Γράφει η Σταματίνα Ειρήνη (Ματίνα) Γεώργα
Η επίδραση του Βυζαντινού Δικαίου, τόσο στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο, όσο και στον τρόπο σκέψης που οι χώρες της ευρωπαϊκής ηπείρου υιοθέτησαν, υπήρξε καθοριστική, κυρίως λόγω της μακράς διάρκειας και της βαθιάς εμβέλειας του βυζαντινού πολιτισμού, αλλά και του ιδιαίτερου δικαιϊκού συστήματος του Βυζαντίου, το οποίο διατηρήθηκε για σχεδόν χίλια χρόνια. Η σύνδεση του Βυζαντινού Δικαίου με το Ευρωπαϊκό Δίκαιο είναι σύνθετη και πολυδιάστατη και περιλαμβάνει νομικές, φιλοσοφικές και πολιτικές πτυχές που αναπτύχθηκαν και κληροδοτήθηκαν με το πέρασμα των χρόνων σε πολλές περιοχές της Ευρώπης (Παπαγιάννη Ε., Αρναούτογλου Η., κ.α., 2015, σελ.1 Εισαγωγή). Πρόκειται, δηλαδή, για μια πολυεπίπεδη σύνδεση της βυζαντινής παράδοσης με τις ανάγκες και τους θεσμούς της εκσυγχρονισμένης Ευρώπης.
Το Βυζαντινό κράτος, με κέντρο τη Νέα Ρώμη, διαμόρφωσε ένα σύστημα δικαίου που βασιζόταν κατά κύριο λόγο στον Κώδικα του Ιουστινιανού, ο οποίος αφενός συγκέντρωνε και κωδικοποιούσε το ρωμαϊκό νόμο, και αφετέρου τον προσάρμοζε επιτυχώς στη νέα πραγματικότητα. Η κωδικοποίηση αυτή αποτέλεσε ένα ορόσημο στη νομική σκέψη, αφού με την ενσωμάτωσή του στην καθημερινή ζωή και τη διοίκηση του Βυζαντίου, δημιούργησε ένα σύστημα που συνδύαζε τις αρχές της ρωμαϊκής παράδοσης, με τις ανάγκες της βυζαντινής κοινωνίας. Ο Κώδικας του Ιουστινιανού, ο οποίος εκδόθηκε το 529 μ.Χ., αποτέλεσε τη βάση του Βυζαντινού Δικαίου και επηρέασε σημαντικά τη νομική παράδοση στην Ευρώπη, καθώς διαμόρφωσε σε σημαντικό βαθμό το αστικό, εμπορικό και ναυτικό δίκαιο (Proceedings of the International Conference “Greece – European Identity – Georgia”, 2012, σελ. 215). Παρά το γεγονός ότι το Βυζάντιο αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει πολλές εξωτερικές και εσωτερικές κρίσεις, το δικαιϊκό του σύστημα συνέχισε να παραμένει θεμέλιο της βυζαντινής κρατικής υπόστασης και αυτό, διότι η αποτελεσματικότητά του είχε αποδειχθεί από το γεγονός πως συνέβαλε ποικιλοτρόπως στην αναίμακτη επίλυση των ως άνω αναφερόμενων κρίσεων.
Η επιρροή του Βυζαντινού Δικαίου ξεκίνησε να επεκτείνεται στην Ευρώπη κυρίως μέσω της άμεσης μεταφοράς των νομικών ιδεών από λόγιους της εποχής στην Ιταλική Χερσόνησο και τη Γαλλία αλλά και της αλληλεπίδρασης του Βυζαντινού Δικαίου με το Ρωμαϊκό Δίκαιο του Μεσαίωνα, το οποίο ήταν απόρροια των επαφών με το Βυζάντιο (Proceedings of the International Conference “Greece – European Identity – Georgia”, 2012, σελ. 293). Η αλληλεπίδραση αυτή ισχυροποίησε τη θέση του Βυζαντινού Δικαίου σε χώρες όπως η Ιταλία, όπου το εν λόγω δίκαιο αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη του ιταλικού αστικού δικαίου. Ο Βυζαντινός Κώδικας είχε, επίσης, μεγάλη επιρροή στον τομέα της εμπορικής νομοθεσίας, διότι το Βυζάντιο είχε ήδη αναπτύξει τις πρώτες έννοιες εμπορικών δικαιωμάτων και συμφωνιών, οι οποίες σταδιακά εισήχθησαν και στα ευρωπαϊκά κράτη.
Εκτός από την καθαρά νομική διάσταση του θέματος, η βυζαντινή σκέψη επηρέασε και τον τρόπο με τον οποίο η Ευρώπη προσέγγισε ζητήματα σχετικά με τη φύση της εξουσίας, την έννοια του δικαίου και τη λειτουργία της δικαιοσύνης. Στο Βυζάντιο, το δίκαιο δεν ήταν μόνο νομικό εργαλείο, αλλά και εκδήλωση της θείας τάξης, με αποτέλεσμα να αναπτυχθεί κι ένας φιλοσοφικός και ιδεολογικός κοινωνικός κώδικας (Wieacker & Bodenheimer, 1990, σελ 58). Οι νόμοι θεωρούνταν εντελώς εναρμονισμένοι με τη χριστιανική πίστη, με τον αυτοκράτορα να έχει τον θεϊκό ρόλο του «νόμου του Θεού» ενσαρκωμένο στη γη. Η έννοια της δικαιοσύνης δεν είχε αποκλειστικά νομική σημασία, αλλά συνδέθηκε με τις ηθικές αξίες και τις θρησκευτικές αρχές της εποχής. Έτσι, το Βυζαντινό Δίκαιο, συνδυάζοντας τα ως άνω χαρακτηριστικά με την αυστηρότητά του, προσδιόρισε τη δικαιοσύνη ως διαρκή αναζήτηση της σωστής εφαρμογής του νόμου και όχι μόνο ως διοικητική διαδικασία.
Αυτός ο φιλοσοφικός προσανατολισμός μεταδόθηκε στην Ευρώπη και ενσωματώθηκε σε πολλές από τις θεμελιώδεις αρχές του Δικαίου του Θεού και της Εκκλησίας, οι οποίες ήταν κυρίαρχες στη μεσαιωνική Ευρώπη, ιδίως στο πλαίσιο του Ισαβωνικού δικαίου. Η αντίληψη για τη συγχώνευση του θρησκευτικού και του πολιτικού δικαίου στο δικαιϊκό σύστημα του Βυζαντίου επηρέασε τον τρόπο με τον οποίο πολλές μεσαιωνικές ευρωπαϊκές κοινωνίες εξέλαβαν τη σύνδεση της θεϊκής και ανθρώπινης εξουσίας. Ως αποτέλεσμα, αυτός ο κοινωνικός κώδικας του Βυζαντίου βρήκε εύφορη γη και άνθισε στις δυτικές μεσαιωνικές χώρες της Ευρώπης, θέτοντας τα νομικά, τυπικά ή άτυπα θεμέλια κανόνων συμβίωσης και λειτουργίας του κράτους.
Τέλος, καθοριστικός στη διατήρηση και ανάπτυξη του βυζαντινού νομικού πνεύματος και στη διατήρηση του Βυζαντινού Δικαίου στην Ευρώπη υπήρξε ο ρόλος των νομικών σχολών (Proceedings of the International Conference “Greece – European Identity – Georgia”, 2012, σελ. 296). Από την αρχή της Αναγέννησης και της πρώιμης νεωτερικότητας, οι νομικές σχολές στην Ευρώπη άρχισαν να αναγνωρίζουν τη σημασία του Βυζαντινού Δικαίου στην ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού Δικαίου. Σχολές όπως αυτή της Μπολόνια και της Παβίας ενσωμάτωσαν στοιχεία του Βυζαντινού Δικαίου στο εκπαιδευτικό τους πρόγραμμα, καθώς οι διδασκαλίες του Ιουστινιανού και των νομικών σχολών του Βυζαντίου συνεχώς μελετούνταν και αναλύονταν από Ευρωπαίους νομικούς. Οι νομικές σχολές του Μεσαίωνα συνέβαλαν στην αναγέννηση του Ρωμαϊκού και Βυζαντινού Δικαίου και καθιέρωσαν έναν νέο τρόπο σκέψης γύρω από τη νομική επιστήμη στην Ευρώπη. Με αυτόν τον τρόπο, το Βυζαντινό Δίκαιο, που είχε αρχικά εφαρμογή στην Ανατολή, πέρασε σταδιακά στις υπόλοιπες περιοχές της Ευρώπης, επηρεάζοντας καθοριστικά το νομικό τοπίο και τις αντιλήψεις γύρω από το δικαίωμα, την εξουσία και τη δικαιοσύνη.
Κοντολογίς, η επίδραση του Βυζαντινού Δικαίου στο ευρωπαϊκό νομικό σύστημα είναι αδιαμφισβήτητη και πολύπλευρη, καθώς, επηρέασε τη νομική δομή της Ευρώπης, τις φιλοσοφικές της αντιλήψεις γύρω από τη δικαιοσύνη, αλλά και την οργανωτική της τάξη σε σχέση με το κράτος και την Εκκλησία. Το Βυζαντινό Δίκαιο, εκτός από την αρχική του εφαρμογή, αυτή που περιοριζόταν στα γεωγραφικά σύνορα της Αυτοκρατορίας και στα έτη ύπαρξης αυτής, διαμόρφωσε βαθιά το μεσαιωνικό και πρώιμο νεωτερικό νομικό τοπίο της Ευρώπης, αφήνοντας κληρονομιά που επιβίωσε μέχρι την ανάπτυξη των σύγχρονων νομικών συστημάτων.
Πηγές:
Παπαγιάννη Ε., Αρναούτογλου Η., Δημοπούλου Α., Καράμπελας Δ., Λιαρμακόπουλος Α., Χατζάκης Ι., Χέλμης Α. (2015). Ιστορία δικαίου [Προπτυχιακό εγχειρίδιο]. Από τον ιουστινιάνειο Πανδέκτη στον Αστικό Κώδικα. Κεφάλαιο 13. Κάλλιπος, Ανοιχτές Ακαδημαικές Εκδόσεις. Διαθέσιμο στο: Kallipos: Από τον ιουστινιάνειο Πανδέκτη στον Αστικό Κώδικα
Proceedings of the International Conference “Greece – European Identity – Georgia” (2012). PHASIS: Part I. Georgia. Διαθέσιμο στο: Phasisi-15-16.pdf
Wieacker F. & Bodenheimer E. (1990). Foundations of European Legal Culture. The American Journal of Comparative Law. Vol. 38. No 1.
Πηγή εικόνας:
Picryl. Διαθέσιμο στο: Map of Byzantium (1600) detail 1 – Public domain old map – PICRYL – Public Domain Media Search Engine Public Domain Search