Γράφει ο Δημήτριος Καραντώνης
Ο Φραντς Κάφκα αποτελεί μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Το έργο του εντάσσεται στη λογοτεχνική πρωτοπορία της εποχής του και συνδέεται με τον υπαρξισμό, τον μοντερνισμό και τον ψυχολογικό ρεαλισμό. Η γραφή του διακρίνεται για τον αλληγορικό χαρακτήρα, την υπαρξιακή θεματολογία και την αποτύπωση του παραλόγου της ανθρώπινης κατάστασης μέσα σε έναν ανεξιχνίαστο και απρόσωπο κόσμο (Theaustralian, 2024). Η λογοτεχνική αναπαράσταση του Κάφκα συνιστά εύστοχη συμβολική ανάλυση της εξουσίας στο πλαίσιο των σύγχρονων θεσμών. Μέσα από την αφήγηση της εμπειρίας του ατόμου ως διοικούμενου και αποκλεισμένου, η καφκική γραφή συμβάλλει στην πολιτική κατανόηση των γραφειοκρατικών μηχανισμών πέραν της τεχνικής τους λειτουργίας.
Στα κυριότερα έργα του, όπως Η Μεταμόρφωση (Die Verwandlung), Η Δίκη (Der Prozess) και Το Κάστρο (Das Schloss) διαφαίνεται η έντονη παρουσία θεμάτων όπως η αλλοτρίωση, η γραφειοκρατική καταπίεση, η αδυναμία επικοινωνίας και η υπαρξιακή αγωνία του υποκειμένου απέναντι σε δυνάμεις, που ξεπερνούν τη λογική ή τον ανθρώπινο έλεγχο. Η γραφειοκρατία, στο έργο του Φραντς Κάφκα δεν λειτουργεί ως ουδέτερος διοικητικός μηχανισμός, αλλά ως μια εσωτερικά αυτόνομη μορφή εξουσίας, η οποία διαμορφώνει μια ατμόσφαιρα υπαρξιακής ασάφειας και θεσμικής αδιαφάνειας (Tasnim, 2017). Σε έργα όπως Η Δίκη και Το Κάστρο, η γραφειοκρατία παρουσιάζεται ως ένα απρόσωπο, ανεξιχνίαστο και εν πολλοίς παράλογο σύστημα, που συνθλίβει την ατομικότητα, ακυρώνοντας κάθε προσπάθεια κατανόησης ή αντίστασης.
Στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική επιστήμη, ο όρος γραφειοκρατία περιγράφει ένα σύστημα οργάνωσης βασισμένο σε ιεραρχία, τυποποιημένους κανόνες και απρόσωπες διαδικασίες, με στόχο την αποδοτική και αντικειμενική διαχείριση των θεσμών. Κατά τον Μαξ Βέμπερ, η γραφειοκρατία συνιστά την πιο «ορθολογική» μορφή εξουσίας, καθώς λειτουργεί μέσω σαφώς καθορισμένων αρμοδιοτήτων, τεχνικής εξειδίκευσης και σταθερότητας κανόνων (Thacker, 2020). Ωστόσο, στη σημερινή πραγματικότητα, ο όρος συχνά αποκτά αρνητική χροιά, υποδηλώνοντας καθυστερήσεις, ακαμψία και αποξένωση του πολίτη από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Η γραφειοκρατία εμφανίζεται όχι μόνο ως διοικητικός μηχανισμός, αλλά και ως μορφή κοινωνικού ελέγχου, όπου η εξουσία εκφράζεται μέσω της απρόσωπης και δύσκολα προσπελάσιμης λειτουργίας των θεσμών.
