Γράφει ο Παναγιώτης Μύσταξ Κοσέογλου
Ο άνθρωπος και η πολεμική διαδικασία είναι δύο αλληλένδετες και αναπόσπαστα συνδεδεμένες έννοιες από την αρχαιότητα έως και τον σύγχρονο κόσμο. Προκειμένου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της επιβίωσης κατά τη διάρκεια των περιόδων των εχθροπραξιών, ο άνθρωπος ανέπτυξε την αρχή της επιμελητείας πολέμου ως διαχειριστικό εργαλείο των διαθέσιμων πόρων, τόσο ανθρώπινων όσο και υλικών (Λίτσας, 2014). Η πολεμική διαδικασία αποτελεί την οργανωμένη μορφή της χρήσης βίας. Η αρχή της επιμελητείας αποτελεί την κύρια συνθήκη, ώστε να είναι δυνατή η διεξαγωγή και η μακροχρόνια διατήρηση της πολιτικής επιδίωξης για υπεροχή έναντι του αντιπάλου. Λειτουργεί ως το θεμέλιο που επιτρέπει την πραγμάτωση κάθε στρατηγικού σχεδιασμού μέσα σε αναπόφευκτες «τριβές» και αβεβαιότητές πολέμου (Clausewitz, 1976, σ. 119–123 ; Proença Júnior & Duarte, 2005). Αποτελεί βασικό στοιχείο τόσο για τον σχεδιασμό όσο και για την υλοποίηση των στρατηγικών σκληρής αλλά και ήπιας ισχύος, ανεξάρτητα αν αυτές εφαρμόζονται σε περίοδο κρίσης ή ειρηνικής συνύπαρξης στη διεθνή αρένα (Λίτσας, 2014, σελ. 258). Πίσω από κάθε στρατηγικό σχέδιο και κάθε ένδοξη μάχη κρύβεται η αόρατη αλλά καθοριστική τέχνη της επιμελητείας πολέμου.
Μέσω του συστήματος επιμελητείας κάθε κράτος προσπαθεί να περιορίσει την φθορά του πολέμου στις δομές οργάνωσης του. Η φθορά πολέμου αποτελεί την αποτύπωση της βλάβης που προκαλείται από την πολεμική διαδικασία, δηλαδή το σύνολο των απωλειών σε ανθρώπινο και υλικό δυναμικό, την καταστροφή υποδομών, την κοινωνική αποσύνθεση, τη δυσλειτουργία των κρατικών μηχανισμών και την υπονόμευση της εθνικής κυριαρχίας. Μετά το πέρας ενός πολέμου, το κράτος καλείται να αποτιμήσει τόσο το πλήγμα που προκάλεσε στις άυλες και υλικές δομές του αντιπάλου του (ενεργητική φθορά) όσο και την φθορά που υπέστησαν οι συντελεστές ισχύος του ίδιου του κράτους κατά τη διάρκεια της πολεμικής εμπλοκής (παθητική φθορά). Ένας αποτελεσματικός μηχανισμός επιμελητείας μειώνει την προσπάθεια που απαιτείται από το κράτος για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της πολεμικής διαδικασίας γεγονός που συμβάλει στον περιορισμό της φθοράς πολέμου (Λίτσας, 2014, σελ. 274-282).
Η αρχή της επιμελητείας αναδεικνύει την πολιτική διάσταση του πολέμου, καθώς φανερώνει τους ανθρωπολογικούς περιορισμούς στη διαδικασία της οργανωμένης χρήσης βίας. Κατά τη διάρκεια της πολεμικής διαδικασίας, το σύστημα επιμελητείας φροντίζει για την ικανοποίηση των βασικών βιολογικών αναγκών (ύπνος, σίτιση, βιολογική και ψυχική χαλάρωση). Έπειτα, φροντίζει την τροφοδότηση του στρατού με πολεμοφόδια καθώς και κατάλληλο ρουχισμό και εξοπλισμό προσαρμοσμένο στις κλιματολογικές συνθήκες του πεδίου μάχης (Λίτσας, 2014, σελ. 266, 286). Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι η αρχή της επιμελητείας πολέμου έχει μεταβληθεί αρκετά τον 21ο αιώνα. Η εξελικτική πορεία των τεχνολογικών επιτευγμάτων, των πολεμικών μέσων αλλά και της διαμόρφωσης των ενόπλων δυνάμεων δημιούργησαν νέες αναγκαίες αυξημένες παροχές από τα συστήματα επιμελητείας. Πλέον, χώρες όπως οι ΗΠΑ διατηρούν στρατιωτικές βάσεις σε παγκόσμιο επίπεδο, όπου αναλαμβάνουν την κατασκευή, τη συντήρηση και τον ανεφοδιασμό τους, ενώ η ιατροφαρμακευτική φροντίδα και η παροχή προηγμένων συστημάτων ψηφιακής επικοινωνίας, πληροφορίας και παρακολούθησης αποτελούν βασικό μέρος του σχεδιασμού του συστήματος επιμελητείας (Μπλιζιώτης, 2024, σελ. 46-47).
