Γράφει ο Συμεών Βερβενιώτης
Στη σημερινή πραγματικότητα το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής είναι μείζονος σημασίας και αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ως μία απειλή για την παγκόσμια συνοχή. Πιο συγκεκριμένα, όταν γίνεται αναφορά στο συγκεκριμένο φαινόμενο, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι κύριο παράγοντα της κλιματικής αλλαγής αποτελεί η ανθρώπινη δραστηριότητα (European Commission, n.d.), δημιουργώντας καταστροφικές συνέπειες τόσο για το περιβάλλον αλλά και για τον ίδιο τον άνθρωπο.
Πιο συγκεκριμένα, το θέμα το οποίο θα διερευνηθεί κατά τη συγκεκριμένη ανάλυση είναι κατά το πόσο η κλιματική αλλαγή είναι υπεύθυνη για ένα σεβαστό κομμάτι του φαινομένου της μετανάστευσης, δηλαδή, τους λεγόμενους «κλιματικούς μετανάστες», ενώ κεντρικό ερώτημα αποτελεί το εάν η διεθνής κοινότητα ανταποκρίνεται επαρκώς στο φαινόμενο της κλιματικής μετανάστευσης, τόσο με την κάλυψη των εκάστοτε νομικών κενών αλλά και με τη συμμετοχή της μέσω διεθνών οργανισμών για την προάσπιση των δικαιωμάτων των μεταναστών.
Ξεκινώντας την ανάλυση, είναι βέλτιστο να αναφερθεί ότι η κλιματική μετανάστευση δεν έχει μόνο μία συγκεκριμένη πτυχή ή μορφή, αλλά μπορεί να συναντηθεί ως αποτέλεσμα πολλών και διαφορετικών φαινομένων, όπως είναι οι ξηρασίες, οι πλημμύρες αλλά και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας.
Ένα παράδειγμα όπου η κλιματική αλλαγή οδήγησε μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού στην αναγκαστική μετανάστευση είναι η περίπτωση του Μπαγκλαντές. Πιο συγκεκριμένα, οι κάτοικοι κυρίως των περιοχών Mehendiganj και Shyamnagar αποτέλεσαν θύματα αυτού του φαινομένου λόγω της συνεχούς ανόδου της στάθμης των υδάτων προκαλώντας καταστροφικές συνέπειες, όπως πλημμύρες καθώς και διάβρωση των όχθεων των ποταμών (Sarker, 2015). Αξιοσημείωτη, όμως, είναι και η περίπτωση των κλιματικών μεταναστών στην περιοχή του Sahel. Στην προκειμένη περίπτωση, οι κάτοικοι εξαναγκάστηκαν σε μετανάστευση εξαιτίας της έντονης ξηρασίας που επικρατεί στην περιοχή ως αποτέλεσμα των συνεχώς αυξανόμενων θερμοκρασιών. Οδηγώντας στη δυσκολότερη πρόσβαση σε νερό, την καταστροφή των καλλιεργειών και, τέλος, την ερημοποίηση τόσο πόλεων αλλά και χωριών της ευρύτερης περιοχής (OHCHR, 2021).
Επιπροσθέτως, όσον αφορά το φαινόμενο της κλιματικής μετανάστευσης, σημαντικό είναι να υπάρχει και ένας διαχωρισμός σχετικά με τον προορισμό των κλιματικών μεταναστών. Η πρώτη κατηγορία αφορά την Εσωτερική Κλιματική Μετανάστευση (Internal Climate Migration), η οποία αναφέρεται σε άτομα τα οποία λόγω κλιματικών φαινομένων έχουν μεταναστεύσει εντός των συνόρων της χώρας τους, όπως στην περίπτωση του Sahel. Η δεύτερη κατηγορία αφορά την Διασυνοριακή Κλιματική Μετανάστευση (Cross-Border Climate Migration), όπου οι άνθρωποι μεταναστεύουν σε μία άλλη χώρα καθώς οι συνθήκες στην δική τους πλέον είναι μη βιώσιμες, όπως η περίπτωση του Μπαγκλαντές (IOM, n.d.).
Κατά συνέπεια, πρέπει να γίνει αναφορά στις δυσκολίες οι οποίες προκύπτουν στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων των κλιματικών μεταναστών αλλά και τα νομικά κενά τα οποία δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση.
Αρχικά, ένα από τα σημαντικότερα νομικά κενά τα οποία προκύπτουν αφορούν την Συνθήκη της Γενεύης (1951), που ορίζει πλέον το καθεστώς των προσφύγων. Ωστόσο, σε κανένα σημείο δεν γίνεται αναφορά στο καθεστώς των κλιματικών μεταναστών, οι οποίοι δεν μπορούν να αναγνωριστούν ως πρόσφυγες εκτός κι αν υπάρχει φόβος για θρησκευτική ή πολιτική δίωξη (UNHCR, 2020), δημιουργώντας τους προβλήματα στις χώρες υποδοχής.
