Γράφει ο Θαλής Παναγιώτης Καλαποθάκος
O εμφύλιος πόλεμος στη Συρία ξεκίνησε το 2011 μετά τη σύλληψη εφήβων για αντικαθεστωτικά γκράφιτι και εξελίχθηκε σε μια ανθρωπιστική τραγωδία με χιλιάδες θύματα και εκατομμύρια πρόσφυγες. Μια από τις ομάδες που επηρεάστηκαν ήταν οι γυναίκες, οι οποίες ήταν ήδη περιορισμένες λόγω των πατριαρχικών αρχών της κοινωνίας και του ισχυρού ρόλου του άνδρα (Shafi, 2019). Μάλιστα, πριν τον εμφύλιο, το 85% των γυναικών άνω των 15 ετών ήταν αποκλεισμένες από την εργασιακή αγορά μη μπορώντας να κερδίσουν εισοδήματα (Alsaba & Kapilashrami, 2016). Στον πόλεμο σημειώθηκε εκτεταμένη βία εναντίον των γυναικών, ενώ ταυτόχρονα ανέλαβαν νέες υποχρεώσεις. Αυτά τα δεδομένα είναι στοιχεία που το νέο συριακό κράτος θα κληθεί να αντιμετωπίσει για την ανοικοδόμηση ενός ειρηνικού περιβάλλοντος.
Η έμφυλη βία είναι μια πράξη βίας απέναντι σε κάποιον λόγω του φύλου του και τον επηρεάζει δυσανάλογα σε σχέση με άλλες ομάδες (Shafi, 2019). Ειδικά κατά τη διάρκεια του πολέμου, η έμφυλη βία αποτελεί συνήθη πρακτική των στρατιωτικών της κεντρικής κυβέρνησης, των επαναστατών μαχητών και των τρομοκρατικών ομάδων (Alsaba & Kapilashrami, 2016), καθώς συνιστά μέθοδο εκφοβισμού, υποταγής και ελέγχου κοινοτήτων (Noor, 2016). Πολλές γυναίκες χρησιμοποιούνταν ως «διαπραγματευτικά χαρτιά» και μεταφορείς τροφής και άλλων ειδών (Alsaba & Kapilashrami, 2016). Έτσι, ήταν εκτεθειμένες σε απαγωγές, σεξουαλική βία και καταναγκαστικούς γάμους (Alsaba & Kapilashrami, 2016, Noor, 2016).
Συνολικά, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου το 28% των γυναικών στην Συρία βίωσε κάποιας μορφής φυσική ή οικογενειακή βία και το 19% απειλές κατά της ζωής τους (Euro Med Feminist Initiative, 2023). Ειδικότερα, το 15% των γυναικών βίωσε εξαναγκαστική σεξουαλική πράξη και το 69% βιάστηκε (Euro Med Feminist Initiative, 2023). Καταγράφηκαν τουλάχιστον 11.533 περιστατικά σεξουαλικής βίας κατά τον πόλεμο (Syrian Network for Human Rights, 2024). Επιπλέον, πολλές φορές οι οικογένειες πιστεύουν ότι τα θύματα σεξουαλικής βίας βλάπτουν την τιμή και την υπόληψη τους (Noor, 2016), γι’ αυτό σκότωναν μέλη τους όταν έπεφταν θύματα σεξουαλικής βίας για να προστατέψουν την τιμή της οικογένειας (Noor, 2016).
