Γράφει η Κορομβόκη Ιφιγένεια
Ως δύο κράτη που μοιράζονται κοινά στοιχεία, γεωπολιτικά αλλά και ως καθεστώτα, η Κίνα και το Ιράν διατηρούν μακροχρόνιες σχέσεις στη σύγχρονη ιστορία τους, οι απαρχές των οποίων εντοπίζονται στον 20ο αιώνα. Καθοριστική για την αποκρυστάλλωση των σχέσεών τους ήταν η διακοπή των διπλωματικών δεσμών της Ισλαμικής Δημοκρατίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (Η.Π.Α.) το 1980, αφού μέχρι το 1979 και την ανατροπή του Σάχη, το Ιράν απολάμβανε την υποστήριξη της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας. Με την απομάκρυνση του από τη Δύση, που έως τότε απορροφούσε το μεγαλύτερο μέρος των πετρελαϊκών του εξαγωγών, αλλά και τον εξελισσόμενο πόλεμο με το Ιράκ (1980-1988) η Κίνα αποδείχθηκε πολύτιμη σύμμαχος για τη χώρα, κυρίως μέσω της παροχής στρατιωτικού εξοπλισμού. Παράλληλα, η παρουσία της ως συμμάχου στο πεδίο της Μέσης Ανατολής, αποτέλεσε εξισορροπητικό παράγοντα στην επιρροή των Η.Π.Α. στην περιοχή, οι οποίες επιδίωκαν τον παραγκωνισμό του Ιράν μετά τη μεταβολή του καθεστώτος που επήλθε με την επανάσταση του 1979 (JSTOR, 2020).
Οι δεσμοί με το Ιράν ήταν καταλυτικοί και για τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, η οποία επιδίωκε την εισχώρησή της στον Περσικό Κόλπο και την άσκηση επιρροής στην περιοχή, ενώ η ραγδαία βιομηχανική άνοδος της χώρας σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού της τη δεκαετία του 1990, δημιούργησαν την ανάγκη για νέες πηγές ενέργειας, που μπορούσαν να καλυφθούν από την ιρανική αγορά πετρελαίου (USIP Iran Primer, 2023). Αξιοσημείωτη είναι και η στρατηγική θέση που κατείχε το Ιράν, μεταξύ Δύσης και Ανατολής, η οποία αργότερα θα βοηθούσε στην υλοποίηση της Belt and Road Initiative (BRI), μίας πρωτοβουλίας για τη δημιουργία ενός εμπορικού «διαδρόμου» που θα συνέδεε την Κίνα με την Ασία και την Ευρώπη (U.S. – China Economic and Security Review Commission, 2021). Έτσι, οι σχέσεις των δύο χωρών, αν και είχαν καταρχήν εμπορικό χαρακτήρα κατά τις δεκαετίες 1980-1990, συνετέλεσαν στην αποτροπή της πλήρους απομόνωσης του Ιράν που επιδίωκε η Δύση αλλά και στη στήριξη της βιομηχανικής ανάπτυξης της Κίνας κατά την ίδια περίοδο. Σε βάθος χρόνου, ωστόσο, μετεξελίχθηκαν σε μία στρατηγική συμμαχία, με συμφωνίες συνεργασίας αλλά και με διακυμάνσεις, κυρίως ως αποτέλεσμα των πολλαπλών κυρώσεων των Η.Π.Α..
Η συνεργασία των δύο χωρών διευρύνθηκε ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν υπέγραψαν για πρώτη φορά συμφωνία με αντικείμενο την επένδυση, εκ μέρους της Κίνας, στην ιρανική βιομηχανία πετρελαίου και φυσικού αερίου (1997), ενώ και οι εξαγωγές στον τομέα της ενέργειας συνεχίζονταν αδιαλείπτως, αφού οι ποσότητες πετρελαίου που εξήγαγε το Ιράν και προορίζονταν για την κινεζική αγορά ολοένα και αυξάνονταν (USIP Iran Primer, 2023).
