Γράφει η Ελένη Γεωργιακάκη
Στην εποχή της ψηφιακής ανάπτυξης, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν την κύρια πηγή έκφρασης των πολιτών και ειδικότερα των νέων. Οι διαδικτυακές πλατφόρμες, με γνωστότερες το Instagram και το Tiktok, είναι ευρέως προσβάσιμες σε όλους, από οποιοδήποτε μέρος και αν βρίσκονται, επιτρέποντας την απρόσκοπτη ενημέρωση για κρίσιμα ζητήματα του δημόσιου διαλόγου. Ωστόσο, με πρόσχημα την ελευθερία της έκφρασης, παρατηρούνται καθημερινά πολλαπλά περιστατικά ρητορικής μίσους και μεμονωμένου αρνητικού σχολιασμού με κύριο σκοπό να υποτιμήσουν και να προσβάλλουν την αξιοπρέπεια των ατόμων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η έρευνα SaferInternet4Kids του Κέντρου για ένα Aσφαλέστερο Διαδίκτυο σε εφήβους ηλικίας 12–18 ετών, η οποία αποκάλυψε ότι το 69% έχει βιώσει ρητορική μίσους, ενώ το 68% έχει γίνει μάρτυρες ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο (Greek Safer Internet Centre, 2024). Με αυτό τον τρόπο, χιλιάδες αρνητικά σχόλια κάτω από αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έρχονται να καταστρέψουν μία ευχάριστη στιγμή, επιβεβαιώνοντας τις διαστάσεις του φαινομένου.
Το εύλογο ερώτημα αφορά τα αίτια και το τί πραγματικά οδηγεί τους χρήστες να εκφραστούν με αυτόν τον τρόπο. Αναμφίβολα, η ρητορική μίσους, η οποία ορίζεται ως κάθε μορφή επικοινωνίας, προφορική, γραπτή ή συμπεριφορική, που επιτίθεται ή χρησιμοποιεί μειωτική ή διακριτική γλώσσα απέναντι σε άτομο ή ομάδα λόγω της ταυτότητάς τους· δηλαδή, βάσει της θρησκείας, της εθνότητας, της εθνικότητας, της φυλής, του χρώματος, της καταγωγής, του φύλου ή άλλων παραμέτρων ταυτότητας (ΟΗΕ, 2021) έχει τις ρίζες της σε αντισημιτικές, ρατσιστικές και συχνά σεξιστικές απόψεις. Αυτές οι απόψεις είναι βαθιά ριζωμένες στους χρήστες από την παιδική τους κιόλας ηλικία, με αποτέλεσμα να τις αναπαράγουν και να τις προωθούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αναφορικά με τον αρνητικό σχολιασμό που δεν στοχοποιεί μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων είναι φανερό ότι υποδηλώνει μία εσωτερική ανάγκη του ατόμου να χλευάσει τον άλλον για να λάβει ο ίδιος μία προσωπική ευχαρίστηση. Η ανάγκη αυτή μπορεί να προκύπτει από χαμηλή αυτοεκτίμηση και σύγκριση με τους άλλους, σε μία προσπάθεια να ανυψώσουν τον εαυτό τους και να νιώσουν αποδεκτοί (Neff, 2011).
Μήπως όμως η ίδια η δομή των πλατφορμών υποκινεί την ρητορική μίσους; Πιο συγκεκριμένα, οι μηχανισμοί πλαισίωσης των αλγορίθμων, δηλαδή οι τρόποι με τους οποίους προσαρμόζονται και παρουσιάζονται οι πληροφορίες για να προσελκύουν τους χρήστες, επηρεάζουν την κρίση και την αντίληψη του κοινού. Με άλλα λόγια, οι τεχνικές πλαισίωσης διαμορφώνουν το πλαίσιο των μηνυμάτων και κατ’ επέκταση τις αντιδράσεις των χρηστών (Ζύγα, 2024). Επί παραδείγματι, εξετάζοντας την φύση του περιεχομένου του TikTok, παρατηρείται ότι βασίζεται σε σύντομης μορφής πολυτροπικά βίντεο τα οποία διαδίδονται ταχύτατα και κρατούν προσηλωμένο τον χρήστη. Έτσι, η ταχύτητα πλοήγησης στην πλατφόρμα δεν δίνει επαρκή χρόνο στον χρήστη να αξιολογήσει την πληροφορία με αποτέλεσμα να δρα παρορμητικά. Συνάμα, η ανωνυμία του διαδικτύου εφοδιάζει τα άτομα με περισσότερο θάρρος στο να ασκήσουν αρνητική κριτική, καθώς γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει άμεσα αντίκτυπος των πράξεων τους, όπως σε μία απευθείας συζήτηση. Ο χρήστης, λοιπόν, ζει μία κατάσταση απο-ατομίκευσης όπου και αποκτά μία εικονική ταυτότητα και αποποιείται τις ευθύνες των διαδικτυακών του πράξεων (Ζύγα, 2024).
