Γράφει ο Σταύρος Μαρτινάκης
Η συγκεκριμένη απόφαση του ΕΔΔΑ, αφορά την προσφυγή της Caster Semenya, αθλήτριας μεσαίων αποστάσεων (800 έως 3.000 μ.), κατά της Ελβετίας. Η Semenya μία μεσοφυλική αθλήτρια, προσέβαλε τους Κανονισμούς Επιλεξιμότητας για την Κατάταξη Γυναικών της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Στίβου βάσει των οποίων υποχρεώθηκε να λάβει ορμονική θεραπεία, προκειμένου να μειωθεί το φυσικό επίπεδο τεστοστερόνης της. Η αθλήτρια αρνήθηκε την υποβολή σε τέτοιες θεραπείες με συνέπεια τον αποκλεισμό της από διεθνείς διοργανώσεις. Οι προσφυγές που άσκησε κατά των συγκεκριμένων κανονισμών ενώπιον του Αθλητικού Διαιτητικού Δικαστηρίου (ΑΔΔ) και του Ανώτατου Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου της Ελβετίας απορρίφθηκαν. Ακολούθως, η αθλήτρια προσέφυγε στο ΕΔΔΑ αιτούμενη, εφόσον το ΕΔΔΑ είχε δικαιοδοσία να επιληφθεί της συγκεκριμένης υποθέσεως, τον έλεγο τυχόν παραβίασης, μεταξύ άλλων, των άρ. 8, 13 και 14 της ΕΣΔΑ (ΕΔΔΑ, Semenya κατά Ελβετίας, 2023, παρ. 1).
Ειδικότερα, η Caster Semenya είναι Νοτιοαφρικανή αθλήτρια που αγωνίζεται σε αγώνες μεσαίων αποστάσεων (800 έως 3.000 μέτρα), όπως ήδη αναφέρθηκε. Κατέκτησε το χρυσό μετάλλιο στα 800 μέτρα γυναικών στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Λονδίνου (2012) και του Ρίο ντε Τζανέιρο (2016) και είναι τρεις φορές παγκόσμια πρωταθλήτρια στο ίδιο αγώνισμα (Βερολίνο 2009, Νταεγού 2011, Λονδίνο 2017). Μετά τη νίκη της στα 800 μέτρα γυναικών στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Βερολίνου το 2009, υποβλήθηκε σε έλεγχο εξακρίβωσης φύλου, προκειμένου να ελεγχθούν τα επίπεδα τεστοστερόνης στο αίμα της. Η IAAF (International Association of Athletics Federations) της επέστησε την προσοχή στο γεγονός ότι θα έπρεπε να μειώσει τα επίπεδα τεστοστερόνης της κάτω από ένα συγκεκριμένο όριο, προκειμένου να μπορεί αγωνιστεί στις ανωτέρω αποστάσεις σε μελλοντικούς διεθνείς αγώνες στίβου. Παρά το γεγονός ότι υπέστη σοβαρές παρενέργειες ως αποτέλεσμα της ορμονικής της θεραπείας, σημείωσε μία ακόμα νίκη στα 800 μέτρα γυναικών στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα της Νταεγού (2011) και στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Λονδίνου (2012)(ΕΔΔΑ, Semenya κατά Ελβετίας, 2023, παρ. 4-6).
Μετά από προσωρινή απόφαση του ΑΔΔ στην υπόθεση Dutee Chand στις 24 Ιουλίου 2015, ανεστάλη προσωρινά ο τότε ισχύων κανονισμός της IAAF με την αιτιολογία ότι αυτή (ήτοι η IAAF) δεν είχε αποδείξει πως οι αθλήτριες με υπερανδρογονισμό είχαν σημαντικό πλεονέκτημα απόδοσης έναντι άλλων αθλητριών και συνεπώς, η Semenya σταμάτησε την ορμονική της θεραπεία. Στις 23 Απριλίου 2018, η IAAF δημοσίευσε έναν νέο κανονισμό με τίτλο «Κανονισμός σχετικά με την πρόκριση στην κατηγορία των γυναικών (για αθλήτριες που παρουσιάζουν διαταραχές ανάπτυξης φύλου)» (ΕΔΔΑ, Semenya κατά Ελβετίας, 2023, παρ. 7-8). Η προσφεύγουσα αρνήθηκε να συμμορφωθεί με αυτόν, καθώς κατά την άποψή της, την υποχρέωνε να υποβληθεί σε ορμονικές θεραπείες, των οποίων οι παρενέργειες δεν ήταν ακόμη απόλυτα γνωστές. Στις 18 Ιουνίου 2018, κατέθεσε αίτηση διαιτησίας ενώπιον του ΑΔΔ με την οποία ζητούσε την αμφισβήτηση του κύρους του συγκεκριμένου κανονισμού (CAS 2018/O/5794).
Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, η IAAF τροποποίησε τον κατάλογο των διαταραχών στην ανάπτυξη φύλου («DSD») που καλύπτονται από τους Κανονισμούς Διαταραχής Ανάπτυξης Φύλου (Κανονισμός DSD). Με αιτιολογημένη απόφασή του το ΑΔΔ στις 30 Απριλίου 2019 απέρριψε το αίτημα για διαιτησία. Η πλειοψηφία των μελών του έκρινε ότι, μολονότι ο κανονισμός DSD ήταν μεροληπτικός, αποτελούσε ένα αναγκαίο, εύλογο και αναλογικό μέσο για την επίτευξη των στόχων της IAAF, κυρίως για τη διασφάλιση του δίκαιου ανταγωνισμού (Patel, 2021, σελ. 264).
Κατά της απόφασης ασκήθηκε έφεση από την Semenya ενώπιον του Ανωτάτου Ελβετικού Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου. Το τελευταίο, μολονότι αρχικά προχώρησε σε προσωρινή αναστολή της ισχύος των Κανονισμών Διαταραχής Ανάπτυξης Φύλου επιτρέποντας ουσιαστικά στη Semenya να αγωνιστεί στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Στίβου το 2019, απέρριψε τελικώς την έφεσή της υποστηρίζοντας ότι η προσβαλλόμενη απόφαση δεν αντίκειται στις βασικές αρχές της ελβετικής δημόσιας τάξης, με συνέπεια τον αποκλεισμό της από το σύνολο των διοργανώσεων εκείνης της χρονιάς (Πέρβου, 2021, σελ. 940-941/ Patel, 2021, σελ. 264).
Κατόπιν της αποφάσεως του Ελβετικού Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου, η Semenya άσκησε ατομική προσφυγή ενώπιον του ΕΔΔΑ. Η απόφαση του συγκεκριμένου Δικαστηρίου δικαίωσε την προσφεύγουσα, καταλήγοντας στη διαπίστωση ότι υπήρξε όντως παραβίαση των άρθρων 3 και 8 της ΕΣΔΑ, καθώς και των άρθρων 14 σε συνδυασμό με το άρθρο 8 και του άρθρου 13 σε συνδυασμό με τα άρθρα 14 και 8.
Με οριακή πλειοψηφία το ΕΔΔΑ έκρινε ότι είναι αρμόδιο να επιληφθεί της υπόθεσης. Ειδικότερα, απεφάνθη ότι με τη ρύθμιση του άρ. 190 του ελβετικού ομοσπονδιακού Συντάγματος, το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο οφείλει να εφαρμόζει το διεθνές δίκαιο και κατ’ επέκταση την ΕΣΔΑ. Επίσης, επισημάνθηκε ότι ο απαιτούμενος κατά το άρ. 1 της ΕΣΔΑ δικαιοδοτικός σύνδεσμος γεννάται αυτόματα από τη στιγμή που ένα πρόσωπο προσφύγει ενώπιον των δικαστηρίων ενός συμβαλλομένου κράτους. Επακόλουθα, εν προκειμένω με την άσκηση της έφεσης κατά της απόφασης του ΑΔΔ, υφίσταται δικαιοδοσία της Ελβετίας βάσει του άρ. 1 και το ΕΔΔΑ δύναται να κρίνει την υπόθεση (Σπανίδου, 2023, σελ. 359-360).
Το βασικότερο επιχείρημα και αντεπιχείρημα συγχρόνως αποτέλεσε η σκέψη ότι μια θετική κρίση επί του ζητήματος της αρμοδιότητας μπορεί επεκτείνει την αρμοδιότητα του ΕΔΔΑ και την εφαρμογή της ΕΣΔΑ στο σύνολο του αθλητικού κόσμου. Επισημάνθηκε, ειδικότερα, ότι δεν δύναται να εφαρμοστεί η ΕΣΔΑ υπό τις παρούσες συνθήκες σε ιδιωτικού δικαίου αθλητικές διαφορές. Στον αντίποδα, υποστηρίχθηκε ο κίνδυνος αποκλεισμού μιας μεγάλης ομάδας προσώπων, αυτής των επαγγελματιών αθλητών και αθλητριών, και η ανάγκη αποτελεσματικής προστασίας των δικαιωμάτων τους, κάτι το οποίο η διαιτησία δεν έχει τις δυνάμεις να το πράξει. Συγκεκριμένα, στην αθλητική διαιτησία δεν εφαρμόζεται η αρχή της δίκαιης δίκης (άρ. 6 ΕΣΔΑ), αλλά αποκλειστικά οι κανόνες των διαφόρων αθλητικών ομοσπονδιών (Βλ. και Σπανίδου, 2023, σελ. 361).
