Γράφει η Αλεξάνδρα Αναργύρου
Η νομική κατοχύρωση και προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του διεθνούς νομικού πλαισίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η έμφυλη διάσταση της δικαιοσύνης καθίσταται πλέον βασική παράμετρος του διεθνούς συστήματος προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επιδιώκοντας την εξάλειψη των διακρίσεων λόγω φύλου, την ενίσχυση της θεσμικής ισότητας και την καταπολέμηση της έμφυλης και σεξουαλικής βίας. Το παρόν άρθρο αποτελεί μια συστηματική ανάλυση των θεμελιωδών διεθνών νομικών πράξεων που συγκροτούν το σχετικό κανονιστικό πλαίσιο, εξετάζοντας παράλληλα εφαρμοσμένα παραδείγματα και αναδεικνύοντας τις προκλήσεις που εξακολουθούν να υφίστανται στην πρακτική εφαρμογή των μέτρων έμφυλης προστασίας.
Αφετηρία για την ανάπτυξη του διεθνούς νομικού πλαισίου αποτελεί η Σύμβαση για την Εξάλειψη Κάθε Μορφής Διάκρισης κατά των Γυναικών, η οποία υιοθετήθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1979 (United Nations, 1979, σ. 1). Η συγκεκριμένη Σύμβαση δεσμεύει τα κράτη ως προς τη θέσπιση εσωτερικών νομοθετικών ρυθμίσεων που εξασφαλίζουν την ισότητα των φύλων σε τομείς όπως η εργασία, η εκπαίδευση και η πολιτική συμμετοχή. Επιπλέον, προτρέπει τη λήψη μέτρων που προάγουν την ουσιαστική ισότητα, παρέχοντας νομικό θεμέλιο για την αποδόμηση των έμφυλων ανισοτήτων (Van Koppen, 2012, σ. 512-537).
Το Προαιρετικό Πρωτόκολλο του 1999, ενισχύοντας τη λειτουργική αποτελεσματικότητα της Σύμβασης, καθιέρωσε τη δυνατότητα υποβολής ατομικών αναφορών και αιτήσεων διερεύνησης παραβιάσεων προς την Επιτροπή για την Εξάλειψη των Διακρίσεων κατά των Γυναικών, θεμελιώνοντας έναν κρίσιμο μηχανισμό διεθνούς λογοδοσίας (World Policy Hub, 2025, σ. 8).
Επιπλέον, το Ψήφισμα 1325 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών αποτελεί θεμελιώδες κείμενο για την ενσωμάτωση της έμφυλης διάστασης στις διαδικασίες ειρηνευτικής διαμεσολάβησης, διαχείρισης συγκρούσεων και μεταπολεμικής ανασυγκρότησης. Αναγνωρίζοντας τον καίριο ρόλο των γυναικών στην πρόληψη και επίλυση συγκρούσεων, το Ψήφισμα προώθησε την αυξημένη συμμετοχή τους σε θέσεις λήψης αποφάσεων σε περιοχές που πλήττονται από ένοπλες συγκρούσεις (UN Women, 2015, σ. 14-18). Η νομική και πολιτική του σημασία ενισχύθηκε περαιτέρω, καθώς συνέβαλε στη σταδιακή προσαρμογή του διεθνούς νομικού πλαισίου προς πιο συμπεριληπτικά και ισότιμα πρότυπα προστασίας και συμμετοχής.
Προχωρώντας σε επίπεδο ευρωπαϊκού δικαίου, η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης του 2011 αποτέλεσε ορόσημο, καθώς για πρώτη φορά η βία κατά των γυναικών αναγνωρίστηκε ως μορφή έμφυλης βίας και παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Council of Europe, 2011, σ. 3). Η εν λόγω Σύμβαση θεσπίζει ένα ολιστικό πρότυπο παρέμβασης, δομημένο γύρω από τέσσερις βασικούς άξονες: πρόληψη, προστασία θυμάτων, ποινική δίωξη και οριζόντιο συντονισμό πολιτικών.
