Γράφει η Στέλλα Μπουγιούκου
Η ρητορική μίσους και η ξενοφοβία αποτελούν φαινόμενα που έχουν αναδειχθεί σε μείζονα ζητήματα για την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς παρατηρείται έντονη αύξηση τους τα τελευταία χρόνια. Ο όρος «ρητορική μίσους» αναφέρεται σε κάθε μορφή έκφρασης που προωθεί, υποκινεί ή δικαιολογεί το μίσος και τη βία κατά ατόμων ή ομάδων, με βάση τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, το φύλο ή άλλες διακρίσεις. Από την άλλη, η ξενοφοβία σχετίζεται με τον φόβο ή την απέχθεια προς ανθρώπους διαφορετικής εθνικότητας ή καταγωγής, και συνήθως συνοδεύεται από προκαταλήψεις και διακρίσεις (European Commission Against Racism and Intolerance [ECRI], 2016). Η άνοδος του λαϊκισμού και των ακροδεξιών κινημάτων σε πολλές χώρες της ΕΕ, σε συνάρτηση με τις μεταναστευτικές ροές των τελευταίων ετών, έχουν οδηγήσει σε έξαρση αυτών των φαινομένων, έχοντας ως αποτέλεσμα κοινωνικές εντάσεις, παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αύξηση των εγκλημάτων μίσους (European Union Agency for Fundamental Rights [FRA], 2023). Πώς ανταποκρίνεται, λοιπόν, η νομοθεσία της ΕΕ στην πραγματική κοινωνική κατάσταση των φαινομένων αυτών; Είναι επαρκής ή απαιτούνται περαιτέρω βελτιώσεις;
Η αύξηση της ξενοφοβίας και της ρητορικής μίσους στην ΕΕ αποτελεί μια ανησυχητική εξέλιξη, επηρεάζοντας τις κοινωνίες της σε πολλά επίπεδα. Οι κύριες κινητήριες δυνάμεις πίσω από την ανάπτυξη των φαινομένων αυτών είναι η άνοδος του λαϊκισμού και της ακροδεξιάς τα τελευταία χρόνια, την οποία πολιτικοί σχηματισμοί που υιοθετούν ξενοφοβική ρητορική χρησιμοποιούν για να στοχοποιήσουν ευάλωτες ομάδες, παρουσιάζοντας τους μετανάστες και τους πρόσφυγες ως απειλή για την εθνική ταυτότητα και την οικονομική σταθερότητα (Human Rights Watch, 2017). Πράγματι, οι αυξημένες μεταναστευτικές ροές των τελευταίων χρόνων, όπως αυτές που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια των προσφυγικών κρίσεων το 2015 και το 2022, επιτάχυναν την εμφάνιση κοινωνικών εντάσεων και επηρέασαν την πολιτική ατζέντα σε όλες τις χώρες της ΕΕ.
Τα παραπάνω, μάλιστα, επιβεβαιώνονται και μέσω στατιστικών δεδομένων. Οργανισμοί όπως η Fundamental Rights Agency έχουν σημειώσει αύξηση των ξενοφοβικών επιθέσεων, με τα περισσότερα κράτη-μέλη της ΕΕ να αναφέρουν αύξηση σε περιπτώσεις λεκτικών ή σωματικών επιθέσεων κατά μεταναστών και μειονοτήτων (European Union Agency for Fundamental Rights [FRA], 2018). Στη Γερμανία, για παράδειγμα, σημειώθηκαν 11.520 περιστατικά εγκλημάτων μίσους το 2023, με τα περισσότερα να σχετίζονται με ακροδεξιά ιδεολογία (Associated Press, 2023), ενώ παράλληλα στη Γαλλία, το 2023, καταγράφηκαν 15.000 εγκλήματα βάσει της εθνικότητας, της φυλής ή της θρησκείας (Politico, 2024). Οι κοινωνικές επιπτώσεις των φαινομένων αυτών είναι πολυεπίπεδες, με τους μετανάστες και τους πρόσφυγες συχνά να βιώνουν διακρίσεις στην εργασία, τη στέγαση και την πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες. Ταυτόχρονα, η ενίσχυση των προκαταλήψεων αυτών υπονομεύει τις δημοκρατικές αξίες της ΕΕ, αφού παραβιάζονται θεμελιώδη δικαιώματα, όπως η ισότητα και η αξιοπρέπεια, και προκαλεί σοβαρές συνέπειες για την ψυχολογική και κοινωνική ευημερία των θιγόμενων ατόμων (European Commission, n.d.).
