Γράφει η Μαρία Μπαλτζοπούλου
Οι Αραβικές Εξεγέρσεις του 2011 επηρέασαν την πολιτική πραγματικότητα πολλών κρατών της Μέσης Ανατολής, άλλοτε προκαλώντας την αλλαγή του καθεστώτος, όπως στις περιπτώσεις της Αιγύπτου και της Λιβύης, και άλλοτε βυθίζοντας το κράτος στη δύνη του εμφυλίου πολέμου (Howard & Hussain, 2013). Στη Συρία, μια χώρα με έντονες διαιρετικές τομές ήδη από την περίοδο της Γαλλικής Εντολής, το χάσμα των εσωτερικών διαιρέσεων του πληθυσμού διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο, προσελκύοντας σταδιακά την εμπλοκή έτερων κρατών και άλλων διεθνών δρώντων. Διαμορφώθηκε έτσι ένα πλέγμα αλληλεπικαλυπτόμενων πολέμων διά αντιπροσώπων, όπου οι αντιστασιακές επαναστατικές δυνάμεις μάχονταν κατά των κυβερνητικών δυνάμεων του τότε Προέδρου και αρχηγού του κόμματος Μπάαθ, Μπασάρ αλ Άσαντ, ενώ παράλληλα ανταγωνίζονταν για την υποστήριξη εξωτερικών παραγόντων, επιδιώκοντας την επικράτησή τους επί των υπολοίπων. Το αποτέλεσμα αυτών των συστημικών διεργασιών ήταν η μετατροπή της ενδοκρατικής διαμάχης σε πεδίο εκτόνωσης του ανταγωνισμού Μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων. Συγκεκριμένα, η Ρωσία και το Ιράν παρείχαν υποστήριξη ζωτικής σημασίας για την επιβίωση του καθεστώτος, ενώ η Τουρκία, το Κατάρ, η Σαουδική Αραβία και οι ΗΠΑ συντάχθηκαν με επαναστατικές δυνάμεις. Η ύπαρξη πολλών χορηγών σε ένα πολυπολικό διεθνές σύστημα ενθάρρυνε την επιδίωξη μαξιμαλιστικών στόχων από κάθε πλευρά, παρατείνοντας τη διάρκεια των εχθροπραξιών και δυσχεραίνοντας την κατάπαυση του πυρός.
Στο εσωτερικό της χώρας, η κεντρική μορφή αντίστασης εδράζονταν στους κόλπους του συντηρητικού σουνιτικού Ισλάμ, αν και το μέτωπο χαρακτηρίσθηκε από έντονο κατακερματισμό και τοπικό χαρακτήρα, καθώς συχνά η συγκρότηση ενόπλων ομάδων αποσκοπούσε στην προστασία του κινήματος της κάθε πόλης (Philips, 2022). Στην αντίπαλη πλευρά, η κυβέρνηση διατηρούσε την υποστήριξη του στρατού, των επιχειρηματικών ελίτ και ορισμένων θρησκευτικών μειονοτήτων, όπως των Χριστιανών, των Δρούζων και των Αλαουιτών, μέλος των οποίων είναι ο Άσαντ και μεγάλο τμήμα του Μπααθικού συστήματος ασφαλείας (Lund, 2018).
Η παράταξη των εξωτερικών δυνάμεων δεν χωρίστηκε σε δύο διακριτά στρατόπεδα αλλά, επηρεαζόμενη από τη ρευστότητα του διεθνούς συστήματος, χαρακτηρίσθηκε από ιδιαίτερη μεταβλητότητα και έλλειψη συντονισμού, καθώς η Συρία κατείχε διαφορετική θέση στην ιεραρχημένη δομή προτεραιοτήτων για την κάθε πολιτική ηγεσία. Αυτή η συνθήκη διαμόρφωσε εύφορο έδαφος για τη διαιώνιση της σύγκρουσης, και, παράλληλα, την εμβάθυνση των παρεμβάσεων (Phillips, 2022).