Ωστόσο, το διεθνές σκηνικό μεταβλήθηκε από τη δεκαετία του 2000, όταν το Ιράν αποκάλυψε την ύπαρξη εντός των εδαφών, του πυρηνικών εγκαταστάσεων που διέθεταν τα μέσα για τη δημιουργία βόμβας, οι οποίες διέφευγαν του προβλεπόμενου ελέγχου από την Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (ΔΥΑΕ) και, συνακόλουθα, δημιουργήθηκαν ερωτηματικά στη διεθνή κοινότητα ως προς τις δραστηριότητές του (Iran Watch, 2023). Έτσι, τα έτη 2000 – 2012, οι Η.Π.Α., η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και τα Ηνωμένα Έθνη (ΗΕ) επέβαλλαν κυρώσεις που βαθμιαία έπλητταν όλους τους τομείς της οικονομίας του Ιράν (ενέργεια, χρηματοπιστωτικό σύστημα, μεταφορές), οι οποίες στόχευαν στον εξαναγκασμό της χώρας να συμμορφωθεί με τα διεθνή πρότυπα για την ανάπτυξη πυρηνικής δραστηριότητας. Ειδικότερα, σκοπός ήταν η θέση του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν υπό την εποπτεία της ΔΥΑΕ, και η τήρηση των διασφαλίσεων του οργανισμού, όπως επέτασσε η Συνθήκη μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων (NPT) του 1970, την οποία το κράτος είχε επικυρώσει (Comprehensive Iran Sanctions Accountability and Divestment Act of 2010/The White House, 2012).
Καθώς οι κυρώσεις υποβάθμιζαν διαρκώς το εμπόριο της χώρας, εμποδίζοντας, μεταξύ άλλων τις διεθνείς συναλλαγές με την Κεντρική Τράπεζα του Ιράν, και στρέφοντας τους, μέχρι τότε εισαγωγείς ιρανικού πετρελαίου, στις αγορές των Χωρών του Κόλπου, η Κίνα παρουσιάστηκε διστακτική ως προς τη συνέχιση των επενδυτικών της προγραμμάτων στον τομέα της ενέργειας της Ισλαμικής Δημοκρατίας, ωστόσο δεν έπαυσαν οι εισαγωγές πετρελαίου, παρά την απειλή επιβολής κυρώσεων (USIP Iran Primer, 2023). Η διατήρηση των εμπορικών δεσμών μεταξύ των δύο χωρών αποσυμπίεζε σχετικώς την πίεση των κυρώσεων και αποτέλεσε δίοδο σε μία εποχή απομόνωσης του εγχώριου χρηματοπιστωτικού συστήματος του Ιράν, γεγονός που αύξησε την επιρροή της Κίνας στην περιοχή (JSTOR, 2012).
Υπό την ασφυκτική επίδραση των κυρώσεων, έλαβε χώρα το 2015 η υπογραφή του Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) μεταξύ του Ιράν και των κρατών της Γαλλίας, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γερμανίας, των Η.Π.Α., της Ρωσίας, της Κίνας αλλά και της Ε.Ε. συλλογικά. Το περιεχόμενο της συμφωνίας συνίστατο στον περιορισμό του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν και την πρόσβαση και εποπτεία των δραστηριοτήτων του από τη ΔΥΑΕ. Ως αποτέλεσμα της συμμόρφωσης της χώρας με τις ως άνω επιταγές, θα χορηγούνταν ελαφρύνσεις των κυρώσεων, που επέτρεψαν την ανόρθωση της οικονομίας (Council on Foreign Relations, 2023).
