Loading...
Κρίσεις και Ζητήματα Ασφαλείας

Η ασφαλειοποίηση του διαστήματος: Παλιοί αντίπαλοι, ανερχόμενες δυνάμεις και πλανητική άμυνα

Γράφει η Κωνσταντίνα Παναγιωτοπούλου

            Στις 26 Σεπτεμβρίου 2022, η NASA πέτυχε κάτι ιδιαιτέρως σημαντικό. Στις 02:14 ώρα Ελλάδας, και στο πλαίσιο του προγράμματός της για την πλανητική άμυνα, το διαστημικό της σκάφος DART προσέκρουσε επιτυχώς στον αστεροειδή Δίμορφο, προκειμένου να μεταβληθεί η πορεία του. Το 2024, το σκάφος Hera του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος θα εκτοξευτεί στο διάστημα για να εκτιμήσει τον αντίκτυπο της πρόσκρουσης. Παρόλο που ο Δίμορφος δεν αποτελούσε απειλή για τη Γη, το εγχείρημα αυτό είχε ως αποτέλεσμα να σταλεί ένα ηχηρό μήνυμα παγκοσμίως, το οποίο μεταδόθηκε από τον διοικητή της NASA Bill Nelson: «Στον πυρήνα της, η αποστολή DART συνιστά μία άνευ προηγουμένου επιτυχία για την πλανητική άμυνα, αλλά είναι επίσης μία αποστολή ενότητας με αληθινά οφέλη για όλη την ανθρωπότητα».

Δεκαετίες πριν, οι άνθρωποι παρακολουθούσαν εμβρόντητοι τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και τη Σοβιετική Ένωση να ανταγωνίζονται σε αυτό που έγινε γνωστό ως Αγώνας του Διαστήματος και διήρκεσε σχεδόν δεκαπέντε χρόνια. Η μεταστροφή από τις ψυχροπολεμικές τριβές σε απόπειρες επίτευξης μίας πλανητικής άμυνας, θέτει το ερώτημα αν η ασφαλειοποίηση του διαστήματος μπορεί να αλλάξει περιεχόμενο και από τον διαστημικό ανταγωνισμό να γίνει η μετάβαση σε μία νέα εποχή διαστημικής συνεργασίας απέναντι σε κοινές, φυσικές απειλές για τη ζωή.

            Όταν ο δορυφόρος Sputnik 1 απογειώθηκε και μπήκε σε τροχιά γύρω από τη Γη το 1957, η ΕΣΣΔ γιόρτασε ένα σημαντικό τεχνολογικό προβάδισμα έναντι των ΗΠΑ στον μεταξύ τους αστρικό ανταγωνισμό. Ο Αγώνας του Διαστήματος είχε πλέον πυροδοτηθεί. Σημασία δεν είχε τόσο ο δορυφόρος αυτός καθαυτός, αλλά η απόδειξη ότι οι Σοβιετικοί διέθεταν πυραύλους ικανούς να αποστείλουν πυρηνικές κεφαλές οπουδήποτε στον πλανήτη. Ξαφνικά οι ΗΠΑ είχαν απωλέσει την αμυντική πανοπλία τους. Το επόμενο έτος ιδρύθηκε η NASA για να εγγυηθεί την αμερικανική εθνική ασφάλεια και πραγματοποιήθηκε, μετά από μία προηγούμενη αποτυχημένη προσπάθεια, η εκτόξευση του Explorer 1, του πρώτου αμερικανικού δορυφόρου στο διάστημα. Το 1961, ωστόσο, η ΕΣΣΔ κατέπληξε εκ νέου την ανθρωπότητα, όταν ο πρώτος κοσμοναύτης, Yuri Gagarin, απογειώθηκε για να εκτελέσει με το σκάφος Vostok 1 μία τροχιά γύρω από τη Γη. Οκτώ χρόνια μετά, οι όροι αντεστράφησαν με την προσελήνωση του αμερικανικού Apollo 11. Κορυφώθηκε, έτσι, ο Αγώνας του Διαστήματος.

            Ο ψυχροπολεμικός ανταγωνισμός ήταν καθοριστικής σημασίας, γιατί στην τελική έφερε σε επαφή τον άνθρωπο με το διάστημα – και τότε τέθηκε το στοίχημα, ενδεχομένως, για το μέλλον της ανθρωπότητας. Η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησε το 1961, εν μέσω του διαστημικού αγώνα, ένα ψήφισμα που απαρτιζόταν από δύο θεμελιώδεις αρχές: πρώτον, ότι η ισχύς του διεθνούς δικαίου, που συμπεριλαμβάνει τον Χάρτη του ΟΗΕ, επεκτείνεται στο διάστημα και στα ουράνια σώματα και, δεύτερον, ότι τα δύο τελευταία είναι ελεύθερα για ισότιμη εξερεύνηση και χρήση (σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο) από όλα τα κράτη.