Αν η αρχή της επιμελητείας αποτελεί βασική προϋπόθεση κάθε πολέμου, τότε η μελέτη του Ναπολέοντα προσφέρει χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς η παραγνώριση της μπορεί να οδηγήσει ακόμη και έναν από τους μεγαλύτερους στρατηλάτες σε ήττα. Ο Clausewitz έχει ασκήσει έντονη κριτική για την αδιαφορία του Ναπολέοντα για τις ανάγκες της επιμελητείας (Clausewitz, 1976, σελ. 339). Ο Ναπολέων αντιλαμβάνονταν τον πόλεμο όχι απλώς ως μια σύγκρουση όπλων αλλά ως μια υπόθεση γνώσης τόσο για τον εχθρό όσο και για τον ίδιο τον στρατό. Για εκείνον, η μοίρα οποιασδήποτε πολεμικής προσπάθειας, που δεν βασιζόταν σε σύστημα και καθοριζόταν από την τυχαιότητα των γεγονότων, ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία. Πίστευε ότι μόνο με βαθιά λεπτομερή μελέτη, υπολογισμό και σχεδιασμό, μπορεί να εξασφαλιστεί η αποφασιστική υπεροχή στην μάχη (Napoleon I, 1993, σελ. 18-19). Ένας στρατός που σιτίζεται τακτικά, έχει κατάλληλη ένδυση και υπόδηση, καλές συνθήκες διαβίωσης και διασφαλισμένη σωματική και ψυχική ασφάλεια, περιορίζει την πιθανότητα λάθους, για τον Ναπολέοντα.
Έπειτα, για να αντιμετωπιστεί η ενεργητική και η παθητική φθορά του πολέμου, ο Βοναπάρτης έδινε βάση σε μια στρατηγική κεντρική βάση που θα περιελάμβανε όλα τα απαραίτητα στοιχεία επιμελητείας, όπως νοσοκομεία, αποθήκες, χώρους ανάπαυσης και προστασίας για το στράτευμα. Με αυτόν τον τρόπο, σε περίπτωση ήττας, το στράτευμα μπορούσε να περιορίσει τις απώλειες, να ανασυνταχθεί γρηγορά και να διεκδικήσει ξανά τη νίκη στο πεδίο της μάχης (Αλχαζίδης, 2016, σελ. 38). Για τη διαχείριση και για τον σωστό χειρισμό όλων των καταστάσεων της πολεμικής διαδικασίας, ο Ναπολέων θεωρούσε κομβικό τον ρόλο του στρατηγού αλλά και την εμπειρία του (Napoleon I, 1993, σελ. 22).
Ο Ναπολέων πρέσβευε το δόγμα “la guerre nourrit la guerre” (Ο πόλεμος τρέφει τον πόλεμο) και σύμφωνα με αυτό ακολουθούσε ένα σύστημα επιμελητείας που δεν είχε δοκιμαστεί προηγουμένως. Καθώς έδινε βάση στην ευελιξία του στρατού, κατήργησε την παραδοσιακή κύρια γραμμή εφοδιασμού, για να μπορεί να κινείται με μεγαλύτερη ελευθερία και να κερδίζει τις μάχες. Τα γαλλικά στρατεύματα είχαν εκπαιδευτεί να συντηρούνται από την τοπική περιοχή, χωρίς να εξαρτώνται από γραμμές ανεφοδιασμού. Η εξασφάλιση των βασικών πόρων μέσω επιτόπιας λεηλασίας, ήταν η κύρια πρακτική του Ναπολέοντα για την συντήρηση του στρατεύματος του (Toole, 2011, σελ. 5-6). Χαρακτηριστική είναι η προτροπή στην ομιλία του, πριν την εκστρατεία στην Ιταλία του 1796, «Στρατιώτες, είστε γυμνοί, πεινάτε … Πλούσιες επαρχίες, μεγάλες πόλεις θα βρεθούν στην εξουσία σας· εκεί θα βρείτε τιμή, δόξα και πλούτη» (Jelineo, 2012, σ. 11).