Τα θύματα έμφυλης βίας αντιμετωπίζουν έντονο κοινωνικό στίγμα, ιδιαίτερα οι γυναίκες, που στη σύγκρουση χρησιμοποιούνταν ως «εμπόρευμα» και «μεταφορείς» (Alsaba & Kapilashrami, 2016). Η σεξουαλική βία ήταν συχνή και σε κέντρα κράτησης, τα οποία δεν ήταν εξ’ αρχής ασφαλή, λόγω βομβαρδισμών και μη παροχής βασικής ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης (Shafi, 2019). Να σημειωθεί ότι η γυναίκα γενικά κατά τη διάρκεια του πολέμου δεν λάμβανε τη δέουσα περίθαλψη λόγω του κοινωνικού αποκλεισμού, την έξαρση της βίας και τη δυσκολία πρόσβασης σε βασικά αγαθά (Alsaba & Kapilashrami, 2016). Αυτό συνέβαινε ιδιαίτερα σε έγκυες και θύματα βιασμών (Alsaba & Kapilashrami, 2016). Επιπλέον, καταγράφηκαν περισσότερες περιπτώσεις μετατραυματικού στρες σε γυναίκες απ’ ό,τι σε άνδρες (Shafi, 2019).
Η διάδοση και η ένταση της βίας άλλαξε άρδην την ζωή και την καθημερινότητα των γυναικών. Πολλές αναγκάστηκαν να μετακινηθούν σε άλλες χώρες υπό τον φόβο της βίας (Noor, 2016). Άλλες αναγκάστηκαν να εργαστούν και να αποκτήσουν μεγαλύτερο ρόλο και στην οικογένεια και στην κοινωνία (Allah, 2024). Ειδικά το τελευταίο ήταν εμφανές από την αρχή της εξέγερσης, με πολλές γυναίκες να κινητοποιούν μη βίαιες οργανώσεις σε τοπικό επίπεδο (Alsaba and Kapilashrami, 2016). Παρότι αναγνωρίστηκε η προσπάθεια τους, δεν αποτέλεσε το έρεισμα για την ένταξη των γυναικών στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο (Alsaba and Kapilashrami, 2016).
Σημαντικές αλλαγές, όμως, πραγματοποιήθηκαν στον εργασιακό τομέα. Επειδή πολλοί άνδρες είτε πολέμησαν είτε σκοτώθηκαν στις συγκρούσεις, δημιουργήθηκε κενό και στο εργατικό δυναμικό και εντός νοικοκυριών, το οποίο καλύφθηκε σε ένα βαθμό από γυναίκες (Allah, 2024). Αυτό περιλαμβάνει και τις συνήθεις οικιακές εργασίες, αλλά και τις εξωτερικές υποχρεώσεις, όπως τη διαχείριση των οικονομικών και των γραφειοκρατικών υποθέσεων μιας οικογένειας (Shafi, 2019). Οι υποχρεώσεις των γυναικών δεν σταματούν εδώ, καθώς καλούνται πολλές φορές να συνεισφέρουν στο εισόδημα της οικογένειας (Shafi, 2019). Συνήθως εργάζονται σε χαμηλά αμειβόμενες θέσεις και μη εξειδικευμένες, ενώ πολλές βρίσκονται στον αγροτικό τομέα (Shafi, 2019). Βέβαια, οι μισθοί είναι χαμηλότεροι από τους αντίστοιχους των ανδρών (Shafi, 2019). Έτσι, οι γυναίκες καλούνται να αναλάβουν πολλαπλούς ρόλους. Καλούνται να ικανοποιήσουν τις οικογενειακές και κοινωνικές ευθύνες, ανατρέφοντας τα παιδιά, φροντίζοντας τις οικογένειες τους και συνεισφέροντας στο εισόδημα (Shafi, 2019). Αλλά σε αυτή τη διαδικασία δεν διαθέτουν τα οικονομικά μέσα, τη νομική προστασία και κοινωνική θέση των ανδρών, με αποτέλεσμα η αποστολή τους να είναι πιο περίπλοκη (Shafi, 2019).