Η παραπάνω μη αναγνώριση των ατόμων τα οποία μεταναστεύουν λόγω κλιματικής αλλαγής ή φυσικών καταστροφών πλήττει τόσο τους εσωτερικούς αλλά και τους διασυνοριακούς κλιματικούς μετανάστες. Από την μία, στην περίπτωση των εσωτερικών, είναι εύλογο να τονιστεί ότι καθώς δεν μεταναστεύουν εκτός συνόρων δεν μπορούν να προστατευθούν από κάποιο καθεστώς που να καλύπτει τον εκτοπισμό τους (Global Governance Forum, 2020), εκτός από τις δράσεις των εθνικών κυβερνήσεων. Οι προσφερόμενοι πόροι όμως συνήθως είναι ανεπαρκείς, ενώ η μέριμνα ελλιπής.
Από την άλλη, τα δεδομένα είναι εξίσου δυσάρεστα και για τους διασυνοριακούς μετανάστες, οι οποίοι εφόσον δεν καλύπτονται από την Συνθήκη της Γενεύης, πρέπει να διώκονται για άλλους λόγους ώστε να χρήζουν διεθνούς προστασίας, με αποτέλεσμα να προκύπτουν προβλήματα όπως η έλλειψη άδειας διαμονής σε πολλά κράτη υποδοχής αλλά και η μη ύπαρξη υποδομών μετεγκατάστασης. Παράδειγμα αποτελούν οι κλιματικοί μετανάστες από τα νησιά του Ειρηνικού, οι οποίοι μετανάστευσαν στην Αυστραλία και την Νέα Ζηλανδία με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, χωρίς όμως να αναγνωριστούν ποτέ από τα κράτη υποδοχής (Caron & Kelly, 2011).
Εξίσου σημαντικές μπορούν να χαρακτηριστούν και οι πολιτικές αλλά και θεσμικές δράσεις όσον αφορά το φαινόμενο των κλιματικών μεταναστών. Αρχικά ο ΟΗΕ έχει εφαρμόσει μία πληθώρα δράσεων. Όπως προαναφέρθηκε, η Σύμβαση της Γενεύης μπορεί να μην καλύπτει τους κλιματικούς μετανάστες, ωστόσο η Ύπατη Αρμοστεία (UNHCR) δίνει ανθρωπιστική βοήθεια σε εσωτερικά εκτοπισμένους από φυσικές καταστροφές, σε συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (IOM) και το Internal Displacement Monitoring Center, ενώ έχει επιπροσθέτως εκδώσει νομικές οδηγίες για το πώς οι πληγωμένοι από τα κλιματικά φαινόμενα μπορούν να ζητήσουν διεθνή υποστήριξη (UNHCR, n.d.)
Σημαντική συμβολή έχει, επίσης, στην προστασία των κλιματικών μεταναστών και η Συνθήκη του Παρισιού (2015), η οποία στο Άρθρο 8 αναφέρει την ανάγκη αποκατάστασης των ζημιών οι οποίες έχουν προκληθεί από κλιματικές καταστροφές (UNFCCC, 2015). Τέλος, αναφορά είναι σημαντικό να γίνει στο Warsaw International Mechanism for Loss and Damage (WIM,2013), που υιοθετήθηκε στην COP19 στη Βαρσοβία, και αναφέρεται επίσης στις ζημίες και απώλειες λόγω κλιματικής αλλαγής (UNFCCC, 2013). Συνεπώς, στα πλαίσια του WIM το 2015 δημιουργήθηκε το Task Force on Displacement για την υλοποίηση του παραπάνω έργου.
Δεν γίνεται, όμως, εκτός από τις διεθνείς πρωτοβουλίες να μην αναφερθούν και οι περιφερειακές, με σημαντικές δράσεις τόσο της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης (Ε.Ε.) αλλά και της Αφρικανικής Ένωσης για την διευκόλυνση των κλιματικών μεταναστών. H Ε.Ε., για παράδειγμα, με την Στρατηγική για την Κλιματική Αλλαγή και Ασφάλεια (2020), πλέον αναγνωρίζει την κλιματική αλλαγή ως αιτία μετανάστευσης (Council of the European Union, 2020). Ενώ από την άλλη, η Αφρικανική Ένωση στο πλαίσιο του African Union Migration Policy Framework (2018-2030), επίσης αναγνωρίζει την κλιματική αλλαγή ως αιτία εκτοπισμού παρέχοντας σημαντική βοήθεια στους κλιματικούς μετανάστες (African Union, 2018).