Η πολικότητα που επικρατούσε κατά την έναρξη και διεξαγωγή του Συριακού εμφυλίου είναι το κλειδί για την κατανόηση των κινήτρων, των περιορισμών και των επιταγών που έθεσαν σε κίνηση τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις και τις αλληλεπικαλυπτόμενες κλιμακώσεις του ανταγωνισμού περιφερειακών δυνάμεων, οι οποίες επέφεραν την πολιτική ώσμωση που στιγμάτισε, μετέβαλε και αναδιαμόρφωσε το σημερινό τοπίο του Λεβάντε. Το ξέσπασμα της Συριακής εξέγερσης έλαβε χώρα σε ένα περιβάλλον όπου η πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ σε ένα αμιγώς μονοπολικό σύστημα αμφισβητούταν, καθώς ανερχόμενες δυνάμεις, όπως η Κίνα, συνεισέφεραν στη διαμόρφωση ενός πολυπολικού συστήματος. Παράλληλα, η Ρωσία επανήλθε στο πεδίο της Μέσης Ανατολής αλλά και της Ευρώπης (Phillips, 2022).
Η επιδείνωση της κατάστασης λόγω των εξωτερικών συνθηκών μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός ότι τα πολυπολικά συστήματα χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ρευστότητα σε σχέση με τα μονοπολικά και τα διπολικά (Waltz, 1979), καθώς ένα διπολικό σύστημα έχει μόνο μία δυάδα επί της οποίας μπορεί να ξεσπάσει πόλεμος, ενώ ένα πολυπολικό σύστημα είναι πολύ πιο ευμετάβλητο και έχει πολλές δυάδες (Mearsheimer, 1990). Όσον αφορά τους εμφυλίους, η πολυπολικότητα αυξάνει την πιθανότητα πυροδότησής τους αλλά και της υψηλής παρεμβατικότητας από έτερα κράτη, καθώς η απουσία περιοριστικών διεθνών και περιφερειακών δομών διπολικότητας και μονοπολικότητας αυξάνει τα κίνητρα για τους εξωτερικούς παράγοντες να εμπλακούν σε εμφύλιους. Η παρεμβατικότητα αυτή, όπως στην περίπτωση της Συρίας, δεν εκδηλώνεται ανάμεσα σε δύο διακριτά και παγιωμένα μέτωπα, αλλά ανάμεσα σε ομάδες με διαφοροποιημένα εθνικά συμφέροντα και επιδιώξεις, που ενδέχεται να μεταβάλλουν την αφοσίωσή τους σε έναν σκοπό λαμβάνοντας υπόψη τις εξελίξεις και σε άλλες διενέξεις υψηλού εθνικού ενδιαφέροντος (Phillips, 2022).
Το στρατόπεδο που απέβλεπε στη διατήρηση του status quo και της εξουσίας του Άσαντ δεν έμεινε ανεπηρέαστο από τους παλμούς της πολυπολικότητας. Καθώς δεν ενεργούσαν σε ένα διπολικό σύστημα, το Ιράν και η Ρωσία δεν προσέγγισαν τις εγχώριες δυνάμεις ως τμήματα δύο σαφώς διαχωρισμένων μπλοκ. Αν και οι στόχοι των δύο χωρών ήταν ευθυγραμμισμένοι, οι αιτίες εμπλοκής τους διέφεραν. Το Ιράν προσπαθούσε να κρατήσει τη Συρία στην τροχιά του ώστε να διατηρήσει την πίεση εναντίον του Ισραήλ, ενώ η Μόσχα θεωρούσε την προστασία του Άσαντ ως μέσο για να συγκρατήσει τις ΗΠΑ. Στη διάρκεια του πολέμου, η Ρωσία θα συνεργαζόταν με το Ισραήλ για να επιτρέψει περιορισμένα πλήγματα στο Ιράν, σε Σύριους και στη Χεζμπολάχ (Phillips, 2022).
Οι σχέσεις Ιράν-Συρίας χαρακτηρίζονται από κοινούς στόχους και συνεργασία εδώ και δεκαετίες, καθώς η Συρία ήταν ο μοναδικός σταθερός σύμμαχος της Τεχεράνης έπειτα από την Ιρανική Επανάσταση του 1979. Τα δύο κράτη αυτοανακηρύχθηκαν μέλη του «Άξονα της Αντίστασης», και όταν, το 2011, οι Άραβες ηγέτες απέκλεισαν τη Συρία από τον Αραβικό Σύνδεσμο, το Ιράν ήταν το μοναδικό κράτος της Μέσης Ανατολής που υποστήριξε τον Άσαντ (Akbarzadeh et al., 2023).