Τον Ιούνιο του 1812 ο Ναπολέων συγκέντρωσε τη Μεγάλη Στρατιά, η οποία αποτελούνταν από 510.000 άνδρες και ετοιμαζόταν για μια από τις μεγαλύτερες εκστρατείες της ιστορίας με στόχο την καταστροφή του ρωσικού στρατού. (Toole, 2011, σελ. 10) Η εκστρατεία αυτή φαινόταν ως μια βέβαιη επιτυχία για τον Βοναπάρτη, καθώς απέναντί του έβρισκε έναν συντριπτικά μικρότερο ρωσικό στρατό των 180.000 ανδρών και η συνηθισμένη στρατηγική του Γάλλου Αυτοκράτορα, δηλαδή ένα ταχύ και αποφασιστικό χτύπημα που θα ανάγκαζε τον εχθρό να ζητήσει ειρήνη, έμοιαζε απόλυτα ταιριαστή σε αυτή την επιχείρηση (Toole, 2011, σελ. 3).
Ο Ναπολέων γνώριζε την κακή κατάσταση ορισμένων ρωσικών δρόμων και τις απότομες καιρικές αλλαγές, τις τεράστιες ποσότητες τροφίμων και πυρομαχικών που χρειαζόταν ο πολυάριθμος στρατός του αλλά και τις δυσκολίες στην συντήρηση του ιππικού. Έπειτα από λεπτομερή μελέτη προχώρησε ο ίδιος στον σχεδιασμό του συστήματος επιμελητείας. Αυτή η πρακτική της ευελιξίας χωρίς μόνιμες γραμμές ανεφοδιασμού, όμως, οδήγησε σε ψευδαίσθηση ασφάλειας. Οι αξιωματικοί της επιμελητείας αδράνησαν, πιστεύοντας ότι η λεηλασία θα κάλυπτε πάντα τις ανάγκες, όπως σε προηγούμενες εκστρατείες. Στη Ρωσία, όμως, η τακτική αυτή αποδείχθηκε μοιραία και το σύστημα ανεφοδιασμού του Βοναπάρτη κατέρρευσε κατά τη διάρκεια της εκστρατείας (Toole, 2011, σελ. 4-6).
Από την αρχή της εκστρατείας η στρατηγική της υποχώρησης των Ρώσων ανάγκασε τον Ναπολέοντα να επεκτείνει υπερβολικά τις γραμμές ανεφοδιασμού. Σημαντικές απώλειες προκλήθηκαν λόγω της έλλειψης τροφής και ζωοτροφών, ενώ οι προσπάθειες λεηλασίας σε πόλεις (π.χ. Βίλνα) απέτυχαν λόγω έλλειψης πόρων. Παρά τις προσπάθειες ανασυγκρότησης, η επιμελητεία δεν μπόρεσε να στηρίξει τη Μεγάλη Στρατιά, με αποτέλεσμα τη φθορά των δυνάμεων, την χαλάρωση της πειθαρχίας και την αδυναμία διατήρησης της μαχητικής ισχύος, όπως φάνηκε ξεκάθαρα στο Βιτέμπσκ, όπου το γαλλικά στρατεύματα υπέστησαν σημαντικές απώλειες (~150.000) (Toole, 2011, σελ. 6-8).
Ο Ναπολέων κατανοούσε την ανάγκη του στρατού του για ξεκούραση, όμως ο στόχος για την ολοκληρωτική ήττα του ρωσικού στρατού τον οδηγούσε συνέχεια να διεισδύει ανατολικότερα με στόχο την Μόσχα. Όσο τα γαλλικά στρατεύματα προχωρούσαν, η τροφοδοσία γινόταν όλο και δυσκολότερη στα πίσω τμήματα και η εντολή να συνεχίσουν τη στρατηγική της λεηλασίας, καθιστούσε την εξασφάλιση τροφής και υλικών ολοένα πιο προβληματική, καθώς η γη δεν είχε πλέον αρκετούς πόρους για το στράτευμα. Προτού φτάσει ο χειμώνας, ενώ ο γάλλος αυτοκράτορας έπρεπε να αποφασίσει πού θα εγκαταστήσει τον στρατό του για ανασυγκρότηση, επέλεξε να προελάσει ανατολικότερα, επικρατώντας στο Μποροντινό και ανοίγοντας πλέον τον δρόμο για την Μόσχα (Toole, 2011, σελ. 9-10).
