Γράφει η Θεοδώρα Δάμε
Αναπόσπαστο τμήμα της διεθνούς πραγματικότητας αποτελούν οι μειονότητες, καθώς αντανακλούν την εθνοτική, γλωσσική, θρησκευτική και πολιτισμική ποικιλομορφία των σύγχρονων κοινωνιών (Council of Europe, 2016). Παρά τη σημασία τους, η διεθνής κοινότητα δεν έχει καταλήξει σε έναν κοινώς αποδεκτό ορισμό της έννοιας της μειονότητας. Εντούτοις, ήδη από το 1979 η Υπο-Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Πρόληψη των Διακρίσεων και την Προστασία των Μειονοτήτων υιοθέτησε τον ορισμό του Francesco Capotorti, σύμφωνα με τον οποίο, μειονότητα είναι μια ομάδα αριθμητικά μικρότερη από τον υπόλοιπο πληθυσμό ενός κράτους, σε μια μη κυρίαρχη θέση, της οποίας τα μέλη, τα οποία είναι υπήκοοι του κράτους, διαθέτουν εθνοτικά, θρησκευτικά ή γλωσσικά χαρακτηριστικά, διαφορετικά από εκείνα του υπόλοιπου πληθυσμού και επιδεικνύουν μια αίσθηση αλληλεγγύης για τη διατήρηση της ταυτότητάς τους (Capotorti, 1979). Πέραν, όμως, της εννοιολογικής διάστασης, σημαντική είναι και η πρακτική διάσταση, καθώς η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των μειονοτήτων αποτελεί κρίσιμο ζήτημα για τη χώρα μας, η οποία βρίσκεται συχνά στο επίκεντρο καταδικαστικών αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ) λόγω της μη συμμόρφωσής της προς τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ).
Στην Ελλάδα, τα μειονοτικά ζητήματα αφορούν κυρίως τη Μουσουλμανική Μειονότητα της Δυτικής Θράκης, η οποία συνιστά τη μοναδική επισήμως αναγνωρισμένη μειονότητα στην επικράτειά της (Συρίγος, 2024). Η συγκεκριμένη μειονότητα, απαρτίζεται από τρεις διαφορετικές εθνοτικές ομάδες (Τουρκόφωνοι-Τουρκογενείς, Πομάκοι, Ρομά) και χαρακτηρίστηκε ως θρησκευτική και όχι ως εθνοτική από τους συντάκτες της Συνθήκης της Λωζάνης, δεδομένου ότι ο μοναδικός συνδετικός κρίκος μεταξύ τους ήταν η θρησκευτική τους συνείδηση (Συρίγος, 2024). Υπό το πρίσμα αυτό, η ανομοιογενής φυλετικά και γλωσσικά μειονότητα που διαβιεί στους νομούς της Ροδόπης, της Ξάνθης και του Έβρου, αναγνωρίζεται ως «μουσουλμανική» και όχι ως «τουρκική» (Verhás, 2019). Ως εκ τούτου, η Ελλάδα δεν αναγνωρίζει νομικά καμία εθνοτική ταυτότητα εντός της μειονότητας. Μάλιστα, η χρήση της ονομασίας «Τούρκοι» ή «τουρκικός» σε συλλόγους και οργανώσεις έχει απαγορευτεί με αποφάσεις του Αρείου Πάγου (ΑΠ 4/2005).
Παρά τις εθνικές απαγορεύσεις, τα δικαιώματα της μειονότητας προστατεύονται από τη Συνθήκη της Λωζάνης, την ΕΣΔΑ, τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για τις Περιφερειακές ή Μειονοτικές Γλώσσες (1992) και τη Σύμβαση-Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων (1995) (Περράκης, 2023). Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί πως η χώρα δεν έχει υπογράψει ή επικυρώσει τα δύο τελευταία, γεγονός που φανερώνει την επιφυλακτικότητά της απέναντι σε διεθνή κείμενα μέσω των οποίων θα μπορούσαν να αναγνωριστούν ρητώς εθνοτικά ή γλωσσικά δικαιώματα στις μειονότητες (Greek National Commission for Human Rights, 2021). Σε κάθε περίπτωση, το ελληνικό κράτος δεσμεύεται πλήρως από την ΕΣΔΑ, η οποία κατοχυρώνει την προστασία των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων για όλους και, ιδίως, για τα πιο ευάλωτα άτομα, όπως οι μειονότητες (Περράκης, 2023).
Άλλωστε, η Ελλάδα έχει βρεθεί επανειλημμένα ενώπιον του ΕΔΔΑ για καταπάτηση των δικαιωμάτων της Μουσουλμανικής Μειονότητας της Δυτικής Θράκης, με πιο πρόσφατη περίπτωση, την παραβίαση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι επτά μουσουλμάνων γυναικών στην Ξάνθη. Ειδικότερα, στις 24 Ιουνίου 2025 δημοσιεύτηκε καταδικαστική απόφαση του ΕΔΔΑ επί της υπ’ αριθ. 34724/18 προσφυγής των Sagir κ.α. κατά Ελλάδας (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025). Τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης έλαβαν χώρα το 2010, όταν οι προσφεύγουσες υπέβαλαν αίτηση για την αναγνώριση του συλλόγου τους με την επωνυμία: «Πολιτιστικός Σύλλογος Τούρκων Γυναικών Ν. Ξάνθης» (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 7). Ωστόσο, το Πρωτοδικείο Ξάνθης απέρριψε την αίτηση, κρίνοντας πως η επωνυμία ήταν παραπλανητική και προκαλούσε σύγχυση ως προς την ταυτότητα των μελών, αφού χαρακτηρίζονταν ως «Τούρκοι» και όχι απλώς ως «Μουσουλμάνοι ελληνικής ιθαγένειας» (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 8). Τελικά, οι αιτούσες προσέφυγαν ενώπιον του Εφετείου Θράκης και εν συνεχεία του Αρείου Πάγου, αλλά τα ελληνικά δικαστήρια παρέμειναν σταθερά στην άποψη ότι η επίμαχη επωνυμία δεν ήταν συμβατή με την έννομη τάξη.
Πιο συγκεκριμένα, οι προσφεύγουσες άσκησαν έφεση κατά της πρωτόδικης απόφασης ενώπιον του Μονομελούς Εφετείου Θράκης, η οποία όμως απορρίφθηκε. Το Εφετείο έκρινε ότι η επωνυμία του σωματείου αντίκειται στο νόμο, καθώς δεν είναι σύμφωνη με την «αρχή της αληθείας» και κατά συνέπεια το καταστατικό του δεν είναι έγκυρο (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 10). Στη συνέχεια, υπεβλήθη αίτηση αναιρέσεως ενώπιον του Αρείου Πάγου, η οποία επίσης απορρίφθηκε. Αναλυτικότερα, το Ανώτατο Ακυρωτικό επιβεβαίωσε τα συμπεράσματα του Εφετείου, τονίζοντας ότι η ονομασία ενός συλλόγου δεν πρέπει να είναι ικανή να δημιουργήσει ψευδείς εντυπώσεις ή σύγχυση, ούτε να αντίκειται στο νόμο ή στα χρηστά ήθη (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 13). Επιπλέον, ο Άρειος Πάγος απέρριψε ως «απαράδεκτο» τον ισχυρισμό ότι η λέξη «τουρκικός» δηλώνει την καταγωγή ή την εθνική συνείδηση των μελών, δεδομένου ότι η τουρκική καταγωγή δεν αποτελεί προϋπόθεση εγγραφής. Τουναντίον, το άρθρο 3 του καταστατικού απαιτεί ελληνική ιθαγένεια και, αν η ονομασία δήλωνε μόνο την καταγωγή των μελών, θα ήταν θεμιτή και σαφέστερη (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 13). Στις 11 Ιανουαρίου 2018 δε, η απόφαση του Αρείου Πάγου κατέστη αμετάκλητη, επιτρέποντας στις ενδιαφερόμενες να προσφύγουν στο ΕΔΔΑ, με την ελπίδα ότι ενώπιον του συγκεκριμένου Δικαστηρίου, επιτέλους θα δικαιώνονταν (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 14).
Κατόπιν εξάντλησης των εσωτερικών ένδικων μέσων, το Δικαστήριο του Στρασβούργου διαπίστωσε την παραβίαση του άρθρου 11 της ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 53). Το εν λόγω άρθρο, αναγνωρίζει το δικαίωμα στην ελευθερία της ειρηνικής συνάθροισης και του συνεταιρισμού, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος ίδρυσης συνδικάτων και προσχώρησης σε αυτά (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, 1950). Στην υπόθεση αυτή, το ελληνικό κράτος παρενέβη στην ελευθερία συλλογικής οργάνωσης της μειονότητας, επικαλούμενο λόγους προστασίας της δημόσιας τάξης και ασφάλειας (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 25). Επομένως, το ΕΔΔΑ κλήθηκε να εξετάσει εάν η παρέμβαση αυτή προβλεπόταν από το νόμο, επιδίωκε νόμιμο σκοπό και ήταν αναγκαία σε μια δημοκρατική κοινωνία (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 40). Το τελευταίο, απεφάνθη, λοιπόν, πως η απόρριψη της αίτησης σύστασης του συλλόγου ήταν νόμιμη βάσει των άρθρων 79-81 του Αστικού Κώδικα και σύμφωνη προς το συμφέρον της «πρόληψης της αναταραχής» και της «προστασίας των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων», αλλά δεν πληρούσε το κριτήριο της επιτακτικής κοινωνικής ανάγκης (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 41-43, 52). Επιπροσθέτως, τόνισε πως ακόμη κι αν ένας σύλλογος προωθεί την ιδέα της ύπαρξης μιας εθνοτικής μειονότητας, αυτό δεν συνιστά αυτομάτως απειλή για τη δημοκρατική κοινωνία (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 49). Κατά συνέπεια, το Δικαστήριο επιδίκασε σε κάθε προσφεύγουσα αποζημίωση ύψους 3.000 ευρώ για ηθική βλάβη, καθώς και 4.677,80 ευρώ για έξοδα και δαπάνες (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 56-61).
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι η υπόθεση Sagir κ.α. κατά Ελλάδας, δεν αποτελεί μεμονωμένο περιστατικό. Από το 2007, η χώρα έχει καταδικαστεί τρεις φορές για παραβίαση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι στις υποθέσεις: Bekir-Ousta κ.α. κατά Ελλάδας (προσφυγή υπ’ αριθ. 35151/05), Emin κ.α. κατά Ελλάδας (προσφυγή υπ’ αριθ. 34144/05) και Tourkiki Enosi Xanthis και άλλοι κατά Ελλάδας (προσφυγή υπ’ αριθ. 26698/05) (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων 2007, 2008). Βέβαια, το Δικαστήριο έχει καταστήσει σαφές, πως η διάλυση ή η μη αναγνώριση συλλόγων που εκφράζουν την ταυτότητα μιας μειονότητας δεν δικαιολογείται, παρά μόνο υπό εξαιρετικά αυστηρές προϋποθέσεις, οι οποίες αναλύθηκαν διεξοδικά στην υπόθεση Sagir κ.α. κατά Ελλάδας. Αναμφίβολα, οι αποφάσεις αυτές, υπερβαίνουν την απλή προστασία της ατομικής ελευθερίας, καθώς αναδεικνύουν την αναγκαιότητα των κρατών να εξασφαλίζουν τη συλλογική έκφραση και συμμετοχή των μειονοτήτων στον δημόσιο και κοινωνικό βίο. Το άρθρο 11 της ΕΣΔΑ λειτουργεί, λοιπόν, ως θεμέλιο για την ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών, προστατεύοντας την ελευθερία οργάνωσης και διασφαλίζοντας ότι κανένα κράτος δεν μπορεί να περιορίσει ή να αναστείλει αυτό το δικαίωμα με την αιτιολογία της «εθνικής ασφάλειας», της δημόσιας τάξης ή άλλων γενικών πολιτικών σκοπών, εκτός εάν πληρούνται αυστηρά κριτήρια αναλογικότητας και αναγκαιότητας.