Η υπογραφή της συμφωνίας επέτρεψε στις δύο χώρες να διευρύνουν τη συνεργασία τους, καθώς εξέλειψαν η άμβλυνση των κυρώσεων και της απειλούμενης διπλωματικής αποσταθεροποίησης που θα προκαλούνταν συνεπεία της παραβίασής τους. Έτσι, άνοιξε ο δρόμος για περαιτέρω εμβάθυνση των σχέσεων μεταξύ Κίνας και Ιράν, με επίσημες πλέον συναντήσεις των αρχηγών τους, καθιστώντας εμφανή την πρόθεση επέκτασης της διπλωματικής τους συνεργασίας, χωρίς τη διστακτικότητα των προηγούμενων ετών. Παράλληλα, έγιναν οι πρώτες συζητήσεις που θα οδηγούσαν μετέπειτα στην υπογραφή της 25ετούς συμφωνίας συνεργασίας ενώ και η στρατιωτικοί τους δεσμοί ενισχύθηκαν, με σχετική συμφωνία του 2016 (NESA Center for Strategic Studies, 2024).
Τον Μάιο του 2018 οι Η.Π.Α. ανακοίνωσαν την αποχώρησή τους από το JCPOA και την εκ νέου επιβολή κυρώσεων σε βάρος του Ιράν, με την Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας να τάσσεται υπέρ της διατήρησης των διμερών δεσμών με τη χώρα. Τόσο το εμπόριο όσο και η στρατιωτική τους συνεργασία συνεχίστηκαν και μάλιστα κινήθηκαν με ραγδαίους, συγκριτικά με τα προηγούμενα έτη, ρυθμούς, με συναντήσεις των στρατιωτικών τους ηγετών και την εκτέλεση κοινών ασκήσεων των ναυτικών τους δυνάμεων (NESA Center for Strategic Studies, 2024). Ωστόσο, στον τομέα της ενέργειας και των επενδύσεων, η Κίνα παρουσιάστηκε διστακτική, αποσύροντας την οικονομική βοήθεια για την ανάπτυξη της περιοχής South Pars, σημαντικής πηγής πετρελαίου για το Ιράν (USIP Iran Primer 2023).
Τα γεγονότα του 2018 επέφεραν έντονη αναστάτωση και στο εσωτερικό του Ιράν, με την υποτίμηση του νομίσματος και τη συνακόλουθη οικονομική κρίση να προκαλούν διαμαρτυρίες κατά του καθεστώτος και τον ιρανικό λαό να αδυνατεί να καλύψει ζωτικές ανάγκες (British Journal of Middle Eastern Studies, 2023). Κατά την ίδια περίοδο, και ενώ οι εμπορικοί δεσμοί με την Κίνα διαδραμάτιζαν καίριο ρόλο στην οικονομία του Ιράν, μέρος της κοινωνίας αποδοκίμαζε τη συνεργασία, θεωρώντας την ως διείσδυση της Κίνας στα κυριαρχικά δικαιώματα της χώρας (U.S. – China Economic and Security Review Commission, 2021).
Τα τελευταία έτη, η εμπορική δραστηριότητα των δύο κρατών παρουσιάζεται αμείωτη, αναχαιτίζοντας τις συνεχιζόμενες κυρώσεις, με την Κίνα να απορροφά το μεγαλύτερο μέρος των εξαγωγών πετρελαίου του Ιράν. Οι δύο χώρες, μάλιστα, έχουν επιλέξει για τις συναλλαγές τους το κινεζικό γουαν, παρακάμπτοντας το δολάριο και εμποδίζοντας την επιβολή των κυρώσεων (Reuters, 2024). Επιπλέον, το 2023 το Ιράν έγινε μέλος του Shanghai Cooperation Organisation (SCO), γεγονός που ενισχύει τη θέση του στις διεθνείς αγορές, ανοίγοντας δρόμο προς την Ανατολή, ενώ είναι ενδεικτικό και των στενών δεσμών που το συνδέουν πλέον με το Πεκίνο (The Diplomat, 2022).
