Loading...
Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική Επικαιρότητα

Η προπαγάνδα της παραπληροφόρησης στον κόσμο της πληροφορίας

Γράφει η Μιχαέλα Φουρναράκου

Η προπαγάνδα, ως πρακτική σκόπιμης διάδοσης ψεύτικων ή παραποιημένων ειδήσεων, συνυπάρχει εδώ και πολλά χρόνια με την ιστορία του ανθρώπινου γένους. Στη σύγχρονη εποχή, ειδικότερα, λόγω της τεχνολογικής ανάπτυξης, αλλά και της διεύρυνσης της διεθνούς κοινωνίας, φαίνεται να επιχειρείται με πολύπλευρες και εξελιγμένες μεθόδους, στην προσπάθεια των κρατών να ανταποκριθούν, τόσο στις προκλήσεις της εξωτερικής πολιτικής, όσο και την αντιμετώπιση των εσωτερικών υποθέσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κρατική ή η ιδιωτική προπαγάνδα, που χρησιμοποιήθηκε στις ΗΠΑ για τον πόλεμο του Κόλπου. Συνάμα, αρκετά συχνή είναι η χρήση της σε θρησκευτικό επίπεδο με τη συστηματική προβολή ενός δόγματος ως «μόνου αληθινού», με σκοπό τον προσηλυτισμό  του κοινού προς μία συγκεκριμένη θρησκευτική κατεύθυνση, τη στηλίτευση των άλλων δογμάτων ως «αιρέσεων» και, γενικότερα, την απόρριψη διαφορετικών ιδεολογιών και συμπεριφορών. Εξάλλου, όπως είπε και ο R.S. Lambert, είναι «ένα όργανο μάχης ή πολέμου, που χρησιμοποιείται στις ιδεολογικές, οικονομικές και πραγματικές συγκρούσεις», ενώ ο πολιτικός επιστήμονας H. Lasswell σημειώνει: «προπαγάνδα, στην ευρύτερη έννοια του όρου, είναι η τεχνική του επηρεασμού της ανθρώπινης δράσης με τη σκόπιμα διευθετημένη παρουσίαση της κατάστασης». 

Κύριος φορέας διάδοσης προπαγανδιστικών ιδεών είναι τα Μ.Μ.Ε. με πρωτεύον, πλέον, «όχημα» το Διαδίκτυο και, ειδικότερα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι γνωστό ότι τα ΜΜΕ συνιστούν επιχειρήσεις, συνδεδεμένες με το μεγάλο κεφάλαιο. Έχουν χαρακτηριστεί, μάλιστα,  από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως η κινητήρια δύναμη της ευρωπαϊκής οικονομίας, αφού, όπως αναφέρεται στον οδηγό χρήσης του ορισμού των ΜΜΕ, πάνω από 21 εκατομμύρια ΜΜΕ παρείχαν 88,8 εκατομμύρια θέσεις εργασίας σε όλη την ΕΕ. Στον αντίποδα, παρατηρείται η διαχείριση των ΜΜΕ να συγκεντρώνεται σε λιγότερα «χέρια». Αυτό συμβαίνει, καθώς ολοένα και λιγότεροι άνθρωποι παγκοσμίως ελέγχουν τα μέσα θυσιάζοντας την ποιοτική πληροφόρηση στο βωμό του υλικού κέρδους και του ανταγωνισμού. Στην προοπτική αυτή χρησιμοποιείται ως μέσο η προπαγάνδα, η οποία ασκείται με σκοπό να διαδώσει ιδέες και μηνύματα. Οι τεχνικές που εκμεταλλεύεται η προπαγάνδα είναι πολυδιάστατες και πολύπλευρες, όπως επιβεβαιώνει και ο παγκοσμίου φήμης Αμερικανός ακαδημαϊκός και στοχαστής Νόαμ Τσόμσκι. Τα ΜΜΕ, στην προσπάθεια επιβολής κοινωνικού ελέγχου, καταφεύγουν στην τεχνική της διασκέδασης, τη στρατηγική της αναβολής, γνωστής ως «Σαλαμοποίηση» ή την επίκληση στο συναίσθημα, από τις πλέον γνωστές τεχνικές, όχι μόνο, όσον αφορά στην χειραγώγηση μέσω των ΜΜΕ, αλλά και σε άλλους τομείς. Ο ασταμάτητος καταιγισμός διασκεδαστικών και ασήμαντων πληροφοριών, η παρουσίαση μιας επώδυνης απόφασης ως «αναγκαίας για το μέλλον», η κινδυνολογία, η χρήση συναισθηματικά φορτισμένων λέξεων, η διαστρέβλωση του νοήματος των εννοιών και άλλες παρόμοιες μέθοδοι θέτουν στο περιθώριο την ορθολογιστική ανάλυση και αποδυναμώνουν την κριτική ικανότητα των ανθρώπων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι δεν ενημερώνονται για σημαντικές πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις, ενώ παράλληλα μετουσιώνονται σε υποχείρια των ΜΜΕ και των συμφερόντων, που επιθυμούν αυτά να προωθήσουν. Θεωρητικά όλα αυτά;

