσι και στην εκπαίδευση οι ιθαγενείς έχουν δημιουργήσει ένα πλήρως αυτόνομο σύστημα, το οποίο ονομάστηκε “Αληθινή Εκπαίδευση” και σχετίζεται εξίσου άμεσα με τις κοινότητες και τα συμβούλια. Οι δάσκαλοι εκλέγονται μέσα από διαδικασίες της κοινότητας. Προτού φτάσουν να διεκδικήσουν τη συμμετοχή τους εκεί, έχουν οι ίδιοι εκπαιδευτεί καταλλήλως από εξωτερικούς εκπαιδευτές όπως βιολόγους, ιστορικούς, μηχανικούς και φοιτητές του Κέντρου Δημοτικής Εκπαίδευσης. Το πρόγραμμα των αυτόνομων Ζαπατιστικών σχολείων περιλαμβάνει μαθήματα σχετικά με τη δημοκρατία, την ελευθερία, την κοινωνική δικαιοσύνη και άλλα θέματα, τα οποία εξαρτώνται και προσαρμόζονται από την εκάστοτε κοινότητα βάσει των αναγκών της. Το εναλλακτικό αυτό πρόγραμμα σπουδών, παρότι αυθύπαρκτο, συνυπάρχει με το επίσημο πρόγραμμα της Μεξικανικής Κυβέρνησης. Δεν εξαρτάται όμως από αυτό, ούτε καθορίζεται με βάση αυτό. Η συνύπαρξή τους είναι επιλογή των αυτόνομων κοινοτήτων και όχι ανάγκη. Βασικός άξονας του εκπαιδευτικού συστήματος στην Τσιάπα, είναι να διδαχθούν οι νέοι σχετικά με την καλλιέργια της γης, τη συγκομιδή αλλά και τις παραδόσεις των ιθαγενών λαών από τους οποίους προέρχονται. Πρόκειται για ένα σχολείο που δεν στοχεύει μόνο στη διδασκαλία των κοινών μαθημάτων, αλλά περισσότερο στην εμφύσηση αρετών και αξιών που θα συνοδεύουν τα παιδιά σε όλη τους τη ζωή.
Αυτονομία και στην υγεία
Από τις πλήρως αυτόνομες κοινότητες των Ζαπατίστας δε θα μπορούσε να λείπει η πρόβλεψη για υγειονομική περίθαλψη για όλους. Πρόκειται για ένα υγειονομικό σύστημα που περιλαμβάνει το σύνολο του πληθυσμού ανεξαρτήτως συμμετοχής στο κίνημα, τη θρησκεία ή το πολιτικό φρόνημα. Δεδομένης και της απουσίας ενός δωρεάν εθνικού συστήματος υγείας, το οποίο δεν θα απέκλειε τους αδύναμους ή τους ιθαγενείς, και ύστερα από την οριστική ανακήρυξη αυτονομίας από το EZLN, η δημιουργία δομών παροχής υπηρεσιών υγείας ήταν επιτακτική ανάγκη για το Lacandon. Η κάλυψη της υγείας είναι άμεσα συνδεδεμένη με την πολιτική δομή της περιοχής. Κεντρικό όργανο είναι η συντονιστική επιτροπή υγείας που αποτελείται από τρία διαφορετικά δίκτυα εκπροσώπων: Πρώτον από εκπροσώπους που συμμετέχουν στην παροχή υπηρεσιών υγείας, δεύτερον από άλλους που βρίσκονται εκτός από αυτές, τρίτον απο εκπροσώπους των κοινοτήτων που συμμετέχουν στο δήμο. Το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης ξεκινάει από τα μικρά δίκτυα (κέντρα) υγείας που υπάρχουν σε κάθε κοινότητα και τα οποία λειτουργούν με τη συμμετοχή σε αυτά, εκπαιδευμένου από τις ίδιες τις κοινότητες προσωπικού, κυρίως σε ό,τι έχει να κάνει με τον εμβολιασμό και την αναπαραγωγική διαδικασία. Στη συνέχεια του υγειονομικού δικτύου, βρίσκονται οι μονάδες παροχής ιατρικών υπηρεσιών, οι οποίες θεωρούνται ως αυτόνομες περιφερειακές κλινικές. Σε αυτές συμμετέχουν τόσο ιατροί, όσο και πανεπιστημιακοί ή συμβασιούχοι ιατροί. Παρ’ όλο που υπάρχει μία κλινική στην Guadalupana, η οποία παρέχει φροντίδα σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο εντούτοις η αυτονομία του συστήματος σταματάει στη δεύτερη φάση αφού, όταν το ιατρικό προσωπικό αδυνατεί να βοηθήσει λόγω κυρίως της φύσης του περιστατικού, ο ασθενής παραπέμπεται στο εθνικό σύστημα υγείας. Η διαρκής προσπάθεια βελτίωσης του υγειονομικού δικτύου, ώστε να καταστεί πλήρως αυτόνομο και ανεξάρτητο από το εθνικό σύστημα υγείας, μόνο ως θετικό λογίζεται. Στο μεγαλύτερο μέρος του το αυτόνομο σύστημα υγείας είναι δωρεάν, ωστόσο λόγω την ανάγκης ανανέωσης του αποθέματος των φαρμάκων, εφαρμόζεται ένα συγκεκριμένο κόστος στους ασθενείς. Αυτό βέβαια, σε καμία περίπτωση δε σημαίνει ότι αποκλείονται ασθενείς από την παροχή υπηρεσιών εφόσον χρήζουν περίθαλψης.