Σε ό,τι αφορά τη στρατιωτικοποίηση του διαστήματος, συμπεραίνεται ότι η χρήση βίας και όπλων απαγορεύεται σε αυτό, όπως απαγορεύεται και στη Γη. Η Συνθήκη για το Εξωτερικό Διάστημα, που υπεγράφη το 1967 από τα Ηνωμένα Έθνη, καλύπτει το βασικό νομικό πλαίσιο του διεθνούς διαστημικού δικαίου. Σε αυτήν ενσωματώθηκαν οι δύο προαναφερθείσες αρχές, ενώ τονίστηκε ότι τα ουράνια σώματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο για ειρηνικούς σκοπούς. Παρόλο που στρατιωτική δράση άνευ προηγηθείσας προκλήσεως, με αφετηρία το διάστημα είναι ανεπίτρεπτη, γεννιούνται αμφιβολίες σχετικά με το άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, το οποίο αναφέρεται στο δικαίωμα της νόμιμης άμυνας. Μπορεί αυτή, έστω υπό προϋποθέσεις, να πραγματοποιηθεί από το διάστημα; Αυτό το πρόβλημα ασάφειας της διεθνούς διαστημικής νομοθεσίας προκαλεί ανησυχίες και λειτουργεί ως θρυαλλίδα για μια νέα, μεταψυχροπολεμική καχυποψία.

Σήμερα, οι περισσότερες διαστημικές τεχνολογίες, υποδομές και υπηρεσίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο για πολιτικούς σκοπούς, όσο και για στρατιωτικούς. Η στρατιωτική αξιοποίηση του διαστήματος, βέβαια, πραγματοποιείται για ειρηνικούς σκοπούς και εγκολπώνει κυρίως τη χρήση συστημάτων επικοινωνίας και πλοήγησης και την κατασκευή αναγνωριστικών δορυφόρων, που εστιάζουν στη συγκέντρωση πληροφοριών. Αιτίες προβληματισμού αποτελούν ωστόσο δύο συνθήκες: από τη μία, τα όρια ανάμεσα στη στρατιωτική, πολιτική και εμπορική χρήση δείχνουν να θολώνουν και, από την άλλη, οι ενδιαφερόμενοι παίκτες που δραστηριοποιούνται στο διάστημα έχουν πολλαπλασιαστεί. Κατά συνέπεια, παρατηρείται μία ενίσχυση στις επιμέρους διαστημικές πολιτικές.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία παραμένουν δύο από τις τρεις κυριότερες δυνάμεις παγκοσμίως που ασχολούνται ιδιαιτέρως με τη διαστημική τους παρουσία και την απόκτηση δυνατοτήτων για αντιμετώπιση διαστημικών απειλών (counterspace capabilities). Με μία Λευκή Βίβλο που εξέδωσε το 2016, η Κίνα αναδύθηκε ως η τρίτη από τις πιο φιλόδοξες δυνάμεις, ξεκαθαρίζοντας τον μακροπρόθεσμο στρατηγικό στόχο της να αναδειχθεί σε μία διαστημική δύναμη. Πλέον, διαθέτει τον δεύτερο μεγαλύτερο αριθμό επιχειρησιακών δορυφόρων σε τροχιά, ακολουθώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι σημαντικοί διαστημικοί δρώντες έχουν αυξηθεί, με την Ινδία, τη Γαλλία, το Ιράν, την Αυστραλία και το ΝΑΤΟ να προστίθενται στη λίστα. Το τελευταίο, ως διακυβερνητική αμυντική συμμαχία, συμπεριέλαβε το διάστημα στους επιχειρησιακούς τομείς ενδιαφέροντός του.