Έτσι, με τη στρατηγική της προωθημένης αποτροπής, η οποία προβλέπει την αντιμετώπιση εχθρικών δυνάμεων πέραν της ιρανικής επικράτειας μέσω σιιτικών οργανώσεων, το Ιράν επιχείρησε να επεκτείνει την επιρροή του σε γειτονικά κράτη και να εγκαθιδρύσει ένα αμυντικό δίκτυο εκτός των συνόρων του, ώστε να μεγιστοποιήσει την ασφάλειά του. Σε αυτό το αμυντικό πλέγμα, η Συρία κατείχε κεντρική θέση. Επιπλέον, το καθεστώς Άσαντ ήταν η γέφυρα μεταξύ του Ιράν και της Χεζμπολάχ, του ιρανικού οργάνου άσκησης πίεσης στο Ισραήλ, και κατ’ επέκταση στις ΗΠΑ, και διατήρησης της πολιτικής κυριαρχίας στον Λίβανο (Akbarzadeh et al., 2023).
Με το ξέσπασμα του εμφυλίου, ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης του Ιράν Χαμενεΐ χαρακτήρισε τη Συρία ως «γραμμή αντίστασης» που πρέπει να διατηρηθεί (Akbarzadeh et al., 2023). Από το 2012, το Ιράν προμήθευε το καθεστώς με πυραύλους, στρατιωτικό υλικό, αντιαρματικά ρουκετοβόλα, εξοπλισμό επιτήρησης και όλμους, μέσω Ιράκ, Τουρκίας και Λιβάνου. Παρείχε, ακόμη, στρατιωτικούς συμβούλους και στρατηγικές κατευθύνσεις για τη μεγιστοποίηση της χρηστικότητας του Συριακού Αραβικού Στρατού (SAA). Έπειτα από την αποτυχία και οπισθοχώρηση αυτού το 2013, το καθεστώς έχασε τον έλεγχο του Χαλεπιού, της Χάμα, της Δαμασκού και της Ρακκά (Phillips, 2022). Έτσι, κινητοποιήθηκε το Σώμα Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC) και ομάδες αντιπροσώπων (proxy), όπως η Χεζμπολάχ, οι σιιτικές πολιτοφυλακές από το Ιράκ, και οι σιιτικές ταξιαρχίες Fatemiyoun και Zaynabiyoun από το Αφγανιστάν και το Πακιστάν αντίστοιχα (Akbarzadeh et al., 2023), ώστε να υποστηρίξουν τον ιρανικό σχεδιασμό. Υπολογίζεται πως το 2016 υπήρχαν 9200 μέλη του IRGC σε Συριακά εδάφη (Akbarzadeh et al., 2023), με τους επαναστάτες να ισχυρίζονται ότι ο διοικητής των ειδικών δυνάμεων αλ-Κουντς του IRGC, Κασέμ Σουλεϊμανί, είχε περισσότερη εξουσία στη Συρία από ότι ο Άσαντ (Phillips, 2022).
Η Συρία υπήρξε για δεκαετίες ο βασικός σύμμαχος της Μόσχας στη Μέση Ανατολή, προσφέροντας μια αγορά για τη ρωσική οπλοβιομηχανία και πρόσβαση στη Μεσόγειο μέσω της Ταρτούς. Όσον αφορά το εσωτερικό της Ρωσίας, ο Πούτιν φοβόταν την απειλή μιας αυξανόμενης τζιχαντιστικής απειλής, στην περίπτωση επικράτησης του ISIS. Η στοχοποίηση μη-τζιχαντιστικών επαναστατικών ομάδων δικαιολογούταν, από αυτή την οπτική, καθώς αυτές αποτελούσαν τη σοβαρότερη απειλή για το καθεστώς, το οποίο ήταν το προπύργιο ενάντια σε μια κατάληψη της εξουσίας από τον ISIS. Με 14% μουσουλμανικού πληθυσμού, η Ρωσία αντιμετώπιζε τον κίνδυνο της ριζοσπαστικοποίησης στο εσωτερικό της. Ήδη, πολλοί Τσετσένοι είχαν παραταχθεί στο πλευρό των ανταρτών (Phillips, 2020).
Ως και τον Σεπτέμβριο του 2015 επικρατούσε μια ισορροπημένη παρέμβαση, όπου οι εξωτερικοί παίκτες έδιναν στους εγχώριους αρκετά για να επιβιώσουν, αλλά όχι για να πετύχουν καθοριστική νίκη. Αυτό διεκόπη με την άμεση αεροπορική παρέμβαση της Ρωσίας (Phillips, 2022).