Μέσω της ίδρυσης της Ομάδας Εμπειρογνωμόνων για τη Δράση κατά της Βίας κατά των Γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας (GREVIO), καθώς και της υποχρέωσης παροχής δομών στήριξης, όπως τηλεφωνικές γραμμές άμεσης βοήθειας και ξενώνες φιλοξενίας για γυναίκες-θύματα, η Σύμβαση διαμόρφωσε ένα νέο πρότυπο ενσωματωμένης προστασίας (Council of Europe, 2025, σ. 17).
Προχωρώντας στο πεδίο της εφαρμογής, η Ισπανία αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα επιτυχίας, καθώς μέσω του Νόμου 1/2004 καθιέρωσε ένα ολοκληρωμένο σύστημα νομικής και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης για τις γυναίκες, θεσπίζοντας ειδικά δικαστήρια και μηχανισμούς πρόληψης της βίας (Makinda, 2020, σ. 105). Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Ένωση με την Οδηγία 2024/1385 κατέστησε υποχρεωτική την ποινικοποίηση όλων των μορφών τεχνολογικής βίας, όπως ο ψηφιακός εκβιασμός, η διαδικτυακή παρενόχληση και η μη συναινετική διανομή υλικού, ενισχύοντας την ευρωπαϊκή νομική συνοχή (European Commission, 2024, σ. 9).
Στην αφρικανική ήπειρο, το Πρωτόκολλο της Μαπούτο, που υιοθετήθηκε το 2003 ως προσθήκη στην Αφρικανική Χάρτα των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών (African Charter on Human and Peoples’ Rights), συνιστά την πρώτη νομική πρωτοβουλία για την εναρμόνιση της προστασίας των έμφυλων δικαιωμάτων με την πολιτισμική και κοινωνική πραγματικότητα της υποσαχάριας Αφρικής. Η εφαρμογή του Πρωτοκόλλου, ιδίως στα κράτη της Ρουάντας και της Νότιας Αφρικής, πραγματοποιήθηκε μέσω της ενίσχυσης της κοινοτικής ευαισθητοποίησης και της θέσπισης ειδικών μέτρων πρόληψης κατά του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων (Πρωτόκολλο της Μαπούτο, άρθρο 5). Παράλληλα, το Πρωτόκολλο ανέδειξε τη σημαίνουσα θέση της τοπικής ενδυνάμωσης και της ενεργού συμμετοχής των γυναικών στις πολιτικές διαδικασίες (Πρωτόκολλο της Μαπούτο, άρθρο 9), ως ουσιώδη παράγοντα για την αποτελεσματική εφαρμογή των σχετικών πολιτικών (Makinda, 2020, σ. 111).
Παραδείγματα εθνικής καινοτομίας εντοπίζονται επίσης στη Σουηδία, όπου η νομοθεσία περί βιασμού βασίζεται στην αρχή της ρητής συναίνεσης. Αυτό το γεγονός έχει οδηγήσει σε αυξημένες καταδίκες και σημαντική μεταβολή των κοινωνικών αντιλήψεων (Swedish National Council for Crime Prevention [Brå], 2025, σ. 7–10, σ. 137).
Επιπλέον, στην Ισλανδία, η ισότητα αμοιβής ελέγχεται από το κράτος μέσω υποχρεωτικής πιστοποίησης. Σύμφωνα με αυτό το θεσμικό πλαίσιο, οι εργοδότες υποχρεούνται να υποβάλλονται σε επίσημο έλεγχο, προκειμένου να αποδεικνύουν τη συμμόρφωσή τους με την αρχή της ίσης αμοιβής για εργασία ίσης αξίας (OECD, 2022, σ. 3).