Η γραφειοκρατία στα έργα του Κάφκα συγκροτείται ως ένας μηχανισμός εξουσίας που λειτουργεί με όρους συστηματικής αδιαφάνειας, θεσμικής ακατανόητης λογικής και ριζικής αποξένωσης (Tasnim, 2017). Στη Δίκη, ο πρωταγωνιστής Γιόζεφ Κ. συλλαμβάνεται χωρίς αιτιολογία, ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια της πλοκής αγνοεί την κατηγορία που τον βαραίνει. Ο ίδιος επιχειρεί να κατανοήσει τη διαδικασία και να δικαιωθεί, ωστόσο βρίσκεται διαρκώς αντιμέτωπος με ένα σύστημα, που αρνείται τη λογική συνέπεια και την ορατότητα (Hodson et al., 2013, Guiding Literature, 2025). Οι λειτουργοί του συστήματος, δικαστικοί, γραμματείς, φύλακες δεν φαίνεται να έχουν ατομική ευθύνη ή γνώση του τι πράττουν. Η εξουσία ασκείται μέσα από μια αλυσίδα υπαλλήλων και γραφείων, όπου κάθε κρίκος παραπέμπει στον επόμενο, χωρίς να αποκαλύπτεται ποτέ ένα σαφές κέντρο ευθύνης ή ένας ορατός μηχανισμός προσφυγής. Η γραφειοκρατία στο έργο αυτό αποκτά χαρακτηριστικά αυτονομίας και τελετουργικής αυθαιρεσίας. Η καφκική γραφειοκρατία οργανώνεται γύρω από ένα καθεστώς νομιμοφανούς αυθαιρεσίας, το οποίο δεν επιβάλλει τη βία, αλλά την υποταγή μέσω της ασάφειας, της καθυστέρησης και της αποδιοργάνωσης (Clegg et al.,2016).
Στο Κάστρο, ο μηχανισμός εξουσίας καθίσταται ακόμη πιο αφηρημένος. Ο ήρωας Κ. καλείται να αναλάβει υπηρεσία ως γεωμέτρης σε ένα χωριό που διοικείται από ένα απόμακρο και απροσπέλαστο διοικητικό σύστημα. Το λεγόμενο «Κάστρο» δεν εμφανίζεται ποτέ άμεσα, λειτουργεί ως αόρατο κέντρο λήψης αποφάσεων, το οποίο διαχειρίζεται την τοπική πραγματικότητα μέσω αντιφατικών εντολών και αναποτελεσματικών διαμεσολαβητών (Lοwy, 2003, Warner, 2007). Η εξουσία διατηρεί την επιρροή της όχι μέσα από καταναγκασμό, αλλά μέσα από τη δημιουργία αμφισημιών και την αποδιοργάνωση της ατομικής πρωτοβουλίας.
Η ενοποιητική διάσταση των δύο έργων εντοπίζεται στη διαμόρφωση μιας καφκικής ατμόσφαιρας: το υποκείμενο βιώνει μια βαθιά υπαρξιακή ενοχή χωρίς σαφές έγκλημα και η προσπάθεια κατανόησης της θέσης του στο σύστημα αποβαίνει μάταιη (Nast, 1999). Η νομιμότητα, η δικαιοσύνη και η εξουσία δεν ορίζονται με θεσμικούς όρους, αλλά ως μεταβαλλόμενα, ασταθή και τελικά απρόσιτα για το άτομο. Η καφκική γραφειοκρατία χαρακτηρίζεται από «παραλογισμό, φόβο και κατακερματισμένα κέντρα ισχύος», χαρακτηριστικά, που υπονομεύουν την έννοια της λογικής διοίκησης, όπως αυτή περιγράφεται από τον Βέμπερ (Hodson et al., 2025). Η γραφειοκρατία στον Κάφκα, επομένως, δεν είναι απλώς μια αναποτελεσματική μορφή οργάνωσης. Συνιστά έναν συμβολικό μηχανισμό που καθιστά την εξουσία σχεδόν υπερβατική, ακατανόητη και ανεπίδεκτη αμφισβήτησης, μία ακραία μορφή κυριαρχίας χωρίς κέντρο, χωρίς πρόσωπο και χωρίς αναγνωρίσιμους κανόνες (Thacker, 2020).
Στα έργα του Κάφκα, η εξουσία δεν είναι προσωποποιημένη καθώς δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι «φορείς ευθύνης» ή υπεύθυνοι. Ο εξαναγκασμός ασκείται μέσω ενός θεσμικού συστήματος αδιαφανούς και αυτοδύναμης λειτουργίας (Thacker, 2020). Η εξουσία λειτουργεί μέσω δομών γραφειοκρατικής διαδικασίας: οι επίσημοι ενεργούν ως ανώνυμα εξαρτήματα ενός μηχανισμού, που δεν αποδίδει ευθύνη σε άτομα αλλά σε συστήματα και ρόλους (Thacker, 2020, Warner, 2007).