Στη διαδικασία ανοικοδόμησης της Συρίας μετά τον εμφύλιο, ιδιαίτερη θέση θα έχουν οι γυναίκες πρόσφυγες. Ο ρόλος που είχαν αυτές οι γυναίκες στην προσφυγιά ήταν ιδιαίτερος, γιατί μέσα από αυτή τη διαδικασία βίωσαν μεγαλύτερο βαθμό χειραφέτησης σε σχέση με αυτόν που είχαν στη Συρία (Kiremit and Akfırat, 2023). Στις προσφυγικές οικογένειες η απουσία του άνδρα-παρόχου ήταν εμφανής καθώς η γυναίκα πλέον έπρεπε να αναλάβει εξ’ ολοκλήρου την διαχείριση του νοικοκυριού (Allah, 2024). Οι άνδρες είτε είχαν σκοτωθεί είτε είχαν τραυματιστεί είτε αδυνατούσαν να βρούν εργασία (Allah, 2024). Αντίθετα πολλές γυναίκες έβρισκαν εργασία σε ανειδίκευτες θέσεις ενώ το 40% των Συριακών νοικοκυριών στην Ιορδανία ήταν υπό την διαχείριση μιας γυναίκας και στην Ελλάδα αυτό έφτανε το 50% (Allah, 2024). Πολλές εργάστηκαν και απέκτησαν ενεργό ρόλο στις οικογένειές τους, αν και συχνά υπήρξαν αντιδράσεις από τους συζύγους τους και το οικογενειακό τους περιβάλλον (Kiremit and Akfırat, 2023). Αυτές οι γυναίκες θα έχουν βιώσει και αναλάβει νέες ευθύνες στις οικογένειες τους και έτσι με την πιθανή επιστροφή τους στην Συρία θα πρέπει να συμπεριληφθούν ως ενεργά μέλη της κοινωνίας.
Ο πόλεμος και οι συγκρούσεις αποτέλεσαν μια δύσκολη και σκληρή εμπειρία για τις γυναίκες. Η υπάρχουσα πατριαρχική και μισογυνιστική κοινωνία έγινε ακόμα πιο σκληρή και επικίνδυνη. Παρατηρήθηκαν έντονα φαινόμενα βίας κατά των γυναικών και κυρίως αδυναμία περίθαλψης και καταγγελιών τέτοιων ενεργειών. Όμως, παράλληλα, ο εμφύλιος άλλαξε τις κοινωνικές δομές και τους κανόνες, αλλάζοντας σε έναν βαθμό τις σχέσεις ανδρών και γυναικών (Allah, 2024). Αυτό είναι ένα στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη κατά την ανοικοδόμηση της Συρίας.
H τωρινή μεταβατική κυβέρνηση έχει προβεί σε κάποια μέτρα για τη συμπερίληψη και ενδυνάμωση των γυναικών. Αρχικά, διορίστηκαν δύο γυναίκες σε καίριες θέσεις. Η Maysa Sabreen, ως διοικήτρια της Κεντρικής Τράπεζας, και η Aisha Al Dibs, ως διοικήτρια του γραφείου γυναικείων υποθέσεων (Afp, 2025). Παρότι οι συγκεκριμένες κινήσεις φαίνονται ως θετικά βήματα, και πάλι σημειώθηκαν αντιδράσεις. Ειδικά ο διορισμός της Aisha Al Dibs χαρακτηρίστηκε αμφιλεγόμενος λόγω δηλώσεών της, που υποστηρίζουν τον Ισλαμικό νόμο και περιορίζουν τις ευκαιρίες για τις γυναίκες (DARAJ, 2025). Επίσης, μέσα από το διάταγμα 143 θεσμοθετήθηκε το ελάχιστο όριο 20% της εκπροσώπησης των γυναικών στις περασμένες εκλογές (Forestier, 2025). Όμως, μόλις έξι γυναίκες στο σύνολο των 119 θέσεων εξελέγησαν, πολύ κάτω από το όριο του 20% (Gritten, 2025).