Επιπρόσθετα, στην Ουρουγουάη, η ενσωμάτωση της Σύμβασης για την Εξάλειψη των Διακρίσεων κατά των Γυναικών στο εθνικό δίκαιο ενισχύθηκε μέσω προγραμμάτων επιμόρφωσης των δικαστικών λειτουργών και μέσω συνεργασίας με την κοινωνία των πολιτών (United Nations, 2023, σ. 4)
Στον Καναδά, το Εθνικό Σχέδιο Δράσης κατά της έμφυλης βίας (2021) υλοποίησε συντονισμένες πολιτικές που βασίζονται στη συμπερίληψη και την επαρκή χρηματοδότηση υπηρεσιών υποστήριξης. Το σχέδιο αυτό αναδεικνύει την αποτελεσματικότητα μιας στρατηγικής πρόληψης που στηρίζεται στη συνεργασία μεταξύ θεσμικών φορέων (Women’s Shelters Canada, 2021, σ. 3–4)
Ωστόσο, δεν απουσιάζουν φαινόμενα οπισθοδρόμησης. Η μονομερής αποχώρηση της Τουρκίας από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, με επίκληση πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων, υπονομεύει σοβαρά την αρχή της ευρωπαϊκής νομικής συνοχής και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων (Frontiers, 2021, σ. 2). Παράλληλα, η επίμονη αντίσταση των κυβερνήσεων σε Ουγγαρία και Πολωνία στην υιοθέτηση και εφαρμογή πολιτικών ισότητας αναδεικνύει τα όρια της νομικής δέσμευσης όταν δεν συνοδεύεται από την απαιτούμενη πολιτική βούληση (LSE, 2025, σ. 6). Ειδικότερα, όσον αφορά την Πολωνία, το 2021 το Συνταγματικό Δικαστήριο έκρινε παράνομες τις αμβλώσεις, ακόμα και σε περιπτώσεις σοβαρής εμβρυϊκής ανωμαλίας (European Court of Human Rights, 2023).
Σημαντικές περιπτώσεις οπισθοδρόμησης ως προς την έννομη προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών καταγράφονται, επίσης, στο Αφγανιστάν και στο Ιράν, όπου κρατικές πολιτικές παραβιάζουν θεμελιώδεις διατάξεις του διεθνούς δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στο Αφγανιστάν, υπό το καθεστώς των Ταλιμπάν (2021 έως και σήμερα), έχει καταργηθεί η πρόσβαση των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση και στην εργασία στους περισσότερους επαγγελματικούς τομείς, ενώ η ελευθερία μετακίνησης έχει περιοριστεί αυστηρά, απαιτώντας την παρουσία ανδρικού συνοδού. Ταυτόχρονα, απουσιάζει κάθε ουσιαστική νομική προστασία έναντι της έμφυλης βίας (Farid & de Silva de Alwis, 2023, σ. 3–4).
Επιπλέον, στο Ιράν, η επιβολή του υποχρεωτικού χιτζάμπ μέσω της «ηθικής αστυνομίας» συνιστά μορφή κρατικής καταστολής που παραβιάζει το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και στην προσωπική ελευθερία (Kayyal & Ali, 2023, σ. 25–26).
Η εφαρμογή των διεθνών προτύπων για τα δικαιώματα των γυναικών παρεμποδίζεται όχι μόνο από πολιτικά εμπόδια, αλλά και από σοβαρές διαρθρωτικές αδυναμίες, όπως η ανεπαρκής χρηματοδότηση, η έλλειψη αξιόπιστων και συγκρίσιμων δεδομένων, καθώς και οι θεσμικές ανισότητες μεταξύ των κρατών (United Nations Development Programme, 2020, σ. 130–145). Ιδιαίτερη πρόκληση αποτελεί η αποτυχία ενσωμάτωσης της διατομεακής προσέγγισης, με αποτέλεσμα να παραβλέπονται οι σύνθετες μορφές διάκρισης που βιώνουν οι γυναίκες λόγω αναπηρίας, εθνοτικής καταγωγής, σεξουαλικού προσανατολισμού ή κοινωνικοοικονομικής θέσης (European Parliament, 2013, σ. 4).
Καταλήγοντας, η διασφάλιση των δικαιωμάτων των γυναικών στο διεθνές δίκαιο απαιτεί πέραν της τυπικής κύρωσης και τη μετατροπή της νομικής δέσμευσης σε πράξη. Η ενίσχυση των μηχανισμών εποπτείας, η ενεργοποίηση survivor-led οργανώσεων, η χρηματοδότηση τοπικών δομών και η συμπερίληψη των ίδιων των γυναικών σε όλα τα στάδια χάραξης πολιτικής συνιστούν κρίσιμες παραμέτρους. Τέλος, η διατήρηση της ισότητας ως βασική αρχή της διεθνούς έννομης τάξης δεν αποτελεί μόνο ηθική υποχρέωση, αλλά πρωτίστως, θεμέλιο του σύγχρονου διεθνούς νομικού πολιτισμού.
