Γράφει η Ηλιάνα Κλειτσογιάννη
Ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία στον τομέα των Διεθνών Σχέσεων είναι του Kenneth Waltz. Το βιβλίο του «Ο Άνθρωπος, το Κράτος και ο Πόλεμος – Μια Θεωρητική Προσέγγιση» υπήρξε η αρχική του συνεισφορά στον κόσμο των διεθνών σχέσεων, καθώς αποτέλεσε την διδακτορική του διατριβή. Ο Kenneth Waltz μέσα από την ανάλυση τριών εικόνων προσπαθεί να δώσει εξήγηση σχετικά με τα αίτια του πολέμου ταξινομώντας τις θεωρίες του σε τρεις κατηγορίες. Χρησιμοποιεί παραδείγματα κλασικών φιλοσόφων για να περιγράψει αυτές τις εικόνες και τονίζει τα κύρια σημεία τους. Ο Waltz, προσπερνώντας τη μελέτη του ανθρώπου και του κράτους εστίασε στη μελέτη του περιβάλλοντος, των κρατών και των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ τους, δηλαδή του διεθνούς συστήματος ως βασική αιτία του πολέμου.
Οι τρεις εικόνες του Waltz χρησιμοποιούνται σήμερα από κάθε μελετητή των διεθνών σχέσεων, ο οποίος προσπαθεί να δώσει μία λογική εξήγηση ως προς την αιτία των πολέμων.
Ένα από τα βασικά ερωτήματα του παρελθόντος, του παρόντος αλλά και πιθανόν του μέλλοντος είναι τα αίτια του πολέμου. Για ποιο λόγο γίνονται οι πόλεμοι; Που οφείλονται; Σε τι αποσκοπούν και ποιο το όφελος; Σε αυτού του είδους τα ερωτήματα απαντάει μέσα από τις τρεις εικόνες, οι οποίες αναδεικνύονται μέσα από τη συστηματική παρατήρηση και αξιολόγηση σε μια επιστροφή του θετικισμού για την ανάλυση και της διεθνούς πολιτικής. Τα τρία επίπεδα ή τρεις εικόνες όπως τις ονόμασε, είναι: ο Άνθρωπος, το Κράτος και το Διεθνές σύστημα.
Η πρώτη εικόνα εστιάζει στον άνθρωπο και στην ανθρώπινη φύση. Υποστηρίζει ότι οι πόλεμοι συχνά προκαλούνται από τη φύση συγκεκριμένων ανθρώπων ή πολιτικών ηγετών, όπως ο Ναπολέων. Το βασικό ερώτημα που προκύπτει εδώ είναι εάν το βασικό αίτιο των πολέμων εντοπίζεται στη φύση και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στους αισιόδοξους και τους απαισιόδοξους. Σύμφωνα με την αισιόδοξη ανάγνωση η πραγματικότητα είναι καλή και η κοινωνία είναι κατά βάση αρμονική. Η λογική που ερμηνεύει με ακρίβεια όλα τα πράγματα θα οδηγούσε τους ανθρώπους στο να ζουν αρμονικά μέσα σε μια κοινωνία. Δηλαδή, όλοι οι άνθρωποι είναι καλοί. Υπάρχει σωστή παιδεία και μεταρρύθμιση. Υπάρχει ζωή μέσα σε μια κοινωνία, όπου το έγκλημα και ο πόλεμος είναι παρεκκλίνουσες συμπεριφορές.
Στον αντίποδα είναι η απαισιόδοξη ανάγνωση σύμφωνα με την οποία η πραγματικότητα είναι ελαττωματική. Οι άνθρωποι, καθοδηγούμενοι από τα πάθη τους και τα ζωώδη ένστικτά τους οδηγούνται σε συγκρούσεις. Αντί να βοηθούν ο ένας τον άλλον συμπεριφέρονται με τρόπο που είναι αμοιβαία καταστρεπτικός. Με λίγα λόγια, δηλαδή, η ανθρώπινη φύση είναι ατελής. Το πάθος και ο εγωισμός είναι θεμελιώδη χαρακτηριστικά και ο πόλεμος με το έγκλημα είναι «κανονικές» συμπεριφορές. Οι απαισιόδοξοι της πρώτης εικόνας δέχονται την καταλληλότητα του ιδεώδους των αισιόδοξων, ενώ ταυτόχρονα θεωρούν ότι δεν υπάρχει πιθανότητα επίτευξής του.