Παρόλα αυτά, η θέση των γυναικών παραμένει ευάλωτη, με τη Συρία να κατατάσσεται ως η 7η χειρότερη χώρα για τη θέση της γυναίκας και η συμμετοχή τους στην οικονομία, με στοιχεία του 2017, να είναι μόλις στο 17% (United Nations Development Programme Syria Country Office [UNDP-Syria], 2024). Επιπλέον, η Συρία έχει μια από τις χαμηλότερες βαθμολογίες στην πρόσβαση των γυναικών στη δικαιοσύνη με βάση τον ΟΗΕ, 0,54% – 4%, ενώ υπολογίζεται ότι περίπου 7.3 εκατομμύρια γυναίκες χρειάζονται υπηρεσίες σχετικές με την έμφυλη βία (United Nations Development Programme Syria Country Office [UNDP-Syria], 2024).
Είναι εξαιρετικά σημαντικό να βελτιωθεί η θέση των γυναικών, καθώς η ένταξή τους στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή μειώνει τις πιθανότητες συγκρούσεων (Reid, 2021). Αυτό συμβαίνει γιατί η ενδυνάμωση των γυναικών μπορεί να μειώσει τη βία στην κοινωνία και να προωθεί την αξιοκρατία (Reid, 2021). Αρχικά, πρέπει να βελτιωθεί η ανθρωπιστική κατάσταση, καθώς η έλλειψη βασικών αγαθών, όπως το νερό, δημιουργεί εντάσεις στα νοικοκυριά (United Nations Development Programme Syria Country Office [UNDP-Syria], 2024). Σε τέτοιες περιπτώσεις οι γυναίκες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες, καθώς η διαχείριση τέτοιων πόρων γίνεται συνήθως από αυτές (United Nations Development Programme Syria Country Office [UNDP-Syria], 2024). Αυτή τη στιγμή, το 90% του συνολικού πληθυσμού είναι κάτω από το όριο της φτώχειας και περίπου 7.5 εκατομμύρια γυναίκες χρειάζονται ανθρωπιστική βοήθεια (United Nations Development Programme Syria Country Office [UNDP-Syria], 2024). Έτσι, η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης είναι απαραίτητη για τη μείωση της ευαλωτότητας των γυναικών και την ενσωμάτωσή τους στην κοινωνία (United Nations Development Programme Syria Country Office [UNDP-Syria], 2024). Επίσης, χρήσιμη είναι η διάδοση συσκευών οικιακής χρήσης, οι οποίες αλλάζουν τις εργασίες στα νοικοκυριά μειώνοντας τον όγκο και τον χρόνο εργασιών των γυναικών. Με αυτό τον τρόπο βελτιώνεται το βιοτικό τους επίπεδο και μπορούν πιο εύκολα να ενταχθούν στην αγορά εργασίας (Sarvananthan, 2015).
Στην πολιτική διαδικασία πρέπει επίσης να γίνουν σημαντικά βήματα. Στις συνομιλίες της μεταβατικής κυβέρνησης και ένοπλων ομάδων στα πλαίσια εθνικού διαλόγου κρίνεται απαραίτητη η συμμετοχή των γυναικών (Reid, 2021). Η συμμετοχή των γυναικών σε αυτή τη διαδικασία εξασφαλίζει τη θέση τους στη μετα-συγκρουσιακή περίοδο και μειώνει τις πιθανότητες μια νέας σύγκρουσης (Reid, 2021). Επιπλέον ένας τομέας στον οποίο είναι πιο εύκολη η συμμετοχή των γυναικών είναι αυτός των τοπικών αποφάσεων. Δηλαδή, η συμμετοχή των γυναικών στη λήψη αποφάσεων για τοπικά ζητήματα, όπως η χρήση του νερού και του ηλεκτρισμού (United Nations Development Programme Syria Country Office [UNDP-Syria], 2024).
Συνοψίζοντας, ο εμφύλιος πόλεμος ήταν μια περίπλοκη και δύσκολη περίοδος για τις γυναίκες. Η θέση τους ήταν εξ’ ορισμού ευάλωτη και ο πόλεμος μόνο όξυνε αυτή την κατάσταση. Η πολεμική δίνη έφερε κοινωνικές αλλαγές, ενδυναμώνοντας τη θέση των γυναικών. Τα καινούργια αυτά δεδομένα θα πρέπει να ληφθούν υπόψη από τη μεταβατική κυβέρνηση, η οποία για να θεμελιώσει μια βιώσιμη ειρήνη στη Συρία θα χρειαστεί να συμπεριλάβει κάθε κοινωνική ομάδα.