Συμπερασματικά, οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, όπως η Sagir κ.α. κατά Ελλάδας, υπογραμμίζουν ότι η προστασία της συλλογικής ελευθερίας των μειονοτήτων συνιστά πυλώνα μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Η Ελλάδα, όπως και άλλα κράτη, οφείλει να συμμορφώνεται με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την ΕΣΔΑ, διασφαλίζοντας ότι οι μειονοτικές ομάδες μπορούν να απολαμβάνουν ισότιμα τα δικαιώματά τους και να οργανώνονται συλλογικά χωρίς διακρίσεις ή αδικαιολόγητους περιορισμούς. Εξάλλου, η αναγνώριση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι δεν συνεπάγεται απειλή για την εθνική ασφάλεια (Djolai, 2019). Αντιθέτως, αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την εμπέδωση της εμπιστοσύνης στους κρατικούς φορείς, την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και τον σεβασμό κάθε ετερότητας.
Πηγές:
Βιβλιογραφία
Περράκης, Σ. (2023). Διαστάσεις της διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου: Προς ένα jus universalis? Εκδόσεις Ι. Σιδέρης.
Συρίγος, Ά. (2024). Ελληνοτουρκικές σχέσεις. Εκδόσεις Πατάκη.
Πρωτογενείς πηγές-Νομοθεσία
Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (1950). European Convention on Human Rights. Διαθέσιμη στο: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Convention_ELL
Capotorti, F. (1979). Study on the rights of persons belonging to ethnic, religious and linguistic minorities. United Nations. Διαθέσιμη στο: https://digitallibrary.un.org/record/10387?v=pdf
Council of Europe. (2016). Factsheet on the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Διαθέσιμο στο: https://www.coe.int/en/web/minorities/fcnm-factsheet
Greek National Commission for Human Rights. (2021). List of international and European conventions on human rights. GNCHR. Διαθέσιμη στο: https://nchr.gr/images/English_Site/ListConventions/List_of_International_and_European_Conventions_Septem
Verhás, Ε. (2019). Η τουρκική μειονότητα της Δυτικής Θράκης: Ένας μακροχρόνιος αγώνας για δικαιώματα και αναγνώριση. Minority Rights Group Europe (MRGE). Διαθέσιμο στο: https://minorityrights.org/app/uploads/2023/12/mrg-rep-wthra-grk-sept19-online2.pdf
Αρθρογραφία
Djolai, M. (2019, December 4). Why the states fail to secure their minorities: Securitisation and minority rights. European Centre for Minority Issues. Διαθέσιμο στο: https://www.ecmi.de/infochannel/detail/ecmi-minorities-blog-why-the-states-fail-to-secure-their-minorities-securitisation-and-minority-rights
Νομολογία
Άρειος Πάγος. (2005). Απόφαση 4/2005, Ολομέλεια. Διαθέσιμη στο: ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ – ΑΠΟΦΑΣΗ 4/2005 (ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ – ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ)
European Court of Human Rights. (2007). Case of Bekir-Ousta and Others v. Greece. (προσφυγή υπ’ αριθ. 35151/05). Διαθέσιμη στο: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-82663
European Court of Human Rights. (2008). Case of Emin and Others v. Greece (προσφυγή υπ’ αριθ. 34144/05). Διαθέσιμη στο: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-85592
European Court of Human Rights. (2008). Case of Tourkiki Enosi Xanthis and Others v. Greece (προσφυγή υπ’ αριθ. 26698/05). Διαθέσιμη στο: https://hudoc.echr.coe.int/eng-press?i=003-2311914-2471672
European Court of Human Rights. (2025). Case of Sagir and Others v. Greece (προσφυγή υπ’ αριθ. 34724/18). Διαθέσιμη στο: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-243777
Πηγή εικόνας
National Action Plans on Business and Human Rights. (n.d.). Freedom of association. Διαθέσιμο στο: https://globalnaps.org/issue/freedom-of-association/