Γράφει ο Θαλής Παναγιώτης Καλαποθάκος
Η συνθήκες διεξαγωγής ενός πολέμου έχει αλλάξει σε πολλά επίπεδα τις τελευταίες δεκαετίες Η προσθήκη νέων τεχνολογιών στο πεδίο όπως τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη (UAV) και η ανάπτυξη πυραυλικών συστημάτων που επιτρέπουν πλήγματα μακριά από γραμμές έχει αλλάξει τον ρόλο στρατευμάτων στο πεδίο και την στρατηγική. Όπως έχει παρατηρηθεί στην Ουκρανία και στον Ισραηλινό-Ιρανικό πόλεμο τα κράτη βασίζονται όλο και περισσότερο σε επιθέσεις μακριά από τις γραμμές χρησιμοποιώντας τέτοιου είδους συστήματα. Ωστόσο η πτυχή της επιμελητείας φαίνεται να μην ακολουθεί πάντα με τον ίδιο βηματισμό. Ειδικά στο πεδίο της έμμεσης επιμελητείας και των μη επανδρωμένων αεροσκαφών, που είναι σημαντικό κομμάτι των σύγχρονων οπλοστασίων, διακρίνονται σημαντικά κενά (Saini et al., 2021).
Η άμεση επιμελητεία περιλαμβάνει τους μηχανισμούς που επιτρέπουν σε ένα κράτος να κάνει κινητοποιήσει και να χρησιμοποιήσει όλα τα στρατιωτικά εργαλεία που διαθέτει εν καιρώ πολέμου (Λίτσας, 2011). Η έμμεση επιμελητεία από την άλλη, δεν έχει σχέση με τα οπλικά συστήματα αλλά επικεντρώνεται στο άτομο. Στόχος της είναι να ικανοποιήσει τις βασικές βιολογικές ανάγκες του ατόμου, όπως τη διατροφή και τη στέγαση, ώστε να ξεπερνάει το φόβου του θανάτου τον οποίο καλείται συνεχώς να αντιμετωπίσει (Λίτσας, 2011). Με άλλα λόγια έμμεση επιμελητεία είναι οι παροχές του στρατεύματος που επιτρέπουν στον στρατιώτη να αποφορτιστεί και να ηρεμήσει(Λίτσας, 2011). Είναι ένας μηχανισμός ψυχολογικής ανάτασης. Ένας στρατιώτης θα αγωνισθεί καλύτερα όταν μπορεί να απολαύσει ένα ζεστό γεύμα, με γεύσεις της χώρας του, μέσα σε ένα ασφαλές και ήσυχο στρατόπεδο μακριά από το φάσμα του θανάτου. Του υπενθυμίζεται γιατί πολεμάει και ότι η πατρίδα δεν τον ξέχασε.
Πιο αναλυτικά, η έμμεση επιμελητεία, πέρα από τον φόβο, καλείται να υπερκεράσει και άλλα συναισθήματα που επηρεάζουν ψυχικά τον στρατιώτη. Όπως τους φυσικούς περιορισμούς του ατόμου, την ευθυνοφοβία, την ατολμία και την δυσκολία κρίσης (Κονδύλης,1988). Ακόμη, η έμμεση επιμελητεία είναι εξαιρετικά σημαντική γιατί προσθέτει την έννοια της κοινωνικότητας στον πόλεμο (Κονδύλης,1988). Αναγνωρίζει ότι ο πόλεμος διεξάγεται εντός του κοινωνικού γίγνεσθαι κάτι το οποίο φανερώνεται και στο άτομο. Το άτομο κατά την πολεμική διαδικασία οφείλει να ισορροπεί τον φόβο (πρωτόγονο συναίσθημα) με τον πολιτισμό (ανάπτυξη), τον πόλεμο (επιβίωση) με την ειρήνη (κοινωνικότητα) (Κονδύλης,1988). Και εδώ φαίνεται ακόμα πιο έντονα ο μηχανισμός της επιμελητείας. Δεν έχει απλά ως αποστολή την ψυχολογική ανάταση του ατόμου αλλά και να το βοηθήσει να ισορροπήσει ανάμεσα σε αυτούς τους δύο κόσμους (Λίτσας, 2011).