Από την πρώτη εικόνα, λοιπόν, προκύπτουν συμπεράσματα, αλλά και συνέπειες. Συχνά εκείνοι που αναμένουν ότι η βελτίωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς θα φέρει την ειρήνη στο κόσμο υποβαθμίζουν την επίδραση των κοινωνικοπολιτικών θεσμών. Η υπόθεση περί αμετάβλητης ανθρώπινης φύσης με την οποία ασχολήθηκε ο φιλόσοφος Roger Scruton, βοηθά από μόνη της στο να μετατοπισθεί η προσοχή μακριά από την ανθρώπινη φύση –κι αυτό γιατί, βάσει της υπόθεσης, η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να αλλάξει, ενώ οι κοινωνικοπολιτικοί θεσμοί μπορούν.
Η θεωρία του Waltz για τη δεύτερη εικόνα υποστηρίζει, ότι οι πόλεμοι προκαλούνται από την
εσωτερική σύνθεση των κρατών. Θέτει ως παράδειγμα τη θεωρία του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό που υποστήριζε ότι η κύρια αιτία του πολέμου έχει τις ρίζες της στην ανάγκη των καπιταλιστικών κρατών να συνεχίσουν να ανοίγουν νέες αγορές με σκοπό τη διαιώνιση του οικονομικού συστήματος στο εσωτερικό. Η εσωτερική οργάνωση του κράτους είναι εξαιρετικής σημασίας παράγοντας που καθορίζει το πότε η ανθρώπινη φύση ρέπει προς το καλό και πότε προς το κακό. Η καταφυγή στον πόλεμο αποτελεί μία κάποια λύση στις εσωτερικές του διαμάχες. Ωστόσο, οι εσωτερικοί περιορισμοί μπορούν να αποτελέσουν τροχοπέδη στις επιδιώξεις του κράτους και στην σκακιέρα της εξωτερικής πολιτικής. Τα ελαττώματα των κρατών, δηλαδή, προκαλούν πολέμους μεταξύ τους. Η αναμόρφωση των κρατών θα μπορούσε να εξαλείψει τον πόλεμο και να φέρει την παγκόσμια ειρήνη.
Το κράτος ασχολείται πρωτίστως με το συμφέρον του λαού και η εξωτερική πολιτική δίνει τη σκυτάλη στην εσωτερική ανάπτυξη. Όσο τα κράτη τελειοποιούνται, τόσο ο πόλεμος θα εξαλείφεται. Ο Waltz παρατηρεί, καταγράφει και οργανώνει την υπάρχουσα θεωρία με κριτήρια που ορίζει ο θετικισμός, διακρίνοντας αυτά που συμβαίνουν από αυτά που θα ήταν επιθυμητό να συμβαίνουν και εισάγει μια καινούργια μεθοδολογία ανάλυσης της πραγματικότητας για να πετύχει. Αφενός την οργάνωση των υφιστάμενων θεωριών που αφορούν στον εντοπισμό των αιτιών του πολέμου, αφετέρου να ελέγξει κατά πόσο είναι δυνατό να εφαρμοστούν οι πολιτικές προτάσεις που απορρέουν από αυτές τις θεωρίες. Το κράτος στις σχέσεις του με τα άλλα κράτη χρησιμοποιεί τη βία κατά τρόπο ανάλογο με αυτόν που τη χρησιμοποιεί και στο εσωτερικό του. Όπως επισήμανε και ο Charles Tilly «War made the state and the state made war».