Έτσι, για την καταπολέμηση των φαινομένων της ρητορικής μίσους και της ξενοφοβίας, η ΕΕ έχει αναπτύξει ένα σύνολο νομοθετικών και κανονιστικών πλαισίων. Στον πυρήνα αυτής της προσπάθειας βρίσκεται η ανάγκη προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων και η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Μεταξύ των κυριότερων νομοθετικών μέτρων περιλαμβάνονται ενδεικτικά, η Οδηγία 2000/43/ΕΚ, η οποία θεσπίζει την αρχή της ίσης μεταχείρισης των προσώπων ανεξαρτήτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, και η Απόφαση-Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ, που στοχεύει στην καταπολέμηση των εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του ποινικού δικαίου. Η πρώτη αποτελεί θεμελιώδες νομοθετικό πλαίσιο της ΕΕ για την προστασία από τις διακρίσεις, καθιερώνοντας νομικές υποχρεώσεις για τα κράτη-μέλη με σκοπό την προώθηση της ισότητας στην εργασία, την εκπαίδευση και την κοινωνική ζωή (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2000). Η δεύτερη απαιτεί από τα κράτη-μέλη να θεσπίσουν κυρώσεις για τη ρητορική μίσους και τα εγκλήματα μίσους, αναγνωρίζοντας την ανάγκη εναρμόνισης των νομοθεσιών εντός της ΕΕ (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2008).
Επιπρόσθετα, η ραγδαία εξάπλωση της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο οδήγησε την ΕΕ στη θέσπιση του Κώδικα Δεοντολογίας για την Καταπολέμηση της Παράνομης Ρητορικής Μίσους το 2016. Ο Κώδικας αυτός ενσωματώνει τις γενικές αρχές της νομοθεσίας της ΕΕ, όπως την Οδηγία 2000/43/ΕΚ και την Απόφαση-Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ, προκειμένου να ενισχύσει την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο. Σε συνεργασία με μεγάλες εταιρείες, όπως η Meta, η Google και η X (πρώην Twitter), ο Κώδικας στοχεύει στην ταχεία αφαίρεση παράνομου περιεχομένου μίσους από το διαδίκτυο, ενισχύοντας την εφαρμογή της νομοθεσίας και την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών (PubAffairs Bruxelles, n.d.).
Παράλληλα με τις νομοθετικές πρωτοβουλίες, σημαντική είναι και η συμβολή της νομολογίας του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ), η οποία ερμηνεύει κρίσιμες διατάξεις του ενωσιακού δικαίου για τη ρητορική μίσους και την καταπολέμηση των διακρίσεων. Μια χαρακτηριστική υπόθεση είναι η C-83/14, CHEZ Razpredelenie Bulgaria AD, στην οποία το ΔΕΕ έκρινε ότι η διαφορετική μεταχείριση των Ρομά όσον αφορά την πρόσβαση σε ηλεκτρικό ρεύμα συνιστούσε έμμεση διάκριση βάσει της φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, κατά παράβαση της Οδηγίας 2000/43/ΕΚ. Η απόφαση ανέδειξε τη σημασία της ίσης μεταχείρισης και την ανάγκη εφαρμογής του δικαίου της ΕΕ για την καταπολέμηση των διακρίσεων (Court of Justice of the European Union, 2015). Αντίστοιχα, η υπόθεση C-414/16, Egenberger, αφορά την απόρριψη υποψήφιας για θέση εργασίας λόγω του ότι δεν ανήκε στη θρησκευτική κοινότητα του εργοδότη. Το Δικαστήριο της ΕΕ τόνισε ότι οι διακρίσεις στη βάση θρησκείας πρέπει να είναι αντικειμενικά δικαιολογημένες και να υπόκεινται σε αποτελεσματικό δικαστικό έλεγχο. Παράλληλα, έκρινε ότι τα εθνικά δικαστήρια έχουν την υποχρέωση να διασφαλίζουν την πλήρη προστασία της αρχής της ισότητας, ακόμα και αν χρειαστεί να αγνοήσουν εθνικές διατάξεις που αντιβαίνουν στο δίκαιο της ΕΕ. Αυτή η απόφαση υπογραμμίζει τη θεμελιώδη σημασία της απαγόρευσης των διακρίσεων ως γενικής αρχής του ευρωπαϊκού δικαίου (Court of Justice of the European Union, 2018).
