Γράφει η Μαρία Σοφία Μαράσογλου
Η ισότιμη αμοιβή για παροχή όμοιας εργασίας, αποτελεί θεμελιώδες εργασιακό δικαίωμα και βασικό πυλώνα της κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης. Η αναγνώρισή του σε διεθνές επίπεδο, πραγματοποιήθηκε ήδη από το 1919 από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας, παρά το γεγονός ότι η έννοια θεωρείται σχετικά σύγχρονη. Όπως επισημαίνεται ρητά και στην Διακήρυξη της Φιλαδέλφειας του 1944, η οποία αποτελεί τμήμα του Καταστατικού της ILO, «όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως φυλής, δόγματος ή φύλου, έχουν το δικαίωμα να επιδιώκουν τόσο την υλική ευημερία όσο και την πνευματική τους ανάπτυξη υπό συνθήκες ελευθερίας και αξιοπρέπειας, οικονομικής ασφάλειας και ίσων ευκαιριών» (European Parliament, 2020, σ. 12–15, Oelz et al., 2013, σ. 12). Κατόπιν τούτων, η εμβληματική υπόθεση Defrenne του 1976 που εκδικάστηκε από το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (εφεξής ΔΕΚ), είχε ως συνέπεια την άμεση εφαρμογή του άρθρου 119 της Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (εφεξής ΣΕΚ) και ακολούθως, την κατοχύρωση της ισότιμης αμοιβής για παροχή όμοιας εργασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Ειδικότερα, η Gabrielle Defrenne εργαζόταν ως αεροσυνοδός στην αεροπορική εταιρεία Société Anonyme Belge de Navigation Aérienne Sabena –που εδρεύει στις Βρυξέλλες- και άσκησε αγωγή ενώπιον του Tribunal du Travail του Βελγίου, επικαλούμενη το άρθρο 119 ΣΕΚ. Σύμφωνα με την εν λόγω διάταξη, «κάθε κράτος μέλος εξασφαλίζει κατά το πρώτο στάδιο και διατηρεί στη συνέχεια την εφαρμογή της αρχής ότι οι άνδρες και οι γυναίκες πρέπει να λαμβάνουν ίση αμοιβή για εργασία ίσης αξίας» (Court of Justice of the European Union, Case 43/75 Gabrielle Defrenne v Société Anonyme Belge de Navigation Aérienne Sabena [1976], σ. 458–460, Tas, 2021, σ. 881–882). Εν συνεχεία, -επικαλούμενη το gender-pay gap-, αιτήθηκε την καταβολή αποζημίωσης τόσο για τη μισθολογική διάκριση που υπέστη, αφού αμειβόταν λιγότερο σε σχέση με τους άνδρες που εκτελούσαν όμοια εργασία ως αεροσυνοδοί, όσο και για το ανόμοιο ποσό σύνταξής της (Court of Justice of the European Union, Case 43/75, 1976, σ. 458–465, Equal Rights Trust, 1976, σ. 1–2, Tas, 2021, σ. 886-889). Εντούτοις, η αγωγή απερρίφθη ως αβάσιμη στις 17 Δεκεμβρίου 1970, ενώ στην ίδια κρίση κατέληξε το δευτεροβάθμιο δικαστήριο. Τέλος, στην ενάγουσα επιδικάστηκε αποζημίωση που ανερχόταν σε 12.716 βελγικά φράγκα.
Να σημειωθεί ότι είχε προηγηθεί η εκδίκαση των υποθέσεων Sabbatini και Defrenne I, για τις οποίες το ΔΕΚ είχε αποφανθεί ότι η έννοια της «αμοιβής» του άρθρο 119 ΣΕΚ, δεν καταλαμβάνει και τις συντάξεις (Equal Rights Trust, 1976, σ. 1–2, Tas, 2021, σ. 885). Επίσης, η επίμαχη υπόθεση έπεται της Πρόσκλησης του Συμβουλίου του Παρισιού του 1972 για ενίσχυση του κοινωνικού χαρακτήρα της ΕΟΚ ενώ την ίδια περίοδο εκδόθηκαν 3 Οδηγίες που αφορούσαν το ζήτημα αφενός της παροχής ίσης αμοιβής για όμοια εργασία (Οδηγία 75/117/ΕΟΚ) και αφετέρου της ισότητας στην κοινωνική ασφάλιση (Οδηγία 79/7/ΕΟΚ) και της όμοιας μεταχείριση ανδρών και γυναικών στην εργασία (Οδηγία 76/207/ΕΟΚ).