Oι πλατφόρμες από την μεριά τους, έχοντας υπογράψει τον Κώδικα Καταπολέμησης της Παράνομης Ρητορικής Μίσους στο Διαδίκτυο (European Commision, 2016) έχουν λάβει μέτρα για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους, ενισχύοντας τους αλγόριθμους ανίχνευσης και χρησιμοποιώντας αυτοματοποιημένα συστήματα για την απομάκρυνση παράνομου ή εξυβριστικού περιεχομένου. Συγκεκριμένα, καλούνται να ελέγχουν το περιεχόμενο που συνιστά ρητορική μίσους εντός χρονικού διαστήματος μικρότερου των 24 ωρών και, εφόσον απαιτείται, να το αφαιρούν, καθώς και να επισημαίνουν το περιεχόμενο που υποκινεί βία ή προωθεί πράξεις μίσους.
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) σε πολλές αποφάσεις του αναζητά την ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία της έκφρασης και την ρύθμιση του επιβλαβούς περιεχομένου, χωρίς ωστόσο να αποσιωπώνται σημαντικά ζητήματα του δημόσιου διαλόγου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση DelfiAs εναντίον Εσθονίας (European Court of Human Rights, 2015), όπου το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η πλατφόρμα Delfi έχει ευθύνη για τα δυσφημιστικά σχόλια τρίτων προκειμένου να προστατευθεί η τιμή και η υπόληψη αυτών των ατόμων. Στον αντίποδα στην υπόθεση Οlafson κατά Ισλανδίας (European Court of Human Rights, 2010), το ΕΔΔΑ υποστήριξέ ότι η καταδίκη του Olafson, ως υπεύθυνο για τα σχόλια χρηστών στην ιστοσελίδα του, αποτελούσε παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης.
Επομένως, γίνεται αντιληπτή η πολυπλοκότητα της φύσης των αποφάσεων, όπου το ΕΔΔΑ τις αξιολογεί πάντοτε με βάση τα συγκεκριμένα περιστατικά και τις συγκυρίες της κάθε περίπτωσης, υπό την βάση του άρθρου 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα δικαιώματα του ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και με γνώμονα την αρχή της αναλογικότητας, ώστε κάθε περιορισμός να είναι αναγκαίος, θεμιτός και όχι αρκετά υπαχθής (Αλιγιζάκη, 2024). Από την μεριά του το Δικαστήριο της ΕΕ, σε απόφασεις του επιβεβαίωσε ότι οι διαδικτυακές πλατφόρμες δεν είναι αυτόματα υπεύθυνες για τα σχόλια των χρηστών, καθώς αποτελούν χώρο για ανοικτή συζήτηση χωρίς φόβο, με την επιφύλαξη όμως να παρεμβαίνουν για να αφαιρέσουν προσβλητικό ή παράνομο περιεχόμενο.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι το 2021 η Ευρωπαϊκή Ένωση ζήτησε να συμπεριληφθεί η ρητορική μίσους και τα εγκλήματα μίσους στη λίστα με τα «Εγκλήματα της ΕΕ», με την Επιτροπή να επισημαίνει ότι είναι ιδιαίτερα σοβαρά εγκλήματα λόγω των επιβλαβών επιπτώσεών τους στα θεμελιώδη δικαιώματα, υπονομεύοντας τα θεμέλια της ΕΕ (European Commission, 2021). Με αυτό τον τρόπο, ενισχύθηκε περισσότερο το νομικό πλαίσιο της προστασίας του δικαιώματος, προβλέποντας και ποινική δίωξη σε περιπτώσεις χρήσης ρητορικής μίσους. Σε μία ακόμη προσπάθεια καταπολέμησης του φαινομένου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε το 2022 τον Κανονισμό που εισάγει την πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες, το Digital Services Act (DSA), με κύριο στόχο να προστατεύσει την ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο από επιβλαβείς δραστηριότητες (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και Συμβούλιο της Ε.Ε, 2022). Ο κανονισμός, με άλλα λόγια, περιλαμβάνει ένα σύστημα διαφάνειας και λογοδοσίας για τους ψηφιακούς μεσάζοντες και τους παρόχους ενδιάμεσων υπηρεσιών, στοχεύοντας στην μείωση της αυθαιρεσίας στις διαδικτυακές πλατφόρμες. Στα πλαίσια αυτού του στενότερου ελέγχου, εξουσιοδοτούνται οι χρήστες, αφενός, να υποβάλλουν ενστάσεις και να αναφέρουν παράνομο περιεχόμενο και αφετέρου, οι πάροχοι υπηρεσιών οφείλουν να αιτιολογούν οποιαδήποτε αφαίρεση περιεχομένου, ώστε να μην υπάρχει αλόγιστη διαγραφή πληροφοριών χρήσιμων για το δημόσιο συμφέρον.
Σημαντικό βήμα αποτελεί και η ενσωμάτωση του αναθεωρημένου «Κώδικα δεοντολογίας για την καταπολέμηση της παράνομης ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο +» στην πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες (DSA), ενισχύοντας τους τρόπους με τους οποίους μπορούν οι επιγραμμικές πλατφόρμες να αντιμετωπίσουν το ακατάλληλο περιεχόμενο (European Commission, 2025). Τέλος, πέραν των συγκεκριμένων μέτρων, έχουν γίνει πολλές πρωτοβουλίες ευαισθητοποίησης του κοινού, όπως η δράση «High-Level Group» από το 2016, όπου εμπειρογώμονες και ειδικοί αναπτύσσουν πολιτικές για την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους. Παρόμοια προσπάθεια αποτελεί και η δράση «No Hate Speech Week» που οργανώθηκε πρόσφατα από το Συμβούλιο της Ευρώπης σε συνεργασία με την ΕΕ για την ανταλλαγή απόψεων πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα. (Council of Europe, 2025).
Η ρητορική μίσους αποτελεί ένα πολυδιάστατο ζήτημα με πολλαπλές νομικές, κοινωνικές και τεχνολογικές πτυχές, γι’ αυτό και η αντιμετώπιση της οφείλει να είναι συλλογική με συνεργασία τόσο των διαδικτυακών πλατφορμών και των αρμόδιων οργάνων θέσπισης μέτρων σε εθνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όσο και των ίδιων των χρηστών και της γενικότερης κοινωνίας των πολιτών. Προς αυτή την κατεύθυνση, είναι σημαντικό να ενισχυθούν τα υπάρχοντα μέτρα ώστε να είναι πιο αποτελεσματικά.
Συγκεκριμένα, προτείνεται, η δημιουργία μιας ευρωπαϊκής ιστοσελίδας προσβάσιμη σε όλους, όπου κάθε μεμονωμένος χρήστης μπορεί να καταγγέλλει προσωποποιημένα περιστατικά ρητορικής μίσους. Από εκεί, κάθε περιστατικό θα λαμβάνεται υπόψιν με εμφανείς συνέπειες για τον χρήστη, όπως για παράδειγμα, αποκλεισμό του λογαριασμού του στην αντίστοιχη πλατφόρμα. Οι πλατφόρμες από την μεριά τους οφείλουν να ενισχύσουν την δράση τους, κάνοντας συνεχώς έρευνες και υποβάλλοντας μηνιαίες και ετήσιες αναφορές σχετικά με την αφαίρεση επιβλαβούς περιεχομένου, προκειμένου να καταγράφεται η πρόοδος που γίνεται. Επιπλέον, θα μπορούσαν να εκμεταλλευθούν τις δυνατότητες που παρέχει η τεχνητή νοημοσύνη, δημιουργώντας πιο προηγμένα συστήματα εντοπισμού παράνομου περιεχόμενου.
Το πιο ουσιώδες στοιχείο στον περιορισμό του φαινομένου αποτελεί η ευαισθητοποίηση και η εκπαίδευση των χρηστών από πρώιμα στάδια, καθώς πλέον τα παιδιά έρχονται σε επαφή με αυτές τις πλατφόρμες από πολύ μικρή ηλικία. Για παράδειγμα, θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στο ωρολόγιο σχολικό πρόγραμμα μαθήματα ψηφιακής παιδείας, όπου τα παιδιά θα μαθαίνουν να αναγνωρίζουν περιστατικά ρητορικής μίσους και πώς να τα αντιμετωπίζουν κατάλληλα, ή ακόμα θα μπορούσαν να αποτελούν τμήμα ενός μαθήματος ή σεμιναρίου περί ευαισθητοποίησης των νέων για την ασφάλεια στο διαδίκτυο. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, ώστε τα παιδιά και γενικότερα οι χρήστες να μην «τραυματίζονται» από τέτοια περιστατικά.
