Γράφει η Δέσποινα Φυσαράκη
Ναζιστικοί χαιρετισμοί σε κοινωνικές εκδηλώσεις, εξύμνηση αμφιλεγόμενων προσωπικοτήτων και εθνικιστικής ρητορικής (Djordjevic, 2025), σχεδιασμοί τρομοκρατικών επιθέσεων με διασυνοριακή χρηματοδότηση, κυβερνοεπιθέσεις και χρήση κρυπτογραφημένων πλατφορμών για τη διάδοση προπαγάνδας, την προσέλκυση ακολούθων και την πρόκληση βίας (International Centre for Counter – Terrorism – ICCT, n.d.), ακόμη και η μαζική κινητοποίηση μαχητών από τα Βαλκάνια προς στην Συρία και το Ιράκ ώστε να πολεμήσουν στο πλευρό των Τζιχαντιστών (Shtuni, 2019)· όλα αυτά συνιστούν μόνο ορισμένα παραδείγματα που αποδεικνύουν ότι ο υπερεθνικός εξτρεμισμός, τόσο θρησκευτικού όσο και υπερεθνικού χαρακτήρα, κατέχει κεντρική θέση στον γεωπολιτικό και κοινωνικό χάρτη των Βαλκανίων και, κατ’ επέκταση, της Ευρώπης (Jovanović & Bermúdez, 2021). Το εύρος και η πολυπλοκότητά του καθιστούν το φαινόμενο αυτό μια ζωντανή απειλή για την ασφάλεια, την σταθερότητα και την συνοχή, όχι μόνο των εθνικών κρατών, αλλά και ολόκληρης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) (European Commission, 2018). Για τον λόγο αυτό, η ΕΕ καλείται να ενεργοποιήσει όλους τους κατάλληλους μηχανισμούς και να επιστρατεύσει τα διαθέσιμα μέσα, προκειμένου μέσω μια συνδυαστικής στρατηγικής να επιτύχει τόσο την πρόληψη όσο και την καταστολή του ζητήματος.
Για την αναχαίτιση ενός τόσο πολυδιάστατου και ταυτόχρονα βαθιά ριζωμένου στην βαλκανική κοινωνία ζητήματος, είναι απαραίτητο να διερευνηθούν καταρχάς τα αίτια που συνέβαλαν στην ανάπτυξή του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, εκτιμάται ότι ο υπερεθνικός εξτρεμισμός στην περιοχή των Βαλκανίων έχει κυρίως γεωπολιτικές ρίζες (Hide, 2014). Πιο συγκεκριμένα, η γεωγραφική θέση της περιοχή είναι στο σημείο ένωσης της Ευρώπης με την Ασία και την Αφρική. Το γεγονός αυτό, την καθιστά ζώνη διέλευσης ναρκωτικών, όπλων, λοιπών αγαθών και ατόμων (Tarantini, 2016). Επιπλέον, το γεωγραφικά ανώμαλο και ορεινό εσωτερικό των Βαλκανίων, σε συνδυασμό με την εύκολη εξωτερική πρόσβαση μέσω θαλάσσιων και χερσαίων οδών, έχει αποθαρρύνει την ανάπτυξή της και έχει ενσισχύσει την απόκτηση κερδών μέσω διασυνοριακών συναλλαγών, συχνά παράνομου χαρακτήρα (Zakem et al., 2017). Κατά συνέπεια, τα Δυτικά Βαλκάνια λειτουργούν ως μεταβατικός κόμβος ανάμεσα σε τρεις ηπείρους. Οι υποδομές και οι διαδρομές που διαθέτουν αξιοποιούνται από τις διάφορες εξτρεμιστικές ομάδες προκειμένου να διευκολύνουν τη δράση τους και να επιτύχουν τους στόχους τους. Ενδεικτικά, επωφελούνται για την μετακίνηση όπλων και χρημάτων, τη στρατολόγηση νέων μελών, καθώς και τη χρηματοδότηση των ενεργειών τους μέσω της εμπορίας ναρκωτικών και της προστασίας κυκλωμάτων διακίνησης ανθρώπων (Djordjevic, 2025).
Ένα ακόμη κρίσιμο αίτιο της έξαρσης του υπερεθνικού εξτρεμισμού στην περιοχή αποτελούν οι ιστορικές συγκρούσεις και οι εθνοτικές διαιρέσεις. Αναλυτικότερα, η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας το 1992 και οι πόλεμοι που ακολούθησαν οδήγησαν σε εσωτερική και περιφερειακή αστάθεια, διακόπτοντας την πολιτική και οικονομική ανάπτυξη και εμποδίζοντας την εγκαθίδρυση ισχυρών κυβερνητικών και θεσμικών δομών (Jovanović & Bermúdez, 2021). Έτσι δημιουργήθηκε μια πραγματικότητα στην οποία η κανονικοποίηση της βίας (Buljubašić, 2022) και η ατιμωρησία ήταν διαδεδομένες ενώ τα τραύματα από τις συγκρούσεις παρέμεναν νωπά και οι εθνοτικές και θρησκευτικές διαφοροποιήσεις έντονες. Ο θυμός, η αποξένωση, η αίσθηση ανασφάλειας και αδικίας, η περιθωριοποίηση και οι διακρίσεις, ο σκεπτικισμός απέναντι στην κυβέρνηση και η κρίση ταυτότητας μπροστά σε ένα ριζικά μεταβαλλόμενο περιβάλλον, ενίσχυσαν την ευαλωτότητα των κοινωνιών των Δυτικών Βαλκανίων. Σε αυτό το πλαίσιο, αφενός, καλλιεργήθηκαν οι βάσεις για την ανάδειξη του βίαιου ακροδεξιού εξτρεμισμού (European Commission, 2024). Αφετέρου, σημειώθηκε ριζικός επαναπροσδιορισμός της θρησκευτικής ταυτότητας και αναδιαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ μουσουλμανικών κοινοτήτων και εθνικών κρατών (Hide, 2014). Με άλλα λόγια, διαμορφώθηκε πρόσφορο έδαφος για την ενίσχυση της ισλαμικής παρουσίας στα Δυτικά Βαλκάνια, γεγονός που τελικά τροφοδότησε την άνοδο του ισλαμικού εξτρεμισμού (Shtuni, 2016).
Επιπλέον, χωρίς αμφιβολία, ο υπερεθνικός εξτρεμισμός στα Βαλκάνια ενισχύεται σημαντικά και από τις εξωτερικές επιρροές και τους γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς. Παραδοσιακά η περιοχή αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης. Σε αντιδιαστολή με τις δυτικές προσπάθειες σταθεροποίησης η Ρωσία έχει συχνά εκμεταλλευτεί τις εσωτερικές τρωτότητες των βαλκανικών κρατών, επιδιώκοντας να απαξιώσει δυτικούς θεσμούς, όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ (Zakem et al., 2017). Μέσω αντι-δυτικής προπαγάνδας και αφηγήσεων, ενισχύει τον εθνικισμό, τον σκεπτικισμό απέναντι στη Δύση και τον αντιδυτικό εξτρεμισμό, διευρύνοντας παράλληλα τη σφαίρα επιρροής της (Karčić, n.d.). Όσον αφορά τον ισλαμικό εξτρεμισμό, αυτός τροφοδοτείται εξωτερικά με διάφορους τρόπους σε επιλεγμένες μουσουλμανικές κοινότητες των Δυτικών Βαλκανίων, λόγω της επιρροής από την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής (Hide, 2014). Για παράδειγμα, χώρες του Περσικού Κόλπου, όπως η Σαουδική Αραβία, παρέχουν χρηματοδότηση σε ισλαμικές εξτρεμιστικές ομάδες των Βαλκανίων ενώ εξτρεμιστές ιμάμηδες της περιοχής στρατολογούν ευάλωτους μουσουλμάνους (Djordjevic, 2025). Παράλληλα, στο διάστημα 2012-2016, πάνω από 1000 βαλκάνιοι μαχητές, μαζί με τις οικογένειές τους, μετέβησαν στη Μέση Ανατολή με σκοπό να πολεμήσουν στο πλευρό των Τζιχαντιστών (Shtuni, 2016).
Οι συνέπειες του υπερεθνικού εξτρεμισμού στα Βαλκάνια αποτυπώνονται σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών επιπτώσεων, τόσο στο εσωτερικό των άμεσα εμπλεκόμενων κρατών όσο και στο πλαίσιο της διεθνούς κοινότητας. Αρχικά, από τους πρώτους που πλήττονται είναι οι εθνοτικές και θρησκευτικές μειονότητες της περιοχής. Ανάλογα με την καταγωγή τους, ο ανεξέλεγκτος εθνικισμός δύναται να τις μετατρέψει σε στόχους στρατολόγησης – λόγω της κοινωνικής τους περιθωριοποίησης – είτε σε θύματα βίαιων επιθέσεων και κοινωνικού αποκλεισμού (Jovanović & Bermúdez, 2021). Τέτοια φαινόμενα, μέσα σε ένα πλαίσιο αλυσιδωτών αντιδράσεων, απειλούν άμεσα την κοινωνική συνοχή. Υπό αυτές τις συνθήκες η κοινωνική πόλωση καθίσταται αναπόφευκτη, ιδίως σε χώρες των Βαλκανίων με έντονο πολυεθνοτικό χαρακτήρα. Ακολούθως, σε ένα περιβάλλον τέτοιων εντάσεων, η πολιτική σταθερότητα επίσης δοκιμάζεται. Πολύ συχνά, κυβερνητικά στελέχη κατηγορούνται ότι ανέχονται ή και υποθάλπουν εξτρεμιστικά στοιχεία αντί να τα καταστέλλουν (Zakem et al., 2017). Ως αποτέλεσμα, πέρα από την ενδυνάμωση των εξτρεμιστικών ομάδων, ενισχύεται η αίσθηση θεσμικής αδικίας, το χάσμα ανάμεσα σε πλειονότητες και μειονότητες βαθαίνει και δημιουργούνται νέα ερωτήματα σχετικά με την κρατική νομιμοποίηση.
Το μέγεθος του ζητήματος είναι τέτοιο ώστε να μην αποτελεί ένα περιφερειακό πρόβλημα. Πρόκειται για μια Ευρωπαϊκή πρόκληση, καθώς η αστάθεια και ο υπερεθνικός εξτρεμισμός στα Βαλκάνια επηρεάζουν τόσο τα κράτη – μέλη της Ένωσης που βρίσκονται στην περιοχή, όσο και τα υπόλοιπα κράτη της περιοχής που δεν ανήκουν στην ΕΕ. Οι συνέπειες του φαινομένου δεν περιορίζονται στα εθνικά σύνορα, αλλά επηρεάζουν ευρύτερα την ασφάλεια, τη σταθερότητα και και τη συνοχή στην Ευρώπη και στο σύνολό της (European Commission, 2018). Πιο αναλυτικά,η ΕΕ διαθέτει πόρους και μηχανισμούς για την αντιμετώπιση του υπερεθνικού εξτρεμισμού στην περιοχή των Βαλκανίων. Ωστόσο, παρά αυτά τα μέσα, πολλά από τα κράτη – μέλη της εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται από εξτρεμιστικές ομάδες ως σημεία διέλευσης μαχητών, κόμβοι μεταφοράς κεφαλαίων και πεδία δραστηριοτήτων τρομοκρατικού χαρακτήρα (Đorđević, 2025). Σε όλο αυτό το εγχείρημα, οι κοινότητες διασποράς από τα Δυτικά Βαλκάνια διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, συμβάλλοντας στη διατήρηση και ενίσχυση δικτύων εξτρεμισμού (Shtuni, 2016). Παράλληλα, η άνοδος της ακροδεξιάς στην ΕΕ δοκιμάζει την πολιτική συνοχή της Ένωσης, καθώς παρατηρούνται περιπτώσεις συνεργασίας μεταξύ ευρωπαϊκών ακροδεξιών κινημάτων και βαλκανικών εθνικιστικών ομάδων, με στόχο την ανταλλαγή ιδεολογιών, τεχνογνωσίας και χρηματοδότησης (Karčić, n.d.). Την ίδια στιγμή, η ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια τροφοδοτεί αφηγήματα που υπονομεύουν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση (Zakem et al., 2017). Τέλος, οι διαστάσεις που έχει αποκτήσει η άτυπη οικονομία στα Βαλκάνια, ενισχύουν πρακτικές νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, με κίνδυνο την διάχυσή τους και σε ευρύτερες ευρωπαϊκές (Tarantini, 2016).
Εν όψει λοιπόν της σοβαρής απειλής που θέτει η άνοδος του υπερεθνικού εξτρεμισμού για τα κράτη μέλη της ΕΕ και τους πολίτες τους, η Ένωση πρέπει να εστιάσει τόσο στον περιορισμό της εξάπλωσης του φαινομένου όσο και στην ουσιαστική καταστολή του. Μέσα από το Κοινό Σχέδιο Δράσης για την Καταπολέμηση της Τρομοκρατίας στα Δυτικά Βαλκάνια (2018), η ΕΕ προωθεί την πρόληψη, την ενίσχυση ενός ισχυρού θεσμικού και νομικού πλαισίου κατά της τρομοκρατίας, την ανταλλαγή πληροφοριών με τις εμπλεκόμενες χώρες, την επιχειρησιακή συνεργασία και την αποδυνάμωση της χρηματοδότησης εξτρεμιστικών ομάδων. Παράλληλα, η πρόληψη του ριζοσπαστισμού, η ενίσχυση της συνεργασίας κατά των εξτρεμιστικών ομάδων και η εκπαίδευση για την αναγνώριση και τη διαχείριση σχετικών ζητημάτων προωθούνται μέσω προγραμμάτων όπως το PAVE (ELIAMEP, n.d.), το STRIVE Hedayah (European Union, 2025) και το Radicalisation Awareness Network in the Western Balkans (European Commission, n.d.). Επιπλέον, μια ακόμη σημαντική πρωτοβουλία είναι το πρόγραμμα Horizontal Facility for the Western Balkans and Türkiye, το οποίο εστιάζει στην αποριζοσπαστικοποίηση των φυλακισμένων εξτρεμιστών καθώς και στην επανένταξή τους στην κοινωνία (Council of Europe, n.d.).
Συνοψίζοντας, ο υπερεθνικός εξτρεμισμός στα Βαλκάνια αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο με διασυνοριακές συνέπειες, απειλώντας τη σταθερότητα της διεθνούς τάξης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να ακολουθεί μια πολυδιάστατη στρατηγική, με έμφαση στην πρόληψη και την ενίσχυση των μηχανισμών συνεργασίας. Αν και η πλήρης εξάλειψη του εξτρεμισμού παραμένει μη ρεαλιστική, η συντονισμένη δράση, σε συνδυασμό με την κατάλληλη εκπαίδευση και ενημέρωση, μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στον περιορισμό και την αποδυνάμωση του φαινομένου.
Πηγές
Άρθρα από Ακαδημαϊκές Πηγές:
Hide, E. (2014). Islamic extremism in the Balkans as a geopolitical instrument. Mediterranean Journal of Social Sciences. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/269960740_Islamic_Extremism_in_the_Balkans_as_a_Geopolitical_Instrument
Jovanović, R., & Bermúdez, Á. (2021). The next generation: Nationalism and violence in the narratives of Serbian students on the break-up of Yugoslavia. Studies in Ethnicity and Nationalism. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1111/sena.12339
Πρωτογενείς Πηγές / Think Tank Reports:
Buljubašić, M. (2022). Violent Right-Wing Extremism in the Western Balkans: An overview of country-specific challenges for P/CVE. Radicalisation Awareness Network / European Commission. Διαθέσιμο σε: https://share.google/HATK6P4Cut8tYHxCk
Council of Europe. (n.d.) Enhancing penitentiary capacities in addressing radicalisation in prisons in the Western Balkans: Horizontal Facility for the Western Balkans and Türkiye. Διαθέσιμο σε: https://wbregionprisons.coe.int/leaflet/
Đorđević, S. (2025). Money trail: How violent extremism in the Western Balkans is funded. Global Initiative Against Transnational Organized Crime. Διαθέσιμο σε: https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2025/03/Sas%CC%8Ca-Dordevic%CC%81-Money-trail-How-violent-extremism-in-the-western-balkans-is-funded-GI-TOC-June-2025.2.pdf
ELIAMEP. (n.d.). PAVE / Preventing and Addressing Violent Extremism through Community Resilience in the Balkans and MENA. Διαθέσιμο σε: https://www.eliamep.gr/en/projects/pave-preventing-and-addressing-violent-extremism-through-community-resilience-in-the-balkans-and-mena/
European Commission. (2018). Joint Action Plan on Counter-Terrorism for the Western Balkans. Διαθέσιμο σε:
European Commission. (2024). The root causes of violent extremism. Directorate-General for Migration and Home Affairs. Διαθέσιμο σε: https://share.google/kforDHcEoiVKE7e3C
European Commission. (n.d.). RAN in the Western Balkans. Migration and Home Affairs. Διαθέσιμο σε:
European Union. (2025). STRIVE HEDAYAH: Strengthening resilience to violent extremism. EU Global Threats Programme. Διαθέσιμο σε:
International Centre for Counter – Terrorism – ICCT. (n.d.). Strategic communications, disinformation and violent extremism. Διαθέσιμο σε:
https://icct.nl/project/strategic-communications-disinformation-and-violent-extremism
Karčić, H. (n.d.). The Far-Right landscape in the Western Balkans. New Lines Institute for Strategy and Policy. Διαθέσιμο σε:
https://newlinesinstitute.org/wp-content/uploads/Pages-from-202309014-Essays-Balkans-NLISAP-3.pdf
Shtuni, A. (2019). Western Balkans Foreign Fighters and homegrown jihadis: Trends and implications. Combating Terrorism Center at West Point. Διαθέσιμο σε:
https://ctc.westpoint.edu/western-balkans-foreign-fighters-homegrown-jihadis-trends-implications/
Tarantini G. (2016). The Balkan Route: Organized Crime in South-Eastern Europe- Root Causes, Current Developments and Future Prospects. United Nations University. UNU-CRIS, Institute on Comparative Regional Integration Studies. Διαθέσιμο σε: https://cris.unu.edu/sites/cris.unu.edu/files/W-2016-4.pdf
Zakem, V., Rosenau, B., Johnson, D. (2017). Shining a Light on the Western Balkans: Internal Vulnerabilities and Malign Influence from Russia, Terrorism, and Transnational Organized Crime. CNA. Διαθέσιμο σε: https://share.google/2fDyEfLD3jTbVnsuo
Ειδησεογραφικές Πηγές:
Djordjevic, S. (2025). Follow the Money: Tracking Hidden Funds Behind Extremism in the Balkans. Balkan Insight. Διαθέσιμο σε: https://balkaninsight.com/2025/07/30/follow-the-money-tracking-hidden-funds-behind-extremism-in-the-balkans/
Πηγή Εικόνας:
Losonczi, M. (2024). Western Balkan expansion is a top priority of the Hungarian EU Presidency. Hungarian Conservative. Διαθέσιμο σε: https://www.hungarianconservative.com/articles/current/western-balkan-expansion-hungarian-eu-presidency/