Ο Δίμορφος υπήρξε η αφορμή για να τεθεί μία σειρά από ενδιαφέροντα ερωτήματα σχετικά με την εθνική και πλανητική ασφάλεια ενώ υπήρξαν αναπόφευκτα σκέψεις για το ενδεχόμενο μίας διεθνούς συνεργασίας. Αυτή η αποστολή της NASA μπορεί να ήταν μόνο μία προσομοίωση, όμως (ίσως για πρώτη φορά) δημιουργήθηκε μαζικά στην ανθρωπότητα –και εδώ εννοούνται τόσο τα κράτη και οι διεθνείς θεσμοί, όσο και οι απλοί πολίτες– μία αμφιβολία σχετικά με τη βιωσιμότητα του ανθρώπινου πολιτισμού στο σύμπαν. Είναι αποδεδειγμένο ότι ο φυσικός κόσμος και οι απειλές που τον συνοδεύουν συσπειρώνουν τα κράτη. Η κλιματική αλλαγή, για παράδειγμα, δεν περιορίζεται εντός συγκεκριμένων εθνικών συνόρων, αποτελώντας έτσι ένα παγκόσμιο πρόβλημα που απαιτεί πολυμερείς ενέργειες (Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή).

            Συχνά, το τεταμένο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου εξακολουθεί να αποσπά την προσοχή των πολιτών από κάποιες σημαντικές ενέργειες διακρατικού συντονισμού. Το 1998, δημιουργήθηκε ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός που χαράσσει τροχιά γύρω από τη Γη και αποτελεί κοινοπραξία της αμερικανικής NASA, της ρωσικής Roscosmos, της ιαπωνικής JAXA, της καναδικής CSA και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος. Με την πάροδο του χρόνου, έχουν δομηθεί αρκετές διαστημικές περιφερειακές ενώσεις: ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος, ο Αφρικανικός Οργανισμός Διαστήματος, ο Οργανισμός Διαστήματος της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής και άλλα. Κι ενώ, ιστορικά μιλώντας, η ακαμψία των συμμαχιών ενέχει κινδύνους, αν αυτές είναι ευέλικτες και ανοικτές μπορούν να διευκολύνουν την κοινή δράση. Άλλωστε, η περιφερειακή συνεργασία περισσότερο ενθαρρύνει τη διεθνή, παρά την παρακωλύει. Η περιφερειοποίηση συνεπάγεται μειωμένο αριθμό ψήφων που απαιτούνται για την επίτευξη συμφωνίας, αφού σε πολλές περιπτώσεις οι περιφερειακοί σχηματισμοί εκπροσωπούνται ως ολότητες στις διεθνείς διαπραγματεύσεις. Ως εκ τούτου, η εύρεση λύσης καθίσταται ευκολότερη.

Είναι ακόμα υπερβολικά νωρίς για να δοθεί συγκεκριμένη απάντηση στον αρχικό προβληματισμό περί δυνατότητας υπέρβασης του διακρατικού ανταγωνισμού και καθιέρωσης διεθνών συνεργατικών πλαισίων. Αυτό που μπορεί προς το παρόν να ειπωθεί είναι το εξής: όταν γίνεται αντιληπτή σε πλανητικό επίπεδο η τρωτότητα και άρα όταν η ανασφάλεια παγκοσμιοποιείται, δεν υπάρχουν περιθώρια αποφασιστικής αντίδρασης σε διαστημικές απειλές, τα οποία να διαφέρουν από ένα κοινό μοντέλο πλανητικής άμυνας. Η τελευταία θα μπορούσε ακόμα και να θεσμοποιηθεί, λαμβάνοντας τη μορφή ενός Παγκόσμιου Οργανισμού Διαστήματος απαρτιζόμενου τόσο από περιφερειακές ενώσεις όσο και από μεμονωμένα κράτη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Μιτουλάκη, Σ. (2016). Το διάστημα ως πεδίο ανταγωνισμού των δύο υπερδυνάμεων κατά τον Ψυχρό Πόλεμο (Μεταπτυχιακή εργασία). Ανακτήθηκε από: http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&type=0&q=%CE%9C%CE%B9%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%AC%CE%BA%CE%B7&page=1&scope=0&lang=el&pid=iid:17730

Mills, C. (2021). The militarisation of space. House of Commons Library. Ανακτήθηκε 27 Οκτωβρίου, 2022, από: https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-9261/

Ben-Itzhak, S. (2022). Space Blocs: The future of international cooperation in space is splitting along lines of power on Earth. Διαθέσιμο σε: https://theconversation.com/space-blocs-the-future-of-international-cooperation-in-space-is-splitting-along-lines-of-power-on-earth-180221

Sohn, R. (2022). NASA’s planetary defense mission will test asteroid deflection, but how realistic is it? Διαθέσιμο σε: https://www.space.com/dart-asteroid-planetary-defense-how-realistic