Το σχολείο, ως βασικός φορέας κοινωνικοποίησης και διαπαιδαγώγησης, οφείλει να καλλιεργεί στα παιδιά το αίσθημα της συλλογικότητας, της ευγένειας, καθώς και της καλοσύνης προς τον συνάνθρωπο. Μέσα από δράσεις του και σε συνεργασία με Μ.Κ.Ο μπορεί να ευαισθητοποιήσει τα παιδιά ώστε να αποκοπούν από ρατσιστικές, σεξιστικές και άλλες τέτοιου είδους απόψεις. Μολονότι, η εστίαση παραμένει στα παιδιά ως μελλοντική γενιά, ο στόχος είναι πολύ ευρύτερος και πρέπει να αφομοιωθεί απο γονείς, εκπαιδευτικούς, πολιτικούς, δημοσιογράφους, αλλά και τους λεγόμενους influencers, που έχουν μεγάλη επιρροή στους χρήστες.
Συμπερασματικά, δεδομένου ότι η ρητορική μίσους πλάθεται με λόγια, ο κάθε χρήστης θα πρέπει να θυμάται ότι καμία εξουσία, κανένα επάγγελμα, κανένα φύλο και καμία θρησκεία ή εθνικότητα δεν του δίνει το δικαίωμα να προσβάλλει με κανέναν τρόπο έναν συνάνθρωπό του, πόσο μάλλον όταν δεν γνωρίζει τίποτα για εκείνον και την ζωή του.
Πηγές:
Αλιγιζάκη Α. (2024). Διεθνές & Ευρωπαϊκό Δίκαιο Θεμελιωδών Ελευθεριών- Δικαιωμάτων, Η ελευθερία της έκφρασης. Εκδόσεις ΣΑΚΚΟΥΛΑ.
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο & Συμβούλιο της Ευρωπαικής Ένωσης.(2022). Κανονισμός (ΕΕ) 2022/2065 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 19ης Οκτωβρίου 2022 σχετικά με την ενιαία αγορά ψηφιακών υπηρεσιών και την τροποποίηση της οδηγίας 2000/31/ΕΚ (πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες) (Κείμενο που παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον ΕΟΧ) Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX:32022R2065
Ζύγα. Χ.(2024). Social Media και Δημοκρατία: Η Αναπαραγωγή της Ρητορικής Μίσους στο Χ (πρώην Twitter). Πτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδόνίας. Διαθέσιμο σε: https://dspace.uowm.gr/xmlui/handle/123456789/4953
Council of Europe. (2025). Commissioner McGrath Opens the “No Hate Speech Week 2025” at the Council of Europe. European Union. Διαθέσιμo σε: https://www.eeas.europa.eu/delegations/council-europe/commissioner-mcgrath-opens-%E2%80%9Cno-hate-speech-week-2025%E2%80%9D-council-europe_en
European Commission. (2025). The Code of conduct on countering illegal hate speech online +. Διαθέσιμο σε:https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/code-conduct-countering-illegal-hate-speech-online
European Commission. (2021). Extending EU crimes to hate speech and hate crime. Διαθέσιμο σε: https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/policies/justice-and-fundamental-rights/combatting-discrimination/racism-and-xenophobia/extending-eu-crimes-hate-speech-and-hate-crime_en?prefLang=el&etrans=el
European Commission. (2019). An EU High Level Group on combating racism, xenophobia and other forms of intolerance. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/newsroom/just/items/51025/en
European Commission. (2016). The EU Code of conduct on countering illegal hate speech online. Διαθέσιμο σε:https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/policies/justice-and-fundamental-rights/combatting-discrimination/racism-and-xenophobia/eu-code-conduct-countering-illegal-hate-speech-online_en?prefLang=el
European Court of Human Rights. (2015). Delfi AS Estonia, No 64669/09. Διαθέσιμο σε:https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-155105%22]}
European Court of Human Rights. (2010). Olafsson, V.v.Iceland, No 20161/06. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-210814%22]
Greek Safer Internet Centre. (2024). Results of a Greek national survey reveals concerning data regarding online violence. European Union. Διαθέσιμο σε: https://better-internet-for-kids.europa.eu/en/news/results-greek-national-survey-reveals-concerning-data-regarding-online-violence
Neff. K. (2011). Self-Compassion, Self-Esteem, and Well-Being. Διαθέσιμο σε: https://self-compassion.org/wp-content/uploads/2015/12/SC.SE_.Well-being.pdf
United Nations. (2019). United Nations Strategy and Plan of action on Hate Speech p.2. Διαθέσιμο σε :https://www.un.org/en/genocideprevention/documents/advising-and-mobilizing/Action_plan_on_hate_speech_EN.pdf
Πηγή εικόνας: Hellenic Ministry of Foreign Affairs. (2024). International Day for Countering Hate Speech-Done Talking.Διαθέσιμο σε: https://greeceforunsc.mfa.gr/international-day-for-countering-hate-speech-done-talking/