Η θεωρία του Μαξ Βέμπερ περί γραφειοκρατίας ως ορθολογικής δομής, με ιεραρχική οργάνωση, σαφείς κανόνες και αντικειμενική λειτουργία, αναδεικνύει το λεγόμενο «σιδηρούν κλουβί», δηλαδή τον περιορισμό του ατόμου σε ένα αυστηρό σύστημα κανόνων, που περιορίζει την ελευθερία και την πρωτοβουλία του, ως απειλή για την ατομική ελευθερία (Thacker, 2020). Ωστόσο, η καφκική εμπειρία γραφειοκρατίας έχει τρία κεντρικά χαρακτηριστικά παθητικότητα (inactiveness), αδυναμία (helplessness) και κενό νοήματος (meaninglessness), τα οποία διαμορφώνουν έναν εφιαλτικό δομικό κύκλο, που υπερβαίνει τις αναμενόμενες λειτουργίες του Βέμπερ (Clegg et al., 2016).
Στο Κάστρο, ο μηχανισμός εξουσίας λειτουργεί μέσω σύγχυσης και αμφισημίας, όσο πιο αναποτελεσματικός φαίνεται, τόσο πιο ισχυρός γίνεται, καθώς αναπαράγει την κυριαρχία μέσω της αποδιοργάνωσης, της αποξένωσης και της εσωτερίκευσης της ενοχής (Tasnim, 2017). Η εξουσία γίνεται εσωτερικευμένη κατάσταση: το άτομο δεν αντιδρά γιατί δεν γνωρίζει σε τι να εναντιωθεί, με αποτέλεσμα να παραμένει αδρανές.
Ταυτόχρονα, το σύστημα δεν χρειάζεται να χρησιμοποιεί βία, αρκεί να είναι «ακατανόητο», ώστε να αδρανοποιεί το άτομο. Στον καφκικό κόσμο, η γραφειοκρατία λειτουργεί ως στρατηγική ηγεμονίας: μια κυριαρχία που δεν απαιτεί βία, αλλά επιβάλλει την συμμόρφωση μέσω ενός φαύλου κύκλου θεσμικής αβεβαιότητας και συστημικής άγνοιας (Clegg et al., 2016).
Ο Κάφκα δεν περιορίζεται στη λογοτεχνία ως υπαρξιακή αναπαράσταση, αντιλαμβάνεται τη γραφειοκρατία ως θεμελιωδώς πολιτικό φαινόμενο. Στο Κάστρο, η εξουσία λειτουργεί χωρίς διαφάνεια ή λογοδοσία και αναπαριστάται ως «δεσποτισμός» που υποστηρίζει την κυριαρχία μέσω της θεσμικής εναλλαγής κανόνων και αντιφατικών εντολών, παρά μέσω συγκεντρωτικών μορφών βίας (Kostopoulou, 2020). Η σύγχρονη ψηφιακή και τεχνοκρατική γραφειοκρατία αναπαράγει παρόμοιες συνθήκες: οι πολίτες καλούνται να διαπραγματευτούν με απρόσωπα συστήματα εξουσίας, όπως αλγόριθμους, ψηφιακές πλατφόρμες και υπερεθνικούς οργανισμούς, όπου η ευθύνη διαχέεται, η διαφάνεια απουσιάζει και ο έλεγχος καθίσταται αδύνατος (Tasnim, 2017). Αυτά τα συστήματα λειτουργούν ως “rule by nobody”: εξουσία χωρίς εμφανή εκπροσώπηση, αλλά με συνεχή επιρροή στο άτομο (Kostopoulou, 2020). Η έλλειψη διαφάνειας δεν αποτελεί δυσλειτουργία είναι θεσμικό εργαλείο επιβολής. Ο καφκικός μηχανισμός δεν αποτυγχάνει, επειδή είναι ανοργάνωτος, αντίθετα, λειτουργεί επειδή είναι παράλογος και ακατανόητος, δημιουργώντας έτσι έναν σταθερό μηχανισμό κυριαρχίας που παραμένει ανεπηρέαστος από κριτική, αντιστάσεις ή διεκδικήσεις (Thacker, 2020; Clegg et al., 2016).