Επίσης, σε σχέση με το άρθρο 14 ΕΣΔΑ περί της απαγόρευσης των διακρίσεων, θα πρέπει να αναφερθεί ότι αυτό εφαρμόζεται μόνο, εφόσον υπάρχει ταυτόχρονα παραβίαση κάποιου άλλου άρθρου (Καστανάς, 2017, σελ. 497επ.). Εν προκειμένω, το Δικαστήριο έκρινε ότι τα φυλετικά χαρακτηριστικά της προσφεύγουσας ως μεσοφυλικoύ ατόμου εμπίπτουν στην έννοια του φύλου, όπως αυτό αποτυπώνεται στο άρ. 14 της ΕΣΔΑ. Ακολουθώντας μάλιστα προηγούμενη κρίση του, δέχτηκε ότι στην έννοια του φύλου του άρ. 14 εντάσσεται όλο το φάσμα της ταυτότητας φύλου, όπως σήμερα διαμορφώνεται, στο οποίο περιλαμβάνονται πλην των βιολογικών και τα μεσοφυλικά άτομα (ΕΔΔΑ, Christine Goodwin κατά Ηνωμένου Βασιλείου, 2002, παρ. 82). Συμπληρωματικά αναφέρεται τόσο ότι η μεσοφυλική ταυτότητα της προσφεύγουσας δεν αποτέλεσε λόγο για την άσκηση οποιασδήποτε προσφυγής εναντίον της όσο και ότι αμφότερα το ΑΔΔ και το Ελβετικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο σιωπηρά αποδέχθηκαν πως η κατάστασή της δεν διέφερε από εκείνη αντίστοιχα των λοιπών αθλητριών.
Εν συνεχεία, εξετάστηκε τυχόν παραβίαση του αρ. 8 ΕΣΔΑ αναφορικά με το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής του προσώπου. Ειδικότερα, το παρόν άρθρο αφορά πτυχές της ταυτότητας του ατόμου, όπως το όνομα, η έμφυλη ταυτότητα, ο γενετήσιος προσανατολισμός, η γενετήσια ελευθερία και η σωματική και ψυχική ακεραιότητα, με συνέπεια η υποβολή οποιουδήποτε προσώπου σε ιατρικές εξετάσεις παρά τη θέλησή του να συνιστά παρέμβαση στην ιδιωτική του ζωή (Καραβίας, 2017, σελ. 373). Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι εν προκειμένω η προσωπικότητα της προσφεύγουσας προσβάλλεται και εξαιτίας του γεγονότος ότι κινδυνεύει η συμμετοχή της σε διεθνείς αθλητικές διοργανώσεις στη γυναικεία κατηγορία. Ορθά δηλαδή εντάσσονται στο άρ. 8 ΕΣΔΑ η επαγγελματική δραστηριότητα ως πτυχή της προσωπικής ζωής ενός ατόμου.
Τέλος, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι το άρ. 13 ΕΣΔΑ παραβιάστηκε εκ μέρους του Ελβετικού Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου παράλληλα με τα άρ. 8 και 14 ΕΣΔΑ, καθώς το τελευταίο απέρριψε την έφεση της ενδιαφερομένης δίχως να υπεισέλθει στην ουσία της υπόθεσης και δίχως να κρίνει την ορθότητα ή μη της εφαρμογής του Κανονισμού DSD της IAAF. Βάσει του αρ. 13 ΕΣΔΑ δε, θα πρέπει να παρέχεται στους πολίτες η δυνατότητα αποτελεσματικής προσφυγής ενώπιον κάποιας εθνικής αρχής (π.χ. δικαστήριο, ανεξάρτητη αρχή κτλ.). Εντούτοις, επαφίεται στη διακριτική τους ευχέρεια η μορφή της εν λόγω προσφυγής που θα επιλεγεί. Από τη στιγμή που το Ελβετικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο δεν μπόρεσε να απαντήσει στα ερωτήματα και στις αιτιάσεις της προσφεύγουσας όσον αφορά τον Κανονισμό DSD και την κρίση του ΑΔΔ, το ΕΔΔΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα διαθέσιμα ένδικα μέσα στην ελβετική έννομη τάξη δεν είναι αποτελεσματικά και δεν πληρούν τις προδιαγραφές του άρ. 13 (Σπανίδου, 2023, σελ. 362).