Αν και ο Πούτιν επιδίωξε να νομιμοποιήσει την επιχείρηση ισχυριζόμενος πως στοχεύει στον ISIS, άλλες ομάδες επαναστατών βρίσκονταν συχνά στο επίκεντρο των επιθέσεων, ιδιαιτέρως στις συνοδευτικές επιθέσεις εδάφους. Την 7η Οκτωβρίου2015, το καθεστώς ξεκίνησε μια εκστρατεία στη βόρεια Χάμα, και επεκτάθηκε στη Λαττάκεια, στην Ιντλίμπ, στη Χομς και στη Νταράα. Οχτώ ημέρες αργότερα, δύο χιλιάδες στρατιώτες του IRGC, της Χεζμπολάχ και ιρακινών σιιτικών πολιτοφυλακών υπό τη διοίκηση του Σουλεϊμανί συνεργάστηκαν με τις δυνάμεις του καθεστώτος για να προελάσουν στη νότια επαρχία του Χαλεπίου, πολεμώντας τον ISIS στα ανατολικά και τους αντάρτες στα δυτικά (Hinnebusch, 2020). Σε συνδυασμό με τη νέα διπλωματική διαδικασία της Αστάνα, που στόχευε στην εξεύρεση πολιτικής λύσης για τη Συρία,υπό ρωσική ηγεσία, αυτή η στρατιωτική κυριαρχία επέτρεψε στις καθεστωτικές δυνάμεις να εκδιώξουν τους αντάρτες και τον ISIS από πολλές επαρχίες μέχρι το 2018 (Phillips, 2022).
Παράλληλα, η Ρωσία διατηρούσε δεσμούς με το Ισραήλ, την Αίγυπτο και τη Σαουδική Αραβία. Σχετικά με το Ιράν, η παρέμβαση της Ρωσίας, η οποία ενίσχυσε τον συριακό στρατό, ήταν επίσης ένα μέσο ανάκτησης κάποιας επιρροής στη Συρία από την Τεχεράνη. Ως την εφαρμογή μιας «παύσης των εχθροπραξιών» στις 27 Φεβρουαρίου 2016, οι καθεστωτικές δυνάμεις είχαν σημειώσει σημαντικά εδαφικά κέρδη, ανατρέποντας τη στρατιωτική ισορροπία στη Συρία (Phillips, 2020).
Από την αρχή του εμφυλίου, οι σύμμαχοι του Άσαντ ήταν πρόθυμοι να δώσουν περισσότερα για να διασφαλίσουν την επιβίωση του καθεστώτος από ότι τα κράτη που επιθυμούσαν να επιταχύνουν την πτώση του. Επομένως, το καθεστώς Άσαντ ήταν βαθιά εξαρτημένο από την Τεχεράνη και τη Μόσχα για την επιβίωσή του. Αυτή η έντονη εμπλοκή των συμμάχων του Άσαντ επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη μορφή του συριακού εμφυλίου πολέμου, καθώς η οικονομική και στρατιωτική υποστήριξή τους εμπόδισε για μεγάλο διάστημα την κατάρρευση του καθεστώτος (Phillips, 2022).
Συνοψίζοντας, η εμπλοκή της Ρωσίας και του Ιράν στον συριακό εμφύλιο υπήρξε καθοριστική για την επιβίωση του καθεστώτος Άσαντ. Το Ιράν, θεωρώντας τη Συρία βασικό κρίκο στον «Άξονα της Αντίστασης» και γέφυρα προς τη Χεζμπολάχ, επένδυσε στρατηγικά σε ένα εκτεταμένο δίκτυο πολιτοφυλακών και στρατιωτικής υποστήριξης, με στόχο τη διεύρυνση της περιφερειακής του επιρροής και την ανάσχεση του Ισραήλ. Η Ρωσία παρενέβη άμεσα το 2015, εδραιώνοντας τη θέση της στη Μέση Ανατολή και λειτουργώντας ως εγγυητής της σταθερότητας του καθεστώτος απέναντι στις απειλές της Δύσης και του τζιχαντισμού. Αν και τα δύο κράτη είχαν διαφορετικά στρατηγικά κίνητρα, συνέκλιναν στον στόχο της διατήρησης του status quo, καθιστώντας τη Συρία μια μικρογραφία της δυναμικής ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος.