Η στρατηγική της «καμένης γης» αλλά και η συνεχή άρνηση της ειρήνης αποτέλεσε τον βασικό παράγοντα της καμπής του πολέμου. Οι Ρώσοι προσπάθησαν να καταστρέψουν κάθε πηγή εφοδίων πριν την άφιξη των Γάλλων, υπονομεύοντας έτσι την στρατηγική του επιτόπιου ανεφοδιασμού του Βοναπάρτη (Toole, 2011, σελ. 10-11; Clausewitz, 1843, σελ. 145-148). Σε συνδυασμό με τους αδιάβατους δρόμους της διαδρομής, τις επιδρομές των Κοζάκων και τον θάνατο των αλόγων, το ηθικό του στρατού είχε φτάσει σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Ένας γάλλος στρατιώτης στην ρωσική εκστρατεία έπρεπε να μεριμνά ο ίδιος για τη διατροφή του, γεγονός που ευνοούσε την κινητικότητα αλλά υπονόμευε την πειθαρχία. Η τακτική του επιτόπιου ανεφοδιασμού κατέρρευσε, καθώς η παρατεταμένη εκστρατεία και η πολιτική καμένης γης στέρησαν από τους Γάλλους κάθε μέσο επιβίωσης (Toole, 2011, σελ. 11).
Ο γαλλικός στρατός έφτασε στη Μόσχα εξαθλιωμένος και χωρίς επαρκείς προμήθειες, λόγω της «καμένης γης». Η ρωσική πρωτεύουσα ήταν κατεστραμμένη και δεν μπορούσε να προσφέρει στον γαλλικό στρατό τροφή και στέγη, με αποτέλεσμα να ενταθούν η πείνα, οι λιποταξίες και η απώλεια πειθαρχίας (Toole, 2011, σελ. 12). Σε αυτές τις συνθήκες η απόφαση για αποχώρηση αποτελούσε μονόδρομο. Η επιστροφή από τη Μόσχα ανέδειξε όλα τα προβλήματα του γαλλικού στρατού. Οι στρατιώτες δεν ήταν προετοιμασμένοι για τον ρωσικό χειμώνα, καθώς είχαν πετάξει τον εξοπλισμό για το κρύο νωρίς στην εκστρατεία, πιστεύοντας ότι θα ήταν σύντομη. Αρκετοί πέθαναν από το ψύχος ή από την έλλειψη εφοδίων, ενώ τα καραβάνια με προμήθειες σπάνια έφταναν λόγω των επιθέσεων των Κοζάκων. Υπολογίζεται ότι ο Ναπολέων έχασε 570.000 άνδρες και 200.000 άλογα κατά τη διάρκεια της εκστρατείας (Toole, 2011, σελ. 12-14; Jelineo, 2012, σελ 17).
Ο Ναπολέων δεν είχε προετοιμάσει ορθά το σύστημα επιμελητείας της εκστρατείας στη Ρωσία, με αποτέλεσμα να προκύψει η ολοκληρωτική ήττα του στρατού του. Έδωσε βάση στη γρήγορη κίνηση και στην αριθμητική υπεροχή του στρατού του για την καταστροφή του αντιπάλου, χωρίς όμως να υπολογίσει το ενδεχόμενο της παράτασης της εκστρατείας κατά την διάρκεια του ρωσικού χειμώνα και χωρίς να κάνει τις απαραίτητες προσαρμογές στην στρατηγική τροφοδοσίας λόγω των καιρικών συνθηκών. Ήταν μοιραία η επιλογή να μην διορίσει έναν μόνο αξιωματικό υπεύθυνο για την επιμελητεία, καθώς ο σχεδιασμός του Ναπολέοντα αποδείχθηκε ανεπαρκής για τη διαχείριση των εσωτερικών γραμμών· μοιραία επίσης αποδείχθηκε η πίστη του ότι θα μπορούσε να αναγκάσει τους Ρώσους σε αποφασιστική μάχη παρά την καθυστερημένη εποχή της εκστρατείας. Η μετακίνηση της Μεγάλης Στρατιάς απαιτούσε σημαντική υποστήριξη, αλλά η έλλειψη συντονισμού προμηθειών, μεταφορών και στρατιωτικής μηχανικής οδήγησε σε κακοδιοίκηση, καθυστερήσεις και απώλειες προμηθειών, περιορίζοντας έτσι την δυναμική του στρατού (Toole, 2011, σελ. 18-19; Jelineo, 2012, σελ 17).