Τα συναισθήματα που βιώνουν οι χειριστές UAV δεν περιορίζονται μόνο στο φόβο αλλά επεκτείνονται και σε άλλες εκφάνσεις. Τα UAV έχουν την ιδιαιτερότητα ότι χειρίζονται από απόσταση και είναι συχνό φαινόμενο ο χειριστής να μην βρίσκεται σε μια εμπόλεμη ζώνη (Norrholm et al,2023) Ζει, δηλαδή, σε σχετικά ήσυχο περιβάλλον αλλά έρχεται σε άμεση επαφή και συμμετέχει στην πολεμική διαδικασία, από απόσταση, έχοντας όμως ειρηνική ζωή (Beard, 2015). Ειδικότερα, οι χειριστές αναπτύσσονται καθημερινά σε μία σε βάση (deploy in garrison), πραγματοποιούν τις αποστολές, συχνά χρησιμοποιώντας θανάσιμα μέσα, και μετά το πέρας της βάρδιας επιστρέφουν και πάλι σπίτι τους (Norrholm et al., 2023).
Αν και υπάρχει ο φυσικός περιορισμός της απόστασης οι χειριστές επηρεάζονται βαθιά όντας απλοί παρατηρητές σε σκληρά γεγονότα χωρίς να μπορούν να βοηθήσουν (Beard, 2015). Η αντίθεση της φυσικής απόστασης με την ψυχική συμμετοχή και παρακολούθηση συμβάντων έχει ως αποτέλεσμα να συγχέεται ο χώρος και ο χρόνος για το χειριστή (Saini et al., 2021). Επίσης πολλές φορές οι χειριστές καλούνται να παρακολουθούν στους στόχους τους για ένα διάστημα για να πραγματοποιήσουν πλήγματα ακριβείας (Molenkamp et al., 2025, p. 844). Σε ακραίες περιπτώσεις ίσως να παρακολουθήσουν και τις κηδείες των θυμάτων για να συλλέξουν πληροφορίες ή για να προβούν σε νέα πλήγματα (Molenkamp et al., 2025, p. 844). Παρατηρείται λοιπόν πως οι χειριστές βιώνουν ευθυνοφοβία, ατολμία και δυσκολία στην κρίση (Saini et al., 2021, p. 16). Δεν βλέπουν πλέον κουκκίδες στον χάρτη αλλά γονείς που παίζουν με τα παιδιά (Beard, 2015).
Η φυσική ασφάλεια που βιώνουν οι χειριστές έχει ως αποτέλεσμα την αποξένωσή τους και την μη αποδοχή τους από άλλα στρατιωτικά σώματα (Saini et al., 2021. Οι χειριστές αναμένεται να νιώθουν ευγνωμοσύνη για την ασφάλεια τους. Όμως στην πραγματικότητα νιώθουν ντροπή, απομόνωση και δεν λαμβάνουν την επιβεβαίωση για τις πράξεις τους από το στρατό και την κοινωνία (Saini et al., 2021, p. 17). Δεν νιώθουν το θάρρος και την ανδρεία άλλων στρατιωτών (Saini et al., 2021, p. 17). Πολλές φορές δεν μπορούν να μιλήσουν στις οικογένειες τους για την αποστολή λόγω της απόρρητης φύσης της (Molenkamp et al., 2025, p. 844). Ο χειριστής πλέον νιώθει αποκομμένος και δεν έχει ούτε την ικανοποίηση της αποστολής ούτε βλέπει τον λόγο για τον οποίοι μάχεται (Molenkamp et al., 2025, Beard, 2015,. Ο στρατιώτης πλέον δεν πολεμά για το προεγώ του, δηλαδή την ανάγκη για επιβίωση και τον φόβο του θανάτου, κάτι που αποτυπώνεται στους στρατιώτες στο πεδίο (Λίτσας, 2011). Εντούτοις πολεμά για το υπερεγώ του, δηλαδή την τελειότητά του, ακολουθώντας εντολές (Λίτσας, 2011).