Και εδώ έρχεται η επικαιρότητα, ο COVID-19, μια παγκόσμια κρίση, ίσως και η μεγαλύτερη της γενιάς μας, και μας επιβεβαιώνει τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω. Η «αντιμετώπιση» του  COVID-19 από τα Μ.Μ.Ε. είναι πολυποίκιλη. Από τη μία πλευρά, τα Μ.Μ.Ε. χρησιμοποιούνται στην εκστρατεία ενημέρωσης του κοινού, κυρίως από την πλευρά της οργανωμένης πολιτείας. Από την άλλη, όμως, οι εικόνες που επιλέγουν να προβάλλουν τα   Μ.Μ.Ε. δύνανται να προκαλέσουν πανικό, όπως έχει συμβεί κατά περιπτώσεις. Πρωτεύοντα ρόλο διαδραματίζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με ειδήσεις ή πληροφορίες, όπως η «επαπειλούμενη παγκόσμια οικονομική κρίση». Σε τέτοιες ή παρόμοιες περιπτώσεις, αυτό που ακολουθεί είναι το άδειασμα των καταστημάτων τροφίμων ή οι αθρόες αναλήψεις χρημάτων. Ταυτόχρονα, ο «βομβαρδισμός» του τηλεοπτικού κοινού με συνεχείς αναφορές και σχετικές ειδήσεις προκαλεί ανησυχία και φόβο, καθώς τα Μ.Μ.Ε κατακλύζονται, κατ’ αποκλειστικότητα από εκπομπές προσανατολισμένες στο φλέγον αυτό ζήτημα. Ειδικοί καλούνται να δίνουν απαντήσεις σε 24ωρη βάση ενώ, ταυτόχρονα, πανελίστες και επώνυμοι κάνουν την εμφάνιση τους σε μία προσπάθεια καθησυχασμού της κοινής γνώμης. Ακόμη και ταινίες με συναφές θέμα επιστρατεύονται για την επαγρύπνηση του κοινού. Άμεση συνέπεια της λειτουργίας των Μ.Μ.Ε. κατ’ αυτό τον τρόπο είναι η παραπληροφόρηση και η χειραγώγηση της κοινής γνώμης, γεγονός που υποσκάπτει τα θεμέλια της έννοιας και της ουσίας της δημοκρατίας. Λειτουργώντας τα ΜΜΕ στα πλαίσια αυτά, αναιρούν την εγγενή ιδιότητα τους να αποτελούν πυλώνες της δημοκρατίας και να διασφαλίζουν την προάσπιση του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Συνοψίζοντας, η προπαγάνδα, αν ήταν υπαρκτό πρόσωπο, θα υποστηρίζαμε πως όταν εισέρχεται στη σκηνή αλλάζει κάθε φορά ενδυμασία. Ουσιαστικά, ωστόσο, διατηρεί την ίδια και απαράλλακτη έννοια της, παρόλο που μπορεί να  υπηρετεί διαφορετικό σκοπό. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε τα λόγια του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου: «η προπαγάνδα είναι πολιτική, κοινωνική, εμπορική. Είναι σκληρό σφυροκόπημα που επιδιώκει να επιβάλει ένα προϊόν οποιασδήποτε μορφής. Αυτό μπορεί να είναι μια πίστη, μια κοινωνική οργάνωση, ένα πολιτικό καθεστώς ή ένα είδος της καθημερινής χρήσης». Για να γίνει σαφές και συγκεκριμένο, υπάρχουν πολλά είδη προπαγάνδας που, αναλόγως την περίσταση, ασκούνται για διαφορετικό σκοπό. Σε αυτή τη «μολυσματική ασθένεια» που απειλεί κατάματα τα υψηλότερα ανθρώπινα ιδεώδη και συντελεί στην αποδιάρθρωση της κοινωνικής συνοχής, η λύση δεν είναι μαγική. Η ανθρωπιστική παιδεία και η πολύπλευρη πνευματική καλλιέργεια συνιστούν τα απαραίτητα εχέγγυα για να στηρίξουν τα θεμέλια της προόδου και της εξέλιξης. «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», έλεγε ο Πρωταγόρας. Και μοιάζει ειρωνικό το γεγονός ότι ο μεγάλος σοφιστής με το όρο «χρήματα» αναφερόταν γενικά στα πράγματα, αλλά σήμερα όλα τα «πράγματα» αξιολογούνται με τα χρήματα! 

Βιβλιογραφία

ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ, Οδηγός χρήσης του ορισμού των Μ.Μ.Ε , 2016. Διαθέσιμο σε https://ec.europa.eu/docsroom/documents/15582/attachments/1/translations/el/renditi

ΜΕΝΕΓΑΤΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ, ΜΜΕ και δημοκρατία, Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ, 2019. Διαθέσιμο σε https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/180411_mme-kai-dimokratia

ΠΛΑΤΩΝ, Θεαίτητος ή Απολογία ή Υπεράσπιση του Πρωταγόρα, 116d.

ΣΙΜΟΥ ΕΦΗ, Ο πανικός μπορεί να γίνει μεταδοτικός, Capital.gr , 2016. Διαθέσιμο σε https://www.capital.gr/epikairotita/3437718/an-kathigitria-efi-simou-o-panikos-mporei-n

ΤΣΟΜΠΑΝΙΔΗΣ  ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Η προπαγάνδα από την άποψη του σύγχρονου διεθνούς δικαίου. Διαθέσιμο σε https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/22675/3/TsompanidisGeorgiosMsc2018.pdf

ΤΣΟΜΣΚΙ ΝΟΑΜ, Αυτές είναι οι δέκα τεχνικές για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, 2015. Διαθέσιμο σε https://tvxs.gr/news/blogarontas/noam-tsomski-aytes-einai-oi-deka-texnikes-gia-ti-xeir

ΧΑΡΑΡΙ ΝΟΑ ΓΙΟΥΒΑΛ, Ο κόσμος μετά τον κορωνοιό, Financial Times, 2020. Διαθέσιμο σε https://www.iefimerida.gr/stories/gioybal-noe-harari-o-kosmos-meta-ton-koronoio

CHRISTAKIS, N. & FOWLER, J.Συνδεδεμένοι. Η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας. Μτφ. Δ. Ξυγαλατά και Ν. Ρουμπέκα. Αθήνα: Κάτοπτρο, 2010.