Βιβλιογραφία/Πηγές
Allah, R. (2024). The Ironic Sense of Syria’s War: A Feminist Lens on This Humanitarian Tragedy. LIAS Working Paper Series. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.29311/lwps2024114742
Alsaba, K., & Kapilashrami, A. (2016). Understanding women’s experience of violence and the political economy of gender in conflict: The case of Syria. Reproductive Health Matters. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1016/j.rhm.2016.05.002
Arab News. (7 Απριλίου 2025) Syria appoints finance expert as new central bank governor. Διαθέσιμο σε: https://www.arabnews.com/node/2596238/middle-east
DARAJ. (1 Ιανουαρίου 2025). Syrian women between the discourse of emprowerment and the legacy of marginalization: A critical analysis of Aisha Al Dibs’ statements. The Syrian Observer. Διαθέσιμο σε: https://syrianobserver.com/syrian-actors/syrian-women-between-the-discourse-of-empowerment-and-the-legacy-of-marginalization-a-critical-analysis-of-aisha-al-dibs-statements.html
Euro Med Feminist Initiative. (2023). Violence against women and girls in Syria. Διαθέσιμο σε: https://www.efi-rcso.org/sites/default/files/2024-07/study_on_vawg_in_syria_en_0.pdf#:~:text=%2816,in%20the%20last%2012%20months
Forestier M.. (17 Σεπτεμβρίου 2025). In landmark Syria elections, women still face electoral hurdles. Atlantic Council. Διαθέσιμο σε: https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/in-landmark-syria-elections-women-still-face-electoral-hurdles/
Gritten, D. (7 Οκτωβρίου 2025). Syria acknowledges “shortcomings” in number of seats won by women at election. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/articles/c3vz44zzp5zo
Kiremit, E. Y., & Akfırat, S. (2023). Social psychological dynamics of migrant women employment: The experiences of displaced Syrian women in Turkey. International Journal of Intercultural Relations. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1016/j.ijintrel.2023.101869
Noor, S. (2016). War, Violence and Women: A Case Study of Syrian Civil War (2013-2014). Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.17516/1997-1370-2016-9-4-733-744
Reid, L. (2021). Peace agreements and women’s political rights following civil war. Journal of Peace Research, Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1177/0022343320972748
Sarvananthan, M. (2015). Impediments to Women in Post-civil War Economic Growth in Sri Lanka. South Asian Journal of Human Resources Management. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1177/2322093715576160
Shafi, J. U. (2019). Gendered Impacts of Syrian Civil War. Journal of Human Rights Law and Practice. Διαθέσιμο σε: https://www.semanticscholar.org/paper/Gendered-Impacts-of-Syrian-Civil-War-Shafi/ae5baf7e31deded388d5c02ea0de0fb42ede6648
Syrian Network for Human Rights. (25 Νοεμβρίου 2024). On the International Day for the Elimination of Violence Against Women: SNHR’s 13th annual report on violations against Females in Syria. Διαθέσιμο σε: https://snhr.org/blog/2024/11/25/on-the-international-day-for-the-elimination-of-violence-against-women-snhrs-13th-annual-report-on-violations-against-females-in-syria/#:~:text=SNHR%20has%20documented%20at%20least,such%20attacks%20against%20female%20children
United Nations Development Programme Syria Country Office [UNDP-Syria]. (2024). Gender Strategy GES 2024-2026 Syria. Διαθέσιμο σε: https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp_syr_gewe_strategy_2024-2026.pdf
Πηγή εικόνας: UNICEF Ireland. (n.d.). A timeline of the Syrian civil war and refugee crisis. Διαθέσιμο σε: https://www.unicef.ie/story/timeline-syrian-war-refugee-crisis/