Τα εμπόδια των δράσεων, όμως, πολλές φορές υπερισχύουν των πρωτοβουλιών που λαμβάνονται. Ακόμα δεν υπάρχει συγκεκριμένο νομικό καθεστώς το οποίο να καλύπτει τους κλιματικούς μετανάστες, ενώ πολλές φορές οι διακηρύξεις αλλά και οι συμφωνίες που υπάρχουν για την προστασία τους δεν μπορούν να υλοποιηθούν λόγω έλλειψης πόρων ή προτεραιοτήτων σε άλλες αιτίες εκτοπισμού (φτώχεια, πόλεμος). Τέλος, πολλές φορές τα επιμέρους κράτη διστάζουν να αλλάξουν τις εθνικές τους νομοθεσίες για προστασία των εκτοπισμένων, καθώς δεν υπάρχουν και οι απαραίτητοι μηχανισμοί για καταγραφή των κυμάτων μετανάστευσης λόγω των κλιματικών φαινομένων.
Γίνεται, πλέον, κατανοητό ότι η κλιματική αλλαγή διαφοροποιείται σημαντικά από τα παραδοσιακά αίτια τα οποία οδηγούν τους ανθρώπους σε μετακινήσεις. Σε αντίθεση με οικονομικούς ή πολιτικούς παράγοντες οι οποίοι είναι ελεγχόμενοι από ενέργειες κρατών ή ανθρώπων, η κλιματική αλλαγή είναι ένα φαινόμενο μη ελεγχόμενο αλλά και απρόβλεπτο. Για τον εξής λόγο η απουσία του όρου «κλιματικός μετανάστης» στο ισχύον διεθνές δίκαιο αναδεικνύει την ανάγκη για αναθεώρηση των ισχυουσών συμβάσεων, όπως η Σύμβαση της Γενεύης.
Η αναγνώριση του φαινομένου από θεσμούς με κύρος όπως είναι η Ε.Ε., αλλά και η Αφρικανική Ένωση, δείχνει μία θετική εξέλιξη στην διεθνή αντιμετώπιση των ανθρώπων που έχουν ως αίτιο μετακίνησης την κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, η κύρια πρόκληση αφορά πιο πολύ τη μετάβαση από τη διακήρυξη προθέσεων στη νομικά δεσμευτική προστασία των ανθρώπων οι οποίοι αναγκάζονται σε μετακίνηση τόσο εντός αλλά και εκτός της χώρας τους εξαιτίας των φαινομένων των οποίων προκαλεί η κλιματική αλλαγή.
Βιβλιογραφία:
Sarker, M. S. H. (2015). Environmental change and its impact on migration in Bangladesh (Doctoral dissertation, University of Sheffield). University of Sheffield.
Caron, D. D., & Kelly, M. J. (2011). Global migration framework underwater: How can the international community protect climate migrants? Chicago Journal of International Law Online. Διαθέσιμο σε: https://cjil.uchicago.edu/online-archive/global-migration-framework-under-water-how-can-international-community-protect?
African Union. (2018). Migration Policy Framework for Africa and Plan of Action (2018–2030). Διαθέσιμο σε: https://faolex.fao.org/docs/pdf/au211574.pdf
Council of the European Union. (2020). Climate change and defence roadmap (5033/20). Διαθέσιμο σε: https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-5033-2020-INIT/en/pdf
European Commission. (n.d.). Climate change. European Climate Pact. Διαθέσιμο σε: https://climate-pact.europa.eu/about/climate-change_el
International Organization for Migration (IOM). (n.d.). Key migration terms. Διαθέσιμο σε: https://www.iom.int/key-migration-terms
Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (OHCHR). (2021). Climate change and migration in the Sahel. Διαθέσιμο σε: https://www.ohchr.org/sites/default/files/2021-11/HR-climate-change-migration-Sahel.pdf
United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). (2013). Warsaw International Mechanism for Loss and Damage associated with Climate Change Impacts. Διαθέσιμο σε: https://unfccc.int/topics/adaptation-and-resilience/workstreams/loss-and-damage/warsaw-international-mechanism
United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). (2015). The Paris Agreement. Διαθέσιμο σε: https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement
United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). (2020). Legal considerations regarding claims for international protection made in the context of the adverse effects of climate change. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/legal-considerations-claims-international-protection-made-context-adverse-effects-climate
United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). (n.d.). Climate change and displacement. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/what-we-do/build-better-futures/climate-change-and-displacement
Global Governance Forum. (2020, June 10). The legal status of climate migrants: A gap in global governance. Διαθέσιμο σε: https://globalgovernanceforum.org/legal-status-climate-migrants-gap-in-global-governance/
Πηγή εικόνας: Adaptation Fund. (2023). Adaptation Fund expands access to climate finance in Bangladesh through PKSF’s direct access accreditation. Διαθέσιμο σε: https://www.adaptation-fund.org/adaptation-fund-expands-access-to-climate-finance-in-bangladesh-through-pksfs-direct-access-accreditation/