Κλείνοντας, το εξεταζόμενο ζήτημα αναντίρρητα είναι διφορούμενο. Η έμφυλη ισότητα και το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού της ταυτότητας φύλου, συνέχονται με τέτοιο τρόπο που το ένα δεν δύναται να επιβληθεί έναντι του άλλου. Δύο λύσεις φαίνεται να μπορούν να υποστηριχθούν: πρώτον, ο διαχωρισμός σε ανδρικό και γυναικείο φύλο θα μπορούσε να μην ερείδεται αποκλειστικά σε βιολογικά στοιχεία και να δημιουργηθεί μια τρίτη κατηγορία στον χώρο του αθλητισμού που να περιλαμβάνει αθλητές και αθλήτριες που δεν εντάσσονται αμιγώς σε κάποιο εκ των 2 φύλων. Η συγκεκριμένη λύση δεν είναι ικανοποιητική, καθώς μεταξύ των άλλων δεν υφίσταται ένας αριθμός αθλητών και αθλητριών τέτοιος που να δικαιολογεί μια ενδεχόμενη τριμερή διάκριση με βάση το φύλο. Δεύτερον, η στάθμιση των δικαιωμάτων της πλειοψηφίας με τα δικαιώματα του ασθενέστερου είναι μία επιθυμητή λύση η οποία όμως στερείται μονιμότητας, καθώς στηρίζεται στις προσωπικές απόψεις του δικάζοντος δικαστή.
Τέλος, κατά την κρίση του γράφοντος, στη συγκεκριμένη απόφαση φαίνεται να επικράτησε η άποψη ότι θα πρέπει τα ανθρώπινα δικαιώματα ενός ατόμου και δη μιας αθλήτριας με μεσοφυλική ταυτότητα να προστατεύονται και να προκρίνονται ως σημαντικότερα από την ανάγκη διασφάλισης του «δίκαιου αγώνα» και του «δίκαιου ανταγωνισμού». Το σκεπτικό είναι απλό, όμως, όχι απαραίτητα αποδεκτό: όσο σημαντικές και αν είναι για τους αθλητές και τις αθλήτριες η συμμετοχή, οι διακρίσεις, οι επιδόσεις και εν τέλει η νίκη σε έναν αθλητικό αγώνα ή μια αθλητική διοργάνωση, η ανάγκη προστασίας των ιδιαιτεροτήτων ενός άλλου αθλητή ή αθλήτριας κρίνεται σπουδαιότερη. Το ΕΔΔΑ, δηλαδή ασπάστηκε την ανάγκη τήρησης μιας δυναμικής και όχι μετριοπαθούς στάσης στα ζητήματα που αφορούν την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς μόνο με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζεται η αποτελεσματική τους προστασία (Τσεβρένης, 2023, σελ. 110).
Βιβλιογραφία
Καραβίας Μ. (2017). Άρθρο 8 – Δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Στο Σισιλιάνος Λ.-Α. (επιμ.). Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 373.
Καστανάς Η. (2017). Άρθρο 14 – Απαγόρευση των διακρίσεων. Στο Σισιλιάνος Λ.-Α. (επιμ.), Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 497επ.
Αρθρογραφία
Πέρβου Ι. (2021). Έμφυλη ισότητα στον χώρο του αθλητισμού: Ανάλυση των υποθέσεων υπερανδρογοναιμίας. Δικαιώματα του Ανθρώπου. Εκδόσεις Σάκκουλα, σσ. 917-943.
Σπανίδου Σ. (2023). Παρατηρήσεις στην ΕΔΔΑ προσφ. 10934/21, απόφ. της 11.7.2023, υπόθ. Semenya κατά Ελβετίας – Παραβίαση ΕΣΔΑ από ανεπαρκείς εγγυήσεις εξέτασης καταγγελιών αθλήτριας για διακρίσεις λόγω φύλου. Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. Αθλητισμός και Δίκαιο, σσ. 357-363.
Τσεβρένης Β. (2023). Τα ανθρώπινα δικαιώματα μέσα από πέντε μύθους. Εκδόσεις Σάκκουλα, Δικαιώματα του Ανθρώπου, σσ.77-110.
Patel S. (2021). Gaps in the protection of athletes gender rights in sport – a regulatory riddle. Εκδόσεις Springer, The International Sports Law Journal, σσ. 257-275. Διαθέσιμο σε: https://link.springer.com/content/pdf/10.1007/s40318-021-00182-2.pdf
Νομολογία
Αθλητικό Διαιτητικό Δικαστήριο. (2019). Υποθέσεις 2018/O/6794 Mokgadi Caster Semenya v. International Association of Athletics Federations (IAAF) & 2018/O/5798 Athletics South Africa v. International Association of Athletics Federations. Διαθέσιμο σε: https://www.tas-cas.org/fileadmin/user_upload/CAS_Award_-_redacted_-_Semenya_ASA_IAAF.pdf
Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (2023). Υπόθεση Semenya κατά Ελβετίας. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22semenya%22],%22itemid%22:[%22001-226011%22]}
Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (2002). Υπόθεση Christine Goodwin κατά Ηνωμένου Βασιλείου. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-60596%22]}
Πηγή εικόνας:
https://www.outfrontmagazine.com/lgbtq-sports-are-on-the-rise-in-2021/