Ακολούθως, η ενάγουσα άσκησε αίτηση αναιρέσεως κατόπιν της οποίας υπεβλήθησαν από το καθ’ ύλην αρμόδιο δικαστήριο 2 προδικαστικά ερωτήματα στο ΔΕΚ: το πρώτο αφορούσε το ζήτημα της άμεσης εφαρμογής του άρθρου 119 ΣΕΚ ενώ το δεύτερο τη χρονική στιγμή εφαρμογή της εν λόγω διάταξης, καθώς και τη γενικότερη ύπαρξη ή μη μιας κοινοτικής αρχής απαγορευτικής των διακρίσεων στην εργασία. Παρατηρήσεις υποβλήθηκαν δε, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τη δικηγόρο της αναιρεσείουσας, καθώς και από δύο νεοεισελθέντα τότε κράτη μέλη -το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία-, ενώ παραδόξως το Βέλγιο δεν υπέβαλλε καμία παρατήρηση ενώπιον του Δικαστηρίου. Μάλιστα, το 69% του φακέλου αποτελούνταν από αποδεικτικά στοιχεία, μεταξύ των οποίων 14 παραρτήματα ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσκόμισε εκθέσεις της Διεθνούς Οικονομικής Επιτροπής (εφεξής ΔΟΕ), αλλά και την Έκθεση Cornu για την έμπρακτη εφαρμογή της αρχής της παροχής ισότιμης αμοιβής σε ένα πλήθος κρατών (Tas, 2021, σ. 883–886).
Να μην παραλειφθεί ότι η κ. Defrenne υποστήριξε την άποψη περί ευρείας εφαρμογής και ερμηνείας του άρθρου 119 ΣΕΚ ως καθολικό κανόνα που καθιερώνει την ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών στον εργασιακό χώρο και όχι ως αρχή που αφορά αποκλειστικά την ισότιμη αμοιβή για παροχή όμοιας εργασίας. Θεώρησε δε, πως ο υποχρεωτικός περιορισμός στην ηλικία αποκλειστικά για τις γυναίκες αποτελεί απαγορευμένη διάκριση και συνάμα είναι πιθανό να επιφέρει λύση της εργασιακής σχέσης (Tas, 2021, σ. 882–885). Επίσης, η Επιτροπή υποστήριξε ότι η επίμαχη διάταξη λειτουργεί δεσμευτικά για τις σχέσεις ανάμεσα σε ιδιώτες και κράτος, αλλά όχι για εκείνες μεταξύ ιδιωτών, επικαλούμενη την πρακτική δυσκολία διαχείρισης των ιδιωτικών συναλλαγών. Με την προαναφερόμενη θέση όμως, διαφώνησαν τόσο η Ιρλανδία όσο και η προσφεύγουσα, οι οποίες θεώρησαν ότι, με τον τρόπο αυτό, η ανισότητα εντείνεται.
Τελικώς, το ΔΕΚ έκρινε ότι το άρθρο 119 ΣΕΚ αποτελεί ειδική διάταξη νόμου που θεσπίζει δεσμευτικό κανόνα, εξασφαλίζοντας ισοδυναμία μεταξύ της ποιότητας και της φύσης της παρεχόμενης εργασίας και της παρεχόμενης αμοιβής ανεξαρτήτως φύλου, συμφώνως προς την αρχή της αναλογικότητας του άρθρου 5 παρ. 4 της Συνθήκης για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Χριστιανός, 2021, σ. 66-71). Ως προς το δεύτερο σκέλος του προδικαστικού ερωτήματος, το Δικαστήριο θεώρησε πως η εξάλειψη των διακρίσεων στην εργασία αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα κάθε ευρωπαίου πολίτη. Έκρινε επίσης ότι το άρθρο 119 ΣΕΚ έχει οριζόντια άμεση ισχύ, και ότι οι ιδιώτες μπορούν να προβάλλουν το σχετικό δικαίωμα ευθέως ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων για την υποστήριξη των εργασιακών τους δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα, (το Δικαστήριο) επέβαλε χρονικό περιορισμό ως προς τα έννομα αποτελέσματα της απόφασης, προκειμένου να αποτραπεί η αναδρομική της ισχύς και να διασφαλιστεί η αποφυγή περαιτέρω ανισοτήτων εις βάρος των γυναικών στο πλαίσιο των εργασιακών τους σχέσεων.
Σαφώς, ως προς τη λήψη της απόφασής του, το Δικαστήριο επηρεάστηκε και από τα οικονομικά δεδομένα που προσκομίστηκαν από την Ιρλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο, τα οποία περιελάμβαναν, μεταξύ άλλων, στατιστικές μελέτες. Οι τελευταίες ανέδειξαν τον κίνδυνο δυσμενών επιπτώσεων στα εθνικά οικονομικά συστήματα, σε περίπτωση αναδρομικής εφαρμογής της επίμαχης αρχής για την εργασία (Court of Justice of the European Union, Case 43/75, 1976, σ. 465-475, KU Leuven, 2025, σ. 2,7, Tas, 2021, σ. 885–887). Ωστόσο, κατά τον χρόνο που έλαβαν χώρα τα πραγματικά περιστατικά, είχαν ήδη ληφθεί σε κοινοτικό επίπεδο σαφή μέτρα για τη διασφάλιση της ισότητας μονάχα ως προς το ζήτημα της ισότητας των αμοιβών των γυναικών με την Οδηγία 75/117/ΕΟΚ, ενώ δεν είχει ρυθμισθεί νομοθετικά το ζήτημα της ασφάλισης, της παροχής άδειας αναψυχής και της εν γένει μεταχείρισής τους στον εργασιακό χώρο.
Κλείνοντας, όπως γράφτηκε σχετικά, η κ. Defrenne έγινε η «ηρωίδα του κοινοτικού δικαίου». Σύμφωνα με την Mala Loth, ιστορικό στο Πανεπιστήμιο του Όσλο, η εν λόγω υπόθεση αποτελεί σταθμό στο δίκαιο της ΕΕ, αφού σε μεγάλο βαθμό συνέβαλε στην επίτευξη της ισότητας σε κοινοτικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, άνοιξε ο δρόμος για την πρακτική εφαρμογή της αρχής του άμεσου αποτελέσματος, ενώ αναδείχθηκε ευρέως η υπεροχή του ενωσιακού δικαίου και η αρχή της μη αναδρομικότητας. Τέλος, επετεύχθη η γεφύρωση του «gender-pay gap» και καθιερώθηκε ένα πρωτοποριακό πλαίσιο εργασιακής ισότητας, ιδανικό τόσο για τις γυναίκες όσο και για κάθε Ευρωπαίο πολίτη.
Πηγές:
Βιβλιογραφία
Β.Χριστιανός, Ρ.-Ε. Παπαδοπούλου, Μ. Περάκης. (2021). Εισαγωγή στο Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Πρωτογενείς πηγές-Νομοθεσία
European Parliament, Policy Department for Citizens’ Rights and Constitutional Affairs. (2020). Equal Pay for Equal Work between Men and Women. European Parliament.Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2020/642379/IPOL_STU(2020)642379_EN.pdf
International Labour Organization. (2013). Equal Pay: An Introductory Guide. International Labour Office, Geneva. Διαθέσιμο σε: https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/documents/publication/wcms_216695.pdf
Αρθρογραφία
KU Leuven. (2021). The Defrenne Case – The Story of the Air Hostess. Case4EU, KU Leuven. Διαθέσιμο σε: https://ghum.kuleuven.be/case4eu/en/pdf-english/defrenne
Tas, S. (2021). Defrenne v SABENA: A Landmark Case with Untapped Potential. European Papers, Vol. 6, No. 2, 2021, pp. 967–982. Διαθέσιμο σε: https://www.europeanpapers.eu/sites/default/files/pdf_version/EP_eJ_2021_2_8_Articles_SS1_2_Sarah_Tas_00501.pdf
Νομολογία
Court of Justice of the European Union, Case 43/75 Gabrielle Defrenne v Société Anonyme Belge de Navigation Aérienne Sabena [1976]. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:61975CJ0043
Equal Rights Trust. (2010). Defrenne v Sabena (No. 3) – Case Summary. Equal Rights Trust.Διαθέσιμο σε: https://www.equalrightstrust.org/ertdocumentbank/Microsoft%20Word%20-%20Defrenne%20v%20Sabena%20%28No.3%29.pdf
Πηγή εικόνας:
Alamy. (1968). Womens Rights 1960s UK. Trade Union demonstration for Equal Pay Now for women. USDAW rally Trafalgar Square London England 1968. HOMER SYKES. Διαθέσιμη στο: https://www.alamy.com/womens-rights-1960s-uk-trade-union-demonstration-for-equal-pay-now-image