Οποιαδήποτε πολεμική ενέργεια δεν υποστηρίζεται από ένα σύστημα επιμελητείας είναι καταδικασμένη σε πλήρη αποτυχία (Λίτσας, 2014, σελ. 268). Η αρχή της επιμελητείας πολέμου αποτελεί τον πυρήνα οποιασδήποτε οργανωμένης πολεμικής προσπάθειας και η σημαντικότητά της διαφαίνεται στην περίπτωση της εκστρατείας της Μόσχας, όπου η παραμέληση της οδήγησε σε πλήρη κατάρρευση του στρατεύματος. Όπως αναφέρει ο Γάλλος Καρδινάλιος Ρισελιέ, «Η ιστορία καταγράφει πολύ περισσότερους στρατούς που καταστράφηκαν από την έλλειψη και την αταξία παρά από τις προσπάθειες των εχθρών τους» (Van Creveld, 2001, σελ. 32). Το μέρος των πολεμικών ενεργειών που είναι εμφανές αποτελεί ένα περιορισμένο τμήμα της συνολικής πολεμικής δραστηριότητας. Η αρχή της επιμελητείας, συχνά παραβλεπόμενη, είναι η αόρατη αλλά καθοριστική δύναμη που καθιστά δυνατή την εφαρμογή της στρατηγικής και την αποτελεσματική λειτουργία της ισχύος.
Βιβλιογραφία
Βιβλιογραφία στα Ελληνικά:
Ακαδημαϊκές Πηγές:
Αλχαζίδης, Ν. Β. (2016). Η αξία της αρχής της επιμελητείας πολέμου ως βασικός στρατηγικός στόχος, σύμφωνα με τις στρατηγικές θεωρίες των Ομήρου στην Ιλιάδα, Sun Tzu και Clausewitz (Μτ. Εργασία). Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου, Θεσσαλονίκη. https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/18713/6/AlchazidisNikolaosMsc2016.pdf
Λίτσας, Σ. Ν. (2014). Ιλιάδα και διεθνής πολιτική: Μια θεωρητική προσέγγιση. Εκδόσεις Ποιότητα.
Μπλιζιώτης, Χ. (2024). Η στρατηγική σκέψη του Κλάουζεβιτς και η εξέλιξη της στον 21ο αιώνα [Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς]. Πανεπιστήμιο Πειραιώς Αποθετήριο Διπλωματικών. https://dione.lib.unipi.gr/xmlui/handle/unipi/17455
Βιβλιογραφία στα Αγγλικά:
Ακαδημαϊκές Πηγές:
Napoleon I, Emperor of the French. (1993). Εγχειρίδιο πολέμου. Αθήνα: Ερατώ.
Clausewitz, C. von. (1976). On war (M. Howard & P. Paret, Επ. & Μετ.). Princeton University Press. (Πρωτότυπη έκδοση 1832)
Clausewitz, C. von. (1843). The campaign of 1812 in Russia (F. Egerton, Trans.). John Murray. (Original work published 1832–1837)
Van Creveld, M. (2001). Επιμελητεία και πόλεμος: Η διοικητική μέριμνα από τον Βαλλενστάιν στον Πάττον (Μ. Τσιμόγιαννη, Μετφρ.). Ν. Ιωνία Αθήνα: Εκδόσεις Κ.
Jelineo, J. R. (2012). Napoleon’s logistics; or how Napoleon learned to worry about supply (AD1022125). U.S. Army War College. Defense Technical Information Center. https://apps.dtic.mil/sti/tr/pdf/AD1022125.pdf
Toole, S. W. (2011). Logistics and the Fight: Lessons from Napoleon.
Proença Júnior, D., & Duarte, É. E. (2005). The concept of logistics derived from Clausewitz: All that is required so that the fighting force can be taken as a given. Journal of Strategic Studies, 28(4), 645–677. https://doi.org/10.1080/01402390500301046
Πηγή εικόνας:
Northen, A. (1851). Napoleon’s retreat from Moscow [Painting]. Wikimedia Commons. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cc/Napoleons_retreat_from_moscow.jpg