Συνεπώς κάθε δομή των αυτοοργανωμένων κοινοτήτων είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα πολιτικά όργανα της περιοχής, ενώ εξαρτάται από τις αποφάσεις τους. Είναι πράγματι αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι, σε αυτό το κομμάτι γης, οι άνθρωποι κάνουν το όνειρο της αυτονομίας και της αμεσοδημοκρατίας, πραγματικότητα. Καθημερινά, εδώ και 25 χρόνια, στέκονται απέναντι στις κυρίαρχες κρατικές πρακτικές που τους εξωθούν στο περιθώριο. Αντιμετωπίζουν με μαχητικότητα και αξιοπρέπεια κάθε “χτύπημα” του μεξικανικού κράτους εναντίον τους (συγκεκαλυμμένες επιθέσεις, δολιοφθορές, υπονόμευση των δομών τους) και αδιάκοπα μας δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο, η απόσταση ανάμεσα στην ουτοπία και στην πράξη εκμηδενίζεται και αυτό που ανατέλλει είναι μία ελπίδα ότι τελικά ο κόσμος αλλάζει.
Πηγές:
Tikva Honig- Parnas, 12/4/2019, A community in arms the indigenous roots of the EZLN, αναρτήθηκε στο: https://roarmag.org/essays/a-community-in-arms-the-indigenous-roots-of-the-ezln/
Ανώνυμο, 31/5/2014, αναρτήθηκε στο: https://tvxs.gr/news/paideia/ekpaideyontas-stin-antistasi-ta-aytonoma-sxoleia-ton-zapatistas
Λεωνίδας Οικονομάκης, 5/12/2015, Why we still lov the Zapatistas αναρτήθηκε στο: https://roarmag.org/magazine/why-we-still-love-the-zapatistas/
J.H. Cuevas, 2007, Health and Autonomy -The case of Chiapas αναρτήθηκε στο: http://kinisith.blogspot.com/2011/04/blog-post.html
Συγγραφική ομάδα Κατιούσα, 1/1/2018, EZLN- Zapatistas: Η εξέγερση της αξιοπρέπειας, αναρτήθηκε στο:http://www.katiousa.gr/politika/diethni/ezln-zapatistas-eksegersi-tis-aksioprepeias/
Sylvia Varnava, 8/11/2015, Κοιτάζοντας τον ορίζοντα- τρεις γενιές παιδιών Ζαπατίστας, αναρτήθηκε στο: https://omniatv.com/5711
Ανώνυμος, 1/11/2014, Η ιστορία των Ζαπατιστικών συνεταιρισμών καφέ, αναρτήθηκε στο: http://www.enallaktikos.gr/ar8924el_i-istoria-twn-zapatistikwn-synetairismwn-kafe.html
Valeria Pecorelli, Ιανουάριος 2014, constructive resistance in Europe- Autonomy practices and solidarity trade, αναρτήθηκε στο:
https://www.researchgate.net/publication/267392031_CONSTRUCTIVE_RESISTANCE_IN_EUROPE_Autonomy_practices_and_solidarity_trade
Ομάδα του Culture Now, 8/2/2013, Ένα σχολείο για την Τσιάπας, αναρτήθηκε στο: https://www.culturenow.gr/ena-sxoleio-gia-tin-tsiapas/