Πηγές
African Union. (2003). Protocol to the African Charter on Human and Peoples’ Rights on the Rights of Women in Africa (Maputo Protocol). https://au.int/en/treaties
Council of Europe. (2011). Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence (σ. 3). Strasbourg: Council of Europe Publishing.
Council of Europe. (2025). Thematic perspectives on the implementation of the Istanbul Convention (σ. 17). https://www.coe.int/en/web/istanbul-convention
European Commission. (2024). Directive 2024/1385 on combating violence against women and domestic violence (σ. 9). Brussels: European Commission. https://eur-lex.europa.eu/
European Court of Human Rights. (2023). A.L.-B. v. Poland (communicated case), σ. 1-2 https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=002-13350
European Parliament. (2013). Discrimination generated by the intersection of gender and disability (Study IPOL-FEMM_ET(2013)493006). Directorate-General for Internal Policies, Policy Department C: Citizens’ Rights and Constitutional Affairs, σ. 4 https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2013/493006/IPOL-FEMM_ET%282013%29493006_EN.pdf
Farid, N. & de Silva de Alwis, R. (2023). Afghanistan under the Taliban: A state of “gender apartheid”? (Princeton SPIA Policy Brief). Princeton School of Public and International Affairs, (σ. 3-4) https://spia.princeton.edu/sites/default/files/2023-02/SPIA_NaheedRangita_PolicyBrief_07.pdf
Frontiers. (2021). The added value of and resistance to the Istanbul Convention (σ. 2). Frontiers in Political Science. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpos.2021.00055
Kayyal, M., & Ali, S. (2023). The impact of mandatory hijab laws on women’s rights in Iran: A human rights perspective. Global Campus Human Rights Journal, 7, (σ.22–39). http://dx.doi.org/10.25330/2657
Makinda, S. (2020). The Maputo Protocol and women’s rights in Africa. African Journal of Law, 17(2), (σ.103–119).
OECD. (2022). Iceland’s equal pay certification (σ. 3). Organisation for Economic Co-operation and Development. https://www.oecd.org/
Swedish National Council for Crime Prevention (Brå). (2025). Application and consequences of the consent law (Report No. 2025:3), σ. 137 https://bra.se/download/18.f3ee57c194d84be4e916238/1744111393667/2025_3_Application%20and%20consequences%20of%20the%20consent%20law.pdf
UN Women (2015), “A Global Study on the Implementation of United Nations Security Council Resolution 1325”, σ. 14-18 https://wps.unwomen.org/pdf/en/CH00.pdf
United Nations. (1979). Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women (CEDAW) (σ. 1). United Nations. https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-elimination-all-forms-discrimination-against-women
United Nations. (1979). Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women. https://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/text/econvention.htm
United Nations. (2023). Committee on the Elimination of Discrimination against Women considers the report of Uruguay, σ. 4
https://documents.un.org/access.nsf/get?DS=CEDAW%2FC%2FSR.2018&Lang=E
United Nations Development Programme. (2020). Human development report 2020: The next frontier – Human development and the Anthropocene (Chap. 4, σ. 130–145). http://hdr.undp.org/en/2020-report
Van Koppen, D. J. (2012). Gender and democratic citizenship: The impact of CEDAW. International Journal of Constitutional Law, 10(2), 512–537.
Women’s Shelters Canada. (2021). National Action Plan to End Gender-Based Violence: Executive Summary, σ. 3-4. https://nationalactionplan.ca/wp-content/uploads/2021/06/NAP-Final-Exec-Summary.pdf
World Policy Hub. (2025). CEDAW implementation analysis and challenges (σ. 8) https://www.worldpolicyhub.org/
Πηγή εικόνας: UN Photo. (2025). Manuel Elías, World’s largest conference on women calls for equality amid gender backlash. World’s largest conference on women calls for equality amid gender backlash | UN News