Αυτή η διαδικασία δεν σταματάει εδώ. Για προφανείς λόγους στα UAV δεν υπάρχει η έννοια της ασφαλούς στρατοπέδευσης. Ο χειριστής δεν έχει χώρο αποφόρτισης, συνδιαλλαγής και αναγνώρισης της αποστολής του. Κάτι το οποίο είναι ένας μηχανισμός έμμεσης επιμελητείας (Allied Medical Publication, 2019). Αντί αυτού έχουν μεγάλες βάρδιες, απώλεια κοινωνικής και οικογενειακής ζωής και αδυναμία σύνδεσης με το κοινωνικό περιβάλλον (Campbell, 2021.). Αυτό σε συνδυασμό με την παρατήρηση των θυμάτων και την σύγχυση χρόνου και χώρου οδηγεί στην εσωτερίκευση και στον ηθικό τραυματισμό (moral injury) (Campbell 2021, p. 24). Εσωτερίκευση είναι η απορρόφηση μια συμπεριφοράς ως την κοινά αποδεκτή (Campbell 2021, p. 24) και ο ηθικός τραυματισμός είναι οι ψυχολογικές επιπτώσεις που έχει κάποιος μετά από εμπειρία η οποία είναι διαφορετική από τις ηθικές αρχές του. (Saini et al., 2021). Αυτό μπορεί να είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο καθώς ο χειριστής είναι πιθανό να κανονικοποιήσει συμπεριφορές, όπως βία, που στην κοινωνία είναι μη αποδεκτές (Saini et al., 2021). Αυτά συμβαίνουν και στους συμβατικούς στρατιώτες. Όμως σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν εργαλεία όπως στρατοπέδευση και βοήθεια από τον αρχηγό μονάδας διαχείρισης (Allied Medical Publication, 2019)
Μάλιστα έρευνες φαίνεται να επιβεβαιώνουν πόσο ευάλωτοι είναι οι χειριστές UAV. Μεταξύ 46-48% των χειριστών Reaper και Global Hawk στις ΗΠΑ είχαν σοβαρά ψυχολογικά συμπτώματα (Saini et al., 2021, p. 17). Με τα κυριότερα να είναι λύπη, ενοχή, έλλειψη συγκέντρωσης, εκνευρισμό, δυσκολία ύπνου και άγχος (Saini et al., 2021, p. 17). Ενώ άλλες έρευνες δείχνουν αύξηση στην εμφάνιση PTSD σε χειριστές UAV σε σχέση με πιλότους στρατιωτικών αεροσκαφών (Campbell 2021, p. 23, Saini et al., 2021, p. 17). Στις ίδιες έρευνες οι ερωτώμενοι αποτύπωσαν ως αιτίες τις μεγάλες βάρδιες, την επαναληπτικότητα της διαδικασίας, κούραση, έλλειψη αποδοχής από άλλους στρατιώτες, έλλειψη προσωπικού και εκπαίδευσης (Campbell 2021, Saini et al., 2021, p. 17). Η κούραση και οι βάρδιες έχουν ως αποτέλεσμα την αδυναμία των ατόμων να περάσουν ποιοτικό χρόνο με τις οικογένειές τους κάτι που διογκώνει το υπάρχον χάσμα ανάμεσα στην οικογένεια και στον χειριστή (Saini et al., 2021,).
Μέτρα επίλυσης πρέπει να εστιάζουν στις προαναφερόμενες αιτίες και να έχουν ως στόχο να απαλύνουν την σύγχυση μεταξύ του πολεμικού και του κοινωνικού στους χειριστές (Campbell 2021). Παρότι δεν μπορεί να υφίσταται η έννοια της ασφαλούς στρατοπέδευσης, επειδή οι χειριστές αναπτύσσονται σε βάση, θα ήταν χρήσιμο οι αποστολές να λάμβαναν χώρα στα πρότυπα συμβατικών επιχειρήσεων. Δηλαδή ο χειριστής να διαμένει σε βάσεις για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και μετά να επιστρέφει στην μόνιμη κατοικία του. Αυτό θα επέτρεπε να συνδέσει την πολεμική διαδικασία με το στρατόπεδο και την κοινωνία με την κατοικία-οικογένεια. Όπως και να αναδείξει μέσα από συζητήσεις και τριβή την σημασία και τον ρόλο των UAV στον στρατό. Επίσης εντός του στρατοπέδου θα είναι δυνατή η συνδιαλλαγή με έτερους χειριστές και στρατιώτες που θα επέτρεπε την αποφόρτιση. Επιπλέον κατά την διάρκεια της παραμονής του θα μπορεί να εκπαιδεύεται συνεχώς αντιμετωπίζοντας έτσι το ζήτημα της ελλιπούς εκπαίδευσης. Μια άλλη λύση θα ήταν οι μικρότερες βάρδιες και οι συνεχείς αλλαγές που όμως, για πρακτικούς λόγους, κάτι τέτοιο θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Τέλος, η στρατολόγηση χειριστών είναι μια επιλογή ενώ οι όποιες αλλαγές θα είχαν αντίκτυπο στον επιχειρησιακό σχεδιασμό.