Η γραφειοκρατία στον Κάφκα δεν αποτελεί απλώς έναν μηχανισμό διοίκησης, αναδεικνύεται σε ένα δομικά ακατανόητο σύστημα εξουσίας, που συνθλίβει το άτομο μέσω της αορατότητας, της σύγχυσης και της αδυναμίας αντίστασης. Σε αντίθεση με τη βεμπεριανή ανάλυση της ορθολογικής γραφειοκρατίας, ο Κάφκα περιγράφει ένα παράλογο, μη υπεύθυνο και απόλυτα ηγεμονικό σύστημα (Clegg et al., 2016· Thacker, 2020). Η συμβολή του δεν είναι μόνο λογοτεχνική, αλλά και πολιτική: αποκαλύπτει το πώς η εξουσία μετατοπίζεται από πρόσωπα σε αφηρημένες δομές και πώς το άτομο αποξενώνεται από τις διαδικασίες που το κυβερνούν. Στη σύγχρονη εποχή των ψηφιακών γραφειοκρατιών και τεχνοκρατικών μηχανισμών, η καφκική οπτική παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη (Kostopoulou, 2020, Tasnim, 2017). Ο Κάφκα, τελικά, δεν είναι απλώς ένας χρονικογράφος της ανθρώπινης αγωνίας, είναι ένας στοχαστής της πολιτικής εξουσίας στην πιο απρόσωπη και αδιόρατη μορφή της.
Βιβλιογραφία/Πηγές
Clegg, S., e Cunha, M. P., Munro, I., Rego, A., & de Sousa, M. O. (2016). Kafkaesque power and bureaucracy. Journal of Political Power, 9(2), 157–181. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/2158379x.2016.1191161
Guiding Literature. (2 Ιουνίου 2025). Bureaucracy in Franz Kafka’s The Trial. Διαθέσιμο σε:https://guidingliterature.com/bureaucracy-in-franz-kafkas-the-trial/
Hodson, R., Roscigno, V. J., Martin, A. W., & Lopez, S. H. (2025). The ascension of Kafkaesque bureaucracy in private sector organizations. Human Relations, 66(9), 1249–1273. Διαθέσιμο σε: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4666024
Kostopoulou, I. (2020). Bureaucracy and Desire: Franz Kafka’s Accident Report. Open Library of Humanities, 6(1). Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.16995/olh.480
Lοwy, M. (31 Δεκεμβρίου 2003). Bureaucratic Despotism and Voluntary Servitude in Franz Kafka’s Castle. Europe-Solidaire.org. Διαθέσιμο σε:https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article2342
Nast, C. (4 Ιανουαρίου 1999). The Impossibility of Translating Kafka. The New Yorker. Διαθέσιμο σε:https://www.newyorker.com/magazine/1999/01/11/the-impossibility-of-being-kafka
Tasnim, N. (2017). Humans Trapped in Bureaucracy: A Study of Franz Kafka’s Depiction of the Modern Man. BRAC University. Διαθέσιμο σε: https://dspace.bracu.ac.bd/xmlui/bitstream/handle/10361/9708/13303031_ENH.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Thacker, R. L. (2020). Kafka’s The Trial, Psychoanalysis, and the Administered Society. International Journal of Zizek Studies, 14(1). Διαθέσιμο σε:https://zizekstudies.org/index.php/IJZS/article/view/1153
Theaustralian.com.au. (2024). Why there’s more to Franz Kafka than plain old misery. Διαθέσιμο σε:https://www.theaustralian.com.au/weekend-australian-magazine/who-is-franz-kafka-100-years-later-what-do-we-really-know-about-the-author/news-story/08ab3c1d74da53c810a209abd24839c7
Warner, M. (2007). Kafka, Weber and organization theory. Human Relations, 60(7), 1019–1038. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1177/0018726707081156
Πηγή Εικόνας: Deutschlandfunk Kultur. (23 Νοεμβρίου 2024). Manuskript und Brief von Kafka für 286 000 Euro versteigert. Διαθέσιμο σε: https://www.deutschlandfunkkultur.de/manuskript-und-brief-von-kafka-fuer-286-000-euro-versteigert-102.html