Βιβλιογραφία/Πηγές
Βιβλία
Howard, P. N., & Hussain, M. M. (2013). Democracy’s Fourth Wave? Digital Media and the Arab Spring. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199936953.001.0001
Lund, A. (2012). Divided they stand: An overview of Syria’s political opposition factions. Foundation for European Progressive Studies & Olof Palme International Center.
Phillips, C. (2020). The battle for Syria: International rivalry in the new Middle East. Yale University Press.
Waltz, K. N. (1979). Theory of international politics. Long Grove.
Ακαδημαϊκές πηγές
Akbarzadeh, S., Gourlay, W., & Ehteshami, A. (2023). Iranian proxies in the Syrian conflict: Tehran’s ‘forward-defence’ in action. Journal of Strategic Studies, 46(3), 683–706. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/01402390.2021.2023014
Boms, N., & Cohen, S. (2022). Israel and Syria: A decade of war, 2011–2021. Israel Journal of Foreign Affairs, 16(1), 31–51. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/23739770.2022.2078067
Hinnebusch, R. (2020). The battle over Syria’s reconstruction. Global Policy, 11, 113–123. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1111/1758-5899.12779
Lund, A. (2018). Syria’s civil war: Government victory or frozen conflict? Swedish Defence Research Agency. Διαθέσιμο σε: https://www.foi.se/rest-api/report/FOI-R–4640–SE
Mearsheimer, J. (1990). Why we will soon miss the Cold War. The Atlantic Monthly, 266(2), 35–50.
Phillips, C. (2022). The international system and the Syrian civil war. International Relations, 36(3), 358–381. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1177/00471178221097908
Πρωτογενείς πηγές
UNHCR. (2025, March 13). Syria refugee crisis explained. Διαθέσιμο σε: https://www.unrefugees.org/news/syria-refugee-crisis-explained/
Ειδησεογραφικές πηγές
Al Jazeera. (2024). Hassan Nasrallah, Hezbollah leader, killed in Beirut in Israeli strike. https://www.aljazeera.com/news/2024/9/28/hassan-nasrallah-hezbollah-leader-killed-in-beirut-in-israeli-strike
Al Jazeera. (2025a). Syria’s al-Sharaa, Turkiye’s Erdogan talk Kurdish fighters, defence pacts. Διαθέσιμο σε: https://www.aljazeera.com/news/2025/2/4/syrias-al-sharaa-meets-erdogan-to-talk-kurdish-fighters-defence-pacts
Al Jazeera. (2025b). US to reduce military presence in Syria, keeping only one base operational. Διαθέσιμο σε: https://www.aljazeera.com/news/2025/6/3/us-to-reduce-military-presence-in-syria-keeping-only-one-base-operational
Burke, J. (2025). Israel to occupy Syrian southern territory for ‘unlimited time’, says minister. The Guardian. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/world/2025/mar/12/israel-to-occupy-syrian-southern-territory-for-unlimited-time-says-minister
Chater, J. (2025). Israel strikes weapons in southern Syria after projectiles fired into Golan. BBC News. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/articles/czxyr4lvd01o
Hawaleshka, D. (2024). The end of Syria’s forever war. Al Jazeera. Διαθέσιμο σε: https://www.aljazeera.com/gallery/2024/12/10/the-end-of-syrias-forever-war
Quilliam, N. (2025). Τhe meeting of al-Sharaa and Trump has shifted the balance of power in the Middle East. Chatham House. Διαθέσιμο σε: https://www.chathamhouse.org/2025/05/meeting-al-sharaa-and-trump-has-shifted-balance-power-middle-east
Salhani, J. (2025). Trump’s decision to lift Syria sanctions fuels dreams of economic revival. Al Jazeera. Διαθέσιμο σε: https://www.aljazeera.com/features/2025/5/16/trumps-decision-to-lift-syria-sanctions-fuels-dreams-of-economic-revival
Sallon, H. (2025). Israel’s attack on Iran: The collapse of the pro-Tehran “axis of resistance.” Le Monde. https://www.lemonde.fr/en/international/article/2025/06/14/israel-s-attack-on-iran-the-collapse-of-the-pro-tehran-axis-of-resistance_6742345_4.html
Santora, M. (2025). Russian Forces Depleted and Stalling on Eastern Front, Ukraine Says. New York Times. https://www.nytimes.com/2025/03/10/world/europe/ukraine-russia-eastern-front-line.html
Πηγή εικόνας
Phillips, C. (2020). The battle for Syria: International rivalry in the new Middle East. Yale University Press.