Το πιο σημαντικό μέτρο όμως θα ήταν η εισαγωγή μηχανισμών αποφόρτισης της παρούσας κατάστασης. Δυο μέτρα που αναφέρονται είναι της ενημέρωσης (debriefing) και εκτόνωσης (defusing) (Campbell 2021). Η ενημέρωση λαμβάνει χώρα εντός 3 ημερών μετά από ένα συμβάν και μπορεί να είναι μια ομαδική συζήτηση (Campbell 2021, p. 44). Εκεί οι συμμετέχοντες έχουν τη δυνατότητα να μιλήσουν για την αποστολή, τα συναισθήματά τους και να εντοπίσουν τους στρατιώτες που διατρέχουν κίνδυνο (Campbell 2021, p. 44). Η εκτόνωση γίνεται έως 12 ώρες μετά από ένα συμβάν και εδώ πάλι οι συμμετέχοντες μπορούν να μιλήσουν για τα γεγονότα. (Campbell, p. 44). Στόχος και των δύο είναι να διασφαλίσουν μια ομαλή μετάβαση από την αποστολή στην καθημερινότητα (Campbell 2021, p. 44).
Συνολικά, οι χειριστές UAV δεν έχουν την ανάλογη φροντίδα σε σχέση με τους συμβατικούς στρατιώτες και λοιπό ένοπλο προσωπικό. Αυτό γίνεται γιατί η φύση και η χρήση αυτών των συστημάτων είναι καινούργια με το θεωρητικό πλαίσιο να μην έχει συμπεριλάβει πλήρως, λαμβάνοντας μόνο ελλιπή μέτρα. Οι χειριστές δεν απολαμβάνουν τον σεβασμό και την προσοχή που τους αξίζει και οι αποστολές είναι ιδιαίτερα απαιτητικές και ψυχοφθόρες. Δεν μπορούν να συνδεθούν με κανένα κομμάτι της ζωή τους, στρατός και κοινωνία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένα μέρος των χειριστών UAV να συγχέουν το πολεμικό και το κοινωνικό και να μην είναι αποδοτικά μέλη ούτε του στρατού ούτε της κοινωνίας. Με άμεσο επακόλουθο την ανάπτυξη ψυχολογικών νοσημάτων. Έτσι, κρίνεται απαραίτητο να αλλάξει ο τρόπος συμπεριφοράς και αντίληψης προς τους χειριστές. Είναι σημαντικό να δημιουργηθούν οι μηχανισμοί εκείνοι οι οποίοι θα τους επιτρέψουν να διαχωρίσουν τις δύο έννοιες και να μην είναι τόσο ευάλωτοι.
Βιβλιογραφία
- Λίτσας Σ. (2011) Ιλιάδα και διεθνής πολιτική Μια θεωρητική προσέγγιση Εκδόσεις Ποιότητα
- Κονδύλης Π.(1988) Θεωρία του Πολέμου Εκδόσεις Θεμέλιο
- Saini, R. K., V. K. Raju, M. S., & Chail, A. (2021). Cry in the sky: Psychological impact on drone operators. Industrial Psychiatry Journal, PubMed Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.4103/0972-6748.328782
- Molenkamp, A., Weerdesteijn, M., & Smeulers, A. (2025). A Playstation Mentality to Killing? Adverse Psychological Consequences in Drone Pilots and the Stigmatization thereof in the Military. Armed Forces & Society, SageJournals Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1177/0095327×241236221
- Campbell, Jamal M. (2021). Psychological Effects on UAV Operators and Proposed Mitigation Strategies to Combat PTSD. Διαθέσιμο στο: https://apps.dtic.mil/sti/trecms/pdf/AD1150884.pdf
- Norrholm S., Maples-Keller J., Rothbaum B., Tossell C., (2023), Remote Warfare with Intimate Consequences: Psychological Stress in Service Member and Veteran Remotely-Piloted Aircraft (RPA) Personnel, Journal of Mental Health and Clinical Psychology, Διαθέσιμο σε : https://www.mentalhealthjournal.org/articles/remote-warfare-with-intimate-consequences-psychological-stress-in-service-member-and-veteran-remotely-piloted-aircraft-rpa-personnel.html#:~:text=pilots%20were%20%E2%80%9Cdeployed%20in%20garrison%E2%80%9D,being%20investigated%20and%20not%20yet
- North Atlantic Treaty Organization (NATO). (2019). A psychological guide for leaders across the deployment cycle. NATO Standardization Office..
- Διαθέσιμο στο: https://www.coemed.org/files/stanags/03_AMEDP/AMedP-8.10_EDA_V1_Epdf
- Beard, M. (2015, Νοέμβριος 26). Are drone pilots warriors? The Interpreter Διαθέσιμο στο: https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/are-drone-pilots-warriors
Πηγή Φωτογραφίας
- BBC News. (2017). The US Air Force’s commuter drone Warriors. Διαθέσιμο στο: https://www.bbc.com/news/magazine-38506932