Παρά τις προσπάθειες που έχουν γίνει σε νομοθετικό επίπεδο, η πρακτική εφαρμογή των μέτρων εξακολουθεί να παρουσιάζει σημαντικές προκλήσεις, υπονομεύοντας τη συνολική αποτελεσματικότητα των πρωτοβουλιών της ΕΕ. Ένα κρίσιμο εμπόδιο ανακύπτει λόγω των διαφορών μεταξύ των εθνικών νομοθεσιών, καθώς κάθε χώρα έχει διαφορετική νομική προσέγγιση και πολιτισμικό πλαίσιο, γεγονός που καθιστά δύσκολη την αποτελεσματική υλοποίηση των ευρωπαϊκών κατευθύνσεων. Για παράδειγμα, χώρες όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία έχουν εκφράσει αντιρρήσεις στην υιοθέτηση αυστηρότερων μέτρων κατά της ρητορικής μίσους, επικαλούμενες την προστασία της εθνικής κυριαρχίας και της ελευθερίας της έκφρασης (Human Rights Watch, 2021). Από την άλλη μεριά, σε πολλές περιπτώσεις, παρά το σαφές νομοθετικό πλαίσιο, η έλλειψη επαρκών μηχανισμών παρακολούθησης και αναφοράς, καθώς και η αδυναμία ορισμένων κρατών να εφαρμόσουν αποτελεσματικά τα μέτρα ή να επιβάλουν κυρώσεις, οδηγούν σε ανεπαρκή προστασία των θυμάτων ρητορικής μίσους και των σχετικών εγκλημάτων.
Επιπλέον, υπάρχει το πρόβλημα της ραγδαίας εξάπλωσης της διαδικτυακής ρητορικής μίσους μέσω των μεγάλων τεχνολογικών πλατφορμών, Facebook, Microsoft, X και YouTube, οι οποίες συχνά αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν γρήγορα στις απαιτήσεις της ΕΕ για την αφαίρεση περιεχομένου μίσους, παρότι συνεργάζονται στο πλαίσιο του Κώδικα Δεοντολογίας για την Καταπολέμηση της Παράνομης Ρητορικής Μίσους στο Διαδίκτυο. Σύμφωνα με την Έβδομη Αξιολόγηση του από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2022, φαίνεται πως το 64,4% των αναφορών αξιολογήθηκε εντός 24 ωρών, ποσοστό που είχε μειωθεί σημαντικά σε σύγκριση με το 2021 (81%) και το 2020 (90,4%) (European Commission, 2022). Στην πραγματικότητα, το πρόβλημα έγκειται στην αδυναμία τους να διαχειριστούν αποτελεσματικά τον όγκο των αναφορών, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία «γκρίζα ζώνη» όπου αναρτήσεις παραμένουν διαθέσιμες για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, πως η αποτελεσματική αντιμετώπιση των φαινομένων αυτών απαιτεί μια πολυδιάστατη προσέγγιση. Αρχικά, η αναθεώρηση του ποινικού δικαίου, με διεύρυνση της προστασίας που παρέχεται σε θρησκευτικές και εθνοτικές μειονότητες, μπορεί να δημιουργήσει ένα πιο συνεκτικό νομοθετικό πλαίσιο και να στείλει ένα ισχυρό μήνυμα κατά των διακρίσεων σε ολόκληρη την κοινωνία. Παράλληλα, η κοινωνία των πολιτών, μέσω ενημερωτικών εκστρατειών και συνεργασιών με θεσμούς, έχει τη δυνατότητα να συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση και στην υποστήριξη των θυμάτων, βελτιώνοντας την παρακολούθηση φαινομένων μίσους (FRA, 2018). Εξίσου σημαντική είναι η εκπαίδευση, ενσωματώνοντας αξίες ανοχής και σεβασμού στα σχολικά προγράμματα, όπως προτείνει η UNESCO, καλλιεργώντας έτσι μια συνειδητοποιημένη γενιά πολιτών (UNESCO, 2017). Τέλος, η τεχνολογία, με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, μπορεί να ενισχύσει την ανίχνευση παράνομου περιεχομένου στο διαδίκτυο, συμβάλλοντας στη διατήρηση ασφαλών πλατφορμών μέσω συνεργασιών της ΕΕ με τεχνολογικές εταιρείες (Lamarr Institute, 2024).
Συμπερασματικά, η ξενοφοβία και η ρητορική μίσους παραμένουν σοβαρές προκλήσεις για την ΕΕ, επηρεάζοντας την κοινωνική συνοχή και παραβιάζοντας την αρχή της ισότητας. Παρά τις νομοθετικές προσπάθειες που έχουν συντελεστεί, η εφαρμογή των αντίστοιχων μέτρων αντιμετωπίζει συχνά δυσκολίες, λόγω των σημαντικών διαφορών ανάμεσα στα κράτη-μέλη και της απουσίας αναγκαίων μηχανισμών παρακολούθησης. Η συνεργασία με την κοινωνία των πολιτών, η κατάλληλη εκπαίδευση και η χρήση της τεχνολογίας για την καταπολέμηση του διαδικτυακού μίσους μπορούν να αποτελέσουν σημαντικά βήματα προς την αποτελεσματική δράση κατά των φαινομένων αυτών. Η ΕΕ, ωστόσο, θα πρέπει να συνεχίσει την ενίσχυση των πολιτικών της για να καταφέρει να διασφαλίσει μια πιο δίκαιη και ενωμένη κοινωνία, προασπίζοντας τα θεμελιώδη δικαιώματα του συνόλου των πολιτών της.
Βιβλιογραφία:
Ευρωπαϊκή Ένωση. (2000). Οδηγία 2000/43/ΕΚ του Συμβουλίου της 29ης Ιουνίου 2000 για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής. Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L 180, 22–26. Διαθέσιμο στο: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32000L0043
Ευρωπαϊκή Ένωση. (2008). Απόφαση-Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου της 28ης Νοεμβρίου 2008 για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκφάνσεων του ρατσισμού και της ξενοφοβίας μέσω του ποινικού δικαίου. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 328, 55–58. Διαθέσιμο στο: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32008F0913
Court of Justice of the European Union. (2015). Case C-83/14, CHEZ Razpredelenie Bulgaria AD v. Komisia za zashtita ot diskriminatsia. Διαθέσιμο στο: https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=165912
Court of Justice of the European Union. (2018). Case C‑414/16, Egenberger v. Evangelisches Werk für Diakonie und Entwicklung e.V. Judgment of 17 April 2018. Διαθέσιμο στο: https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=201148&pageIndex=0&doclang=el&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=10413404
European Commission. (2022). Factsheet – 7th monitoring round of the Code of Conduct on countering illegal hate speech online. Διαθέσιμο στο: https://commission.europa.eu/document/download/5dcc2a40-785d-43f0-b806-f065386395de_en?filename=Factsheet%20-%207th%20monitoring%20round%20of%20the%20Code%20of%20Conduct.pdf
European Commission. (n.d.). Combating hate speech and hate crime. Διαθέσιμο στο:
UNESCO. (2017). Preventing violent extremism through education: A guide for policy-makers. Διαθέσιμο στο: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000247764
European Commission against Racism and Intolerance. (2016). General Policy Recommendation No. 15 on Combating Hate Speech. Council of Europe. Διαθέσιμο στο: https://rm.coe.int/ecri-general-policy-recommendation-no-15-on-combating-hate-speech/16808b5b01
European Union Agency for Fundamental Rights. (2018). Challenges facing civil society organizations working on human rights in the EU. Διαθέσιμο στο: https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2018-challenges-facing-civil-society_en.pdf
European Union Agency for Fundamental Rights. (2018). Hate crime recording and data collection practice across the EU. Διαθέσιμο στο: https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2018-hate-crime-recording_en.pdf
European Union Agency for Fundamental Rights. (2023). Fundamental rights report 2023. Διαθέσιμο στο: https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2023-fundamental-rights-report-2023_en_1.pdf
Associated Press. (2023). Germany saw more politically motivated crimes in 2022. Διαθέσιμο στο: https://apnews.com/article/germany-political-crimes-racism-antisemitism-lgbtq-0ed1c3022b27a8225e6e735d0a62da41
Human Rights Watch. (2017). The Dangerous Rise of Populism: Global attacks on human rights. In World Report 2017. Διαθέσιμο στο: https://www.hrw.org/world-report/2017/country-chapters/global-4
Human Rights Watch. (2021, June 22). Next week, time for the EU to finally lead on rule of law. Διαθέσιμο στο: https://www.hrw.org/news/2021/06/22/next-week-time-eu-finally-lead-rule-law
Lamarr Institute. (2024). Hate Speech and Digital Violence: How Artificial Intelligence Can Help Combat Hate Online. Διαθέσιμο στο: https://lamarr-institute.org/blog/ai-against-hate-speech-digital-violence/
Politico. (2024, March 20). Hate crimes spike in France. Διαθέσιμο στο: https://www.politico.eu/article/hate-crimes-racial-tension-booming-france/
PubAffairs Bruxelles. (n.d.). EU Code of conduct against illegal hate speech online: Results remain positive, but progress slows down. Διαθέσιμο στο: https://www.pubaffairsbruxelles.eu/eu-institution-news/eu-code-of-conduct-against-illegal-hate-speech-online-results-remain-positive-but-progress-slows-down/
Πηγή Εικόνας:
Liberties.eu. (2016). Social Media Companies Aren’t So Hip to Help Stop Hate Online. Διαθέσιμο στο: https://www.liberties.eu/en/stories/online-hatespeech-racism-xenophobia-social-media/11070