Ο Waltz τονίζει ότι καμιά πρόταση πολιτικής για τις διεθνείς σχέσεις που να έχει γραφτεί εξ ολοκλήρου με όρους της δεύτερης εικόνας δεν μπορεί να είναι έγκυρη, η ίδια η προσέγγιση είναι ελαττωματική. Η σχέση μεταξύ των ανθρώπων και των κοινωνιών εντός των οποίων ζουν είναι αμφίδρομη, οι άνθρωποι διαμορφώνουν την κοινωνία, αλλά ταυτόχρονα η κοινωνία κατασκευάζει τον άνθρωπο για να είναι μέλος αυτής της κοινωνίας. Με τον ίδιο τρόπο, οι δράσεις των κρατών συντελούν στην ουσία των διεθνών σχέσεων και παράλληλα το διεθνές περιβάλλον επηρεάζει τη συμπεριφορά των κρατών.
Η τρίτη εικόνα θέτει ότι η αιτία του πολέμου βρίσκεται στο συστημικό επίπεδο, στην άναρχη
δομή του διεθνούς συστήματος. Η ύπαρξη διεθνών συγκρούσεων οφείλεται στην αναρχία του διεθνούς συστήματος – στην αναρχία δεν υπάρχει αυτόματη αρμονία. Η ύπαρξη πολλών κυρίαρχων κρατών, η δράση αυτών με γνώμονα τις προσδοκίες, τις επιθυμίες και την επιδίωξη της αύξησης της ισχύος τους, σε συνδυασμό με την απουσία οποιουδήποτε εφαρμόσιμου συστήματος δικαίου αναπόφευκτα οδηγούν σε συγκρούσεις και πόλεμο. Τυχόν ευνοϊκό αποτέλεσμα των αναφερθέντων συγκρούσεων αποδίδεται στο ότι το κράτος βασίζεται στα δικά του μέσα και εστιάζει στην σχετική αποτελεσματικότητα τους. Η κεντρική αυτή ιδέα της τρίτης εικόνας προϋπάρχει στον Θουκυδίδη «η ανάπτυξη της Αθήνας φόβισε τους Λακεδαιμόνιους και τους ανάγκασε να πολεμήσουν». Για τον Rousseau η έμφαση στην κρατική δράση αφοπλίζει τις ιδέες των επιχειρημάτων των Spinoza και Kant είτε ως περιττές είτε ως ανέφικτες.
Η φυσική κατάσταση του ανθρώπου που λαμβάνει ως δεδομένο ο Spinoza, όπως και ο Hobbes, υποθέτει, ότι οι άνθρωποι διαθέτουν χαρακτηριστικά που αποκτούν στο πλαίσιο της κοινωνίας, αλλά χωρίς τους περιορισμούς που επιβάλλει αυτή. Η φυσική κατάσταση σύμφωνα με τον Rousseau αντιστοιχεί στην απουσία υπερκείμενης εξουσίας, όπως για τους ανθρώπους έτσι και για τα κράτη, και τα δύο μονάδες με θέληση και σκοπό. Η γενική θέληση του κράτους, όταν δρά για το συμφέρον του συνόλου των μελών του, καθώς και ο πατριωτισμός αποτελούν την βάση του καλού κράτους, με στόχο την επίτευξη της ενότητας αυτού.
Για την επίλυση του προβλήματος της αναρχίας ο Κant πρότεινε την εθελοντική προσχώρηση των κρατών σε ένα σύνολο νόμων, με τον Rousseau να αντιτείνει την ιδιαιτερότητα του κάθε κράτους ως αχίλλειο πτέρνα του επιχειρήματος του Kant. Ο Rousseau απορρίπτει την ιδέα μιας εθελοντικής ομοσπονδίας και αντ΄ αυτού προτείνει μια ομοσπονδιακή Κυβέρνηση, που θα ενώσει και θα θέσει τα κράτη ίσα ενώπιον του Νόμου. Σύμφωνα με τον Rousseau ο πόλεμος προκύπτει, λόγω του ότι δεν υπάρχει τίποτα που να τον αποτρέπει, ενδεχομένως μια υπέρτατη εξουσία. Μια ατελής λύση, αλλά εν μέρει ευεργετική αποτελούν οι Εθνικοί δασμοί και διεθνές εμπόριο.
Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, λοιπόν, οποιοδήποτε πλάνο για την έλευση της ειρήνης βασίζεται πάντα σιωπηρά, τουλάχιστον, στις ιδέες που έχουμε για τα αίτια του πολέμου. Οι εκτιμήσεις για τα αίτια του πολέμου είναι συνάρτηση τόσο των αντιλήψεων όσο και των γεγονότων που συμβαίνουν στον κόσμο γύρω μας. Το σφάλμα των φιλελεύθερων και των ρεβιζιονιστών σοσιαλιστών ήταν ότι υποβάθμιζαν το ενδεχόμενο πολέμου σε έναν κόσμο σοσιαλιστικών δημοκρατιών. Η έμφαση στην δεύτερη εικόνα διαστρέβλωσε την αντίληψη που είχαν για την τρίτη εικόνα.
Υπό το πρίσμα της τρίτης εικόνας, όμως, γίνεται αντιληπτό ότι αυτή η προσδοκία θα ήταν δικαιολογημένη μόνο αν το ελάχιστο συμφέρον των κρατών να επιβιώσουν σε ένα άναρχο σύστημα γινόταν το μέγιστο συμφέρον όλων τους και, μάλιστα, το κάθε κράτος να είναι βέβαιο ότι τίποτα δεν θα αλλάξει σε αυτή την σχέση. O Rousseau ισχυριζόταν πως οποιαδήποτε διάσταση της τρίτης εικόνας αποτελεί απόρροια της εσωτερικής δομής του κράτους -οι συνέπειες που προκύπτουν στο διεθνές περιβάλλον είναι αποτέλεσμα της κρατικής δράσης. Οποιαδήποτε παρέμβαση εξαρτάται από το περιεχόμενο και τον συγχρονισμό των πράξεων όλων των κρατών.
Σύμφωνα με τα τρία επίπεδα του Waltz, λοιπόν, προκύπτει πως για να μπορείς να απολαύσεις την ελευθερία σου θα πρέπει να υπάρχει τάξη. Χωρίς τάξη δεν μπορεί να υπάρξει ευημερία. Για κάποιους μπορεί η παγκόσμια διακυβέρνηση να ισούται με διαρκή ειρήνη μπορεί, όμως, να είναι πεπεισμένος πως ένα παγκόσμιο κράτος θα ήταν μια παγκόσμια τυραννία και ως εκ τούτου να προτιμά ένα σύστημα εθνών-κρατών με διαρκή κίνδυνο πολέμου από ένα παγκόσμιο κράτος με υπόσχεση διαρκούς ειρήνη. Οι γραμμές είναι πολύ λεπτές κι ο καθένας ξεχωριστά θα πρέπει να κάνει την αυτοαξιολόγησή του και μια προσωπική βαθύτερη σκέψη σχετικά με το ποια είναι τελικά τα αίτια του πολέμου.
Βιβλιογραφία
Πηγή Εικόνας: Pixabay, Ανάκτηση από: https://pixabay.com/el/photos/%cf%85%cf%80%ce%bf%ce%b2%cf%81%cf%8d%cf%87%ce%b9%ce%bf-%ce%b8%ce%ac%ce%bb%ce%b1%cf%83%cf%83%ce%b1-%cf%83%ce%b9%ce%bb%ce%bf%cf%85%ce%ad%cf%84%ce%b1-%cf%85%cf%80%ce%bf-168884/
Πλατιάς, Α. (1999), Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στον Θουκυδίδη, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, Κεφάλαιο 3.
Πλατιάς, Α. (1995), Το Νέο Διεθνές Σύστημα: Ρεαλιστική Προσέγγιση Διεθνών Σχέσεων, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, Κεφάλαιο 2, σελ. 28-54
Πλατιάς, A. & Κολιόπουλος, Κ. (2015), Η Τέχνη του Πολέμου του Σουν Τσου, Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα, Μέρος Β’.
Πλατιάς, A. & Κολιόπουλος, Κ. (2021), Η Τέχνη της Στρατηγικής, Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα, Κεφάλαιο Α’, Κεφάλαιο Β’, Κεφάλαιο Γ’.
Waltz, K. N. (2011), Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, σελ. 9-30.
Waltz, K. N. (2011), Ο άνθρωπος, το κράτος και ο πόλεμος. Μία θεωρητική ανάλυση, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα.