Γράφει η Γεωργία Γκλαβάνου
Η ανάδυση των ιδιωτικών στρατιωτικών εταιρειών αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές και σύνθετες εξελίξεις στο πεδίο της διεθνούς ασφαλείας. Οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες (ΙΣΕ) δεν είναι απλώς “εργολάβοι ασφάλειας” στις χώρες όπου δραστηριοποιούνται, αλλά μπορούν να λειτουργήσουν ως εργαλεία εξωτερικής πολιτικής, επέκτασης επιρροής και άσκησης ισχύος από κρατικούς δρώντες. Η δράση του ομίλου Wagner αποτελεί ενδεικτικό παράδειγμα: μια φαινομενικά ιδιωτική οντότητα που δρα υπό την υποστήριξη του ρωσικού κράτους, με σκοπό την προώθηση στρατιωτικών συμφερόντων κυρίως στην Αφρική αλλά και σε πεδία διεθνών συγκρούσεων.
Οι Ιδιωτικές Στρατιωτικές Εταιρείες (ΙΣΕ) είναι ιδιωτικοί οργανισμοί οι οποίοι παρέχουν ορισμένες υπηρεσίες σε κρατικούς και μη κρατικούς φορείς μέσω συμβάσεων. Επρόκειτο για κερδοσκοπικές εταιρείες υπηρεσιών ασφαλείας μέσω μισθοφορικών στρατευμάτων. Στις υπηρεσίες των ΙΣΕ υπάγονται η στρατιωτική εκπαίδευση, η διαφύλαξη συνόρων και προσώπων, η παροχή πληροφοριών, ακόμα και η συμμετοχή σε μάχη (Τσάλης, 2015). Η ανάδυση των εταιρειών αυτών αποτελεί καταλύτη στον τρόπο διεξαγωγής πολέμου κατά τον τελευταίο αιώνα. Ο τρόπος λειτουργίας των ΙΣΕ, παρόλο που δεν υπάγονται σε ίδιο αυστηρό έλεγχο με τα κράτη, ακολουθεί το μοντέλο των μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών, δηλαδή ακολουθούν όλες τις νόμιμες υποχρεώσεις τους ως εταιρίες προς το κράτος εγκατάστασης και συνδέονται νομικά με το κράτος που έχουν την έδρα τους και από το οποίο έχουν πάρει την άδεια λειτουργίας τους. Επιπλέον, οι ΙΣΕ διαθέτουν μια ξεκάθαρη ιεραρχική δομή, υπάρχει οργάνωση και κατανομή αρμοδιοτήτων οι οποίες κατανέμονται σε διάφορα τμήματα διοίκησης, πωλήσεων και ανθρώπινου δυναμικού. Η πολυπλοκότητα αυτή στο σύστημα ιεραρχίας αντικατοπτρίζεται στο ευρύ φάσμα υπηρεσιών που παρέχουν στους κρατικούς δρώντες τους οποίους υπηρετούν. Ωστόσο, το προσωπικό των ΙΣΕ δεν υπόκεινται σε ένα ξεκάθαρο νομικό πλαίσιο με βάση το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (Αγραφιώτης, 2019). Οι Ιδιωτικές Στρατιωτικές Εταιρείες προσφέρουν στα κράτη ένα εργαλείο για εμπλοκή χωρίς την επίσημη ανάπτυξη τακτικών δυνάμεων, επιτρέποντας να μειώνουν το πολιτικό κόστος και να αποφεύγουν τη δημόσια λογοδοσία. Αυτό συμβαίνει διότι οι ΙΣΕ λειτουργούν σε ένα “γκρίζο” νομικά πεδίο, χωρίς σαφείς μηχανισμούς ελέγχου ή κυρώσεων, γεγονός που καθιστά δύσκολη την απόδοση ευθυνών σε περιπτώσεις παραβιάσεων (Priadko, 2014). Έτσι, χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία και η Κίνα εντάσσουν τις ΙΣΕ στο πεδίο δράσης τους αυξάνοντας έτσι τη σχετική ισχύ τους στη παγκόσμια σφαίρα στο πλαίσιο της έξυπνης ισχύος (smart power), χωρίς την επίσημη χρήση των κρατικών ενόπλων δυνάμεων ή την ανάληψη διεθνούς ευθύνης. Παράλληλα, μικρότερα κράτη αξιοποιούν τις ΙΣΕ για πρόσβαση σε στρατιωτική τεχνογνωσία χωρίς ανάγκη διατήρησης τακτικών στρατευμάτων, γεγονός που εντείνει τη διάχυση αυτού του φαινομένου σε παγκόσμιο επίπεδο (Hamdan, 2014).
Οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες λειτουργούν σε ένα νομικό κενό που διευκολύνει την αυθαιρεσία και την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, δεν διαθέτουν σαφή νομική υπόσταση ούτε υπάγονται με συνέπεια σε διεθνείς κανόνες όπως οι κρατικές δυνάμεις ή οι μισθοφόροι κάνοντας έτσι δύσκολη την απόδοση ευθυνών σε περίπτωση αυθαιρεσιών (Van Schslkyk ,2023). H Διεθνής Σύμβαση κατά των Μισθοφόρων (1989) δεν καλύπτει τις σύγχρονες ΙΣΕ, με αποτέλεσμα να υπάρχει έλλειψη σαφών νομικών πλαισίων για τη ρύθμιση και την εποπτεία τους (Letrone & Cabus,2023). Ακόμη και αν υπάρχουν ορισμένοι διεθνείς θεσμοί και διακρατικέ συμφωνίες που συγκροτούν ένα υποτυπώδες νομικό πλαίσιο για τη λειτουργία των ΙΣΕ, όπως το μη δεσμευτικό Montreux Document, δεν διαθέτουν αποτελεσματικά εκτελεστικά μέτρα και μηχανισμούς εποπτείας (ICRC, 2008)
Η ποινική δίωξη κατά των ΙΣΕ καθίσταται ακόμα δυσκολότερη λόγω της γεωγραφικής μετακίνησής τους και της επιχειρησιακής ευελιξίας τους. Οι εθνικοί νόμοι δεν μπορούν να εφαρμοστούν εκεί όπου δεν υπάρχει κρατική εξουσία, ενώ διεθνείς δικαιοδοτικοί φορείς, όπως το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, αντιμετωπίζουν νομικά και πολιτικά εμπόδια στην επιτέλεση του έργου τους (Khatri, 2023). Αυτό το κενό έχει άμεσες επιπτώσεις στην ασφάλεια των αμάχων πληθυσμών. Χωρίς δυνατότητες για αποτελεσματική διερεύνηση των πρακτικών τους οι ΙΣΕ μένουν ατιμώρητες σε περιπτώσεις που παραβιάζουν τα δικαιώματα όχι μόνο των κατοίκων των περιοχών που δραστηριοποιούνται αλλά και των ανθρώπων που εργάζονται σε αυτές (Human Rights Watch, 2024). Στις παραβιάσεις αυτές υπάγονται βασανιστήρια, παράνομες κρατήσεις, μέχρι και εξωδικαστικές εκτελέσεις σε περιοχές που δραστηριοποιείται ο όμιλος Wagner, όπως το Μάλι και η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. Η απουσία ενός σαφώς καθορισμένου πλαισίου επιτήρησης επιτρέπει ένα καθεστώς de facto ατιμωρησίας (Letrone & Cabus, 2023)
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της διάχυσης του φαινομένου των ΙΣΕ αποτελεί η ομάδα Wagner. H Wagner είναι μια ιδιωτική στρατιωτική οργάνωση με άτυπες σχέσεις με το ρωσικό κράτος. Ενώ δεν αποτελεί μέρος του ρωσικού στρατού, οι επιχειρήσεις της ευθυγραμμίζονται πλήρως με τις γεωστρατηγικές στοχεύσεις του Κρεμλίνου και μάλιστα χρηματοδοτείται μέσω κρατικής στήριξης από το ρωσικό Υπουργείο άμυνας και την GRU (Marten, 2022). H Αφρική έχει αποτελέσει τον κατεξοχήν χώρο δράσης του ομίλου Wagner με παρουσία σε χώρες όπως η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, το Μάλι, το Σουδάν η Λιβύη και η Μοζαμβίκη. H Wagner παρέχει τις υπηρεσίες της σε αυτά τα κράτη ανάλογα με τις ανάγκες που έχουν, οι οποίες συνήθως αφορούν ομάδες ανταρτών και καθεστώτα. Στα κράτη αυτά παρέχει στρατιωτική υποστήριξη σε πολεμικές επιχειρήσεις, εκπαίδευση στρατευμάτων και υποστήριξη ασφαλείας στα πιο ευάλωτα καθεστώτα καθώς και αναλαμβάνει εκστρατείες παραπληροφόρησης. Η δράση της Wagner εξυπηρετεί ταυτόχρονα πολιτικά, στρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα της Ρωσίας. Η χρηματοδότηση του ομίλου γίνεται μέσω παραχώρησης πόρων από τα κράτη τα οποία εξυπηρετεί, ενώ, παράλληλα το καθεστώς της Wagner ως ΙΣΕ περιορίζει το οικονομικό κόστος της ρωσικής επέμβασης και δίνει στο Κρεμλίνο δυνατότητα να κρύβει απώλειες προσωπικού από το ρωσικό κοινό, ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιεί τη ρωσική στρατιωτική υποδομή, καθιστώντας την ένα είδος παρακρατικού εξωτερικού στρατού εκτός των περιορισμών του διεθνούς δικαίου (Rample, 2023).
Η εμπλοκή του ομίλου Wagner στον πόλεμο Ρωσίας -Ουκρανίας καταδεικνύει πως οι ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες μπορούν να λειτουργήσουν ως εργαλεία στρατιωτικής ισχύος αγνοώντας βασικές αρχές ανθρωπιστικού δικαίου, ειδικά σε περιπτώσεις διεθνών συγκρούσεων. Σύμφωνα με άρθρο του BINUS University (2025), η Wagner λειτούργησε ως βασικό επιχειρησιακό εργαλείο της Ρωσίας στον πόλεμο κατά της Ουκρανίας, κυρίως σε κρίσιμες περιοχές όπως η Bakhmut. Η δράση της προσέφερε στη Μόσχα την ευελιξία να δρα στρατιωτικά χωρίς την επίσημη εμπλοκή του εθνικού στρατού, ελαχιστοποιώντας έτσι το κόστος και αποφεύγοντας τις νομικές δεσμεύσεις. Παράλληλα, η Wagner επωφελήθηκε από τη νομική ασάφεια που περιβάλλει το καθεστώς δράσης των ΙΣΕ, επιχειρώντας χωρίς διαφάνεια και χωρίς μηχανισμό λογοδοσίας. Το άρθρο επισήμανε ότι τέτοιες εταιρείες έχουν κατηγορηθεί επανειλημμένα για σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που απειλούν την αξιοπρέπεια, την ασφάλεια μέχρι και την ζωή αθώων πολιτών. Επομένως, η περίπτωση του ομίλου Wagner δεν αποτελεί μεμονωμένο περιστατικό, αλλά ενδεικτική του πώς οι ΙΣΕ μπορούν να υπονομεύσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ζώνες σύγκρουσης.
Συνοψίζοντας, η ραγδαία άνοδος και η ανεξέλεγκτη δράση των ΙΣΕ, όπως ο όμιλος Wagner, αποκαλύπτει ένα σοβαρό νομικό και θεσμικό κενό στη διαχείριση των ενόπλων δυνάμεων στο διεθνές σύστημα. Η χρήση τους ως εργαλεία εξωτερικής πολιτικής από κρατικούς φορείς, σε συνδυασμό με την αδιαφάνεια και την απουσία ενός καθορισμένου οργάνου λογοδοσίας, δημιουργεί έναν παγκόσμιο μηχανισμό βίας που απειλεί θεμελιώδεις ανθρωπιστικές αρχές. Χωρίς σαφή ρυθμιστικά πλαίσια και αποτελεσματικούς μηχανισμούς δίωξης οι ΙΣΕ λειτουργούν σε ένα καθεστώς de facto ατιμωρησίας, γεγονός που όχι μόνο πλήττει τους πληθυσμούς των περιοχών όπου δραστηριοποιούνται, αλλά υπονομεύει και τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Η αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου απαιτεί συντονισμένη διεθνή δράση, ενίσχυση του διεθνούς δικαίου και αυστηρό έλεγχο στη λειτουργία και χρηματοδότηση τέτοιων οργανώσεων.
Βιβλιογραφία/Πηγές
BINUS University. (2025). The role of private military companies in the Russia-Ukraine war: a threat to global security?. BINUS University. Διαθέσιμο σε: https://student-activity.binus.ac.id/himhi/2025/05/the-role-of-private-military-companies-in-the-russia-ukraine-war-a-threat-to-global-security/
Garcia, M. (2023). War for Profit: Implications of the Growing Private Security Industry. Modern Diplomacy. Διαθέσιμο σε: https://moderndiplomacy.eu/2023/12/06/war-for-profit-implications-of-the-growing-private-security-industry/
Hamdan, M. (2024). The Shadow Army: Private military companies and their impact on modern defense policy. Modern Diplomacy; Διαθέσιμο σε: https://moderndiplomacy.eu/2024/10/21/the-shadow-army-private-military-companies-and-their-impact-on-modern-defense-policy/
Human Rights Watch. (2024). Mali: Atrocities by the Army and Wagner Group. Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/news/2024/12/12/mali-atrocities-army-and-wagner-group
ICRC. (2008). The Montreux Document. Διαθέσιμο σε: https://shop.icrc.org/the-montreux-document-on-private-military-and-security-companies-pdf-en.html
Khatri, A. (2024). Private military companies: human rights accountability. Defence Research and Studies. Διαθέσιμο σε: https://dras.in/private-military-companies-human-rights-accountability/
Letrone, W.& Cabus, T. (2023). The Wagner Group and the Question of the Legal Attribution of the Acts of Private Actors to a State. Cambridge Core Blog. Διαθέσιμο σε: https://www.cambridge.org/core/blog/2023/07/24/the-wagner-group-and-the-question-of-the-legal-attribution-of-the-acts-of-private-actors-to-a-state/
Marten, K. (2022). Russia’s use of the Wagner Group: definitions, strategic objectives, and accountability. In Hearing on “Putin’s Proxies: Examining Russia’s Use of Private Military Companies.”. Barnard College, Columbia University. Διαθέσιμο σε: https://docs.house.gov/meetings/GO/GO06/20220921/115113/HHRG-117-GO06-Wstate-MartenK-20220921.pdf
Rampe, W. (2023). What is Russia’s Wagner Group doing in Africa? Council on Foreign Relations. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/in-brief/what-russias-wagner-group-doing-africa
Van Schalkwyk, M. (2023). The Wagner Group in Africa: Legal Status and Accountability During Non-International Armed Conflicts. University Of Pretoria. Διαθέσιμο σε: https://repository.up.ac.za/server/api/core/bitstreams/dc8b46aa-ac6b-4280-b6c8-59cc7f8c086a/content
Αγραφιώτης, Κ. (2019). Το καθεστώς των μισθοφόρων στο διεθνές δίκαιο. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Διαθέσιμο σε: https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/23795/1/AgrafiotisKonstantinosMsc2019.pdf
Τσαλής, Δ. (2015). Ο Ρόλος των Ιδιωτικών Στρατιωτικών Εταιρειών στη Διεξαγωγή του Πολέμου. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Διαθέσιμο σε: https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/18708/3/TsalisDimitriosMsc2015.pdf
Κοφίδης, Σ. (2021). Οι ιδιωτικές εταιρείες ασφαλείας υπό το πρίσμα του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Διαθέσιμο σε: https://repo.lib.duth.gr/jspui/handle/123456789/14199 http://dx.doi.org/10.26257/heal.duth.12962
Πηγή Εικόνας:
Cellino, A. (2023). After the Mutiny: Russia’s Wagner Group in North Africa and why It (Still) matters. Middle East Institute Switzerland | MEIS. Διαθέσιμο σε: https://meiswitzerland.ch/en/themes/climate-energy-transition/after-the-mutiny-russias-wagner-group-in-north-africa-and-why-it-still-matters