Σε στρατιωτικό επίπεδο, μέχρι σήμερα έχουν λάβει χώρα πολλές κοινές στρατιωτικές ασκήσεις, σηματοδοτώντας την ετοιμότητα των σωμάτων των δύο κρατών για ένοπλη συνεργασία, χωρίς όμως περαιτέρω κινήσεις που να φανερώνουν την πρόθεση για ενίσχυση της στρατιωτικής τους συμμαχίας . Παράλληλα, έχουν γίνει συμφωνίες για την ανάπτυξη του οπλοστασίου του Ιράν, ωστόσο, η Ισλαμική Δημοκρατία δεν έχει προβεί στην αγορά κινεζικού πολεμικού εξοπλισμού πρόσφατα. Αναφορικά με τη διπλωματία, το 2021 υπεγράφη το 25ετές Πλάνο Στρατηγικής Συνεργασίας, μία συμφωνία που περιελάμβανε υποσχέσεις επενδύσεων ύψους δισεκατομμυρίων εκ μέρους της Κίνας στην ιρανική οικονομία, με αντάλλαγμα την παροχή από το Ιράν πετρελαίου, με μειωμένο κόστος. Στο πλαίσιο της ίδιας συμφωνίας η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας επιδιώκει να αποκτήσει πρόσβαση στις ενεργειακές πηγές της Μέσης Ανατολής μέσω της δημιουργίας δύο κοινών λιμένων στο Ιράν (Carnegie Endowment for International Peace, 2024). Το Πλάνο περιελάμβανε, μεταξύ άλλων και επενδύσεις στις υποδομές μεταφορών του κράτους, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας BRI (Reuters, 2021). Τέλος, το 2023 η Κίνα μεσολάβησε για την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων του Ιράν με τη Σαουδική Αραβία, έπειτα από επτά έτη όπου οι δεσμοί τους είχαν διαρρηχθεί (BBC, 2023).
Από την πλευρά τους, οι Η.Π.Α. ασκούν μακροχρόνιες πιέσεις για τον περιορισμό της εμπορικής δραστηριότητας του Ιράν, συρρικνώνοντας τις εισροές επενδύσεων που θα αξιοποιούσε η χώρα για πυρηνικές έρευνες. Ωστόσο, η εμπλοκή της Κίνας στην περιοχή μετριάζει αυτές τις προσπάθειες απομόνωσης. Για πόσο όμως θα διατηρούνται αυτές οι ισορροπίες; Σύμφωνα με τις Η.Π.Α., αν και η Κίνα έχει συμφέροντα στη Μέση Ανατολή, η εξυπηρέτηση των οποίων διευκολύνεται από τη συνεργασία με το Ιράν, δεν παύει να είναι η Ισλαμική Δημοκρατία αυτή που κατά κύριο λόγο επωφελείται από τη μεταξύ τους συμμαχία. Η συνθήκη αυτή καθιστά τη σχέση τους «μονόπλευρη», με την Κίνα να κατέχει σημαντικό πλεονέκτημα λόγω των οικονομικών προνομίων που χορηγεί, τα οποία λίγες χώρες θα ήταν διατεθειμένες να παρέχουν. Το Ιράν παρουσιάζεται έτσι χωρίς εναλλακτική, με την Κίνα να είναι ελεύθερη να επιβάλλει τους δικούς της όρους στις διμερείς τους σχέσεις. Επιπλέον, η εμπορική της δραστηριότητα και με άλλες χώρες της περιοχής, όπως η Σαουδική Αραβία, της δίνει τη δυνατότητα επιλογής των συμμάχων της, ενισχύοντας την «ασυμμετρία» (U.S. – China Economic and Security Review Commission, 2021). Παράλληλα, το Πλάνο Στρατηγικής Συνεργασίας φαίνεται να βρίσκεται σε μία μετέωρη κατάσταση, χωρίς ιδιαίτερες εξελίξεις ως προς τις συμφωνημένες επενδύσεις, ενώ τα συμφέροντα που διατηρεί η Κίνα στη Μέση Ανατολή πιθανώς να αποθαρρύνουν την επιδίωξη «επιθετικής» πολιτικής κατά των Η.Π.Α., που θα οδηγούσε στην αποσταθεροποίηση της ασφάλειας στην περιοχή. Υπό αυτή την έννοια, οι βλέψεις Η.Π.Α. – Κίνας συγκλίνουν ως προς την επιθυμία διατήρησης της τρέχουσας κατάστασης με το Πλάνο Συνεργασίας να μην αποτελεί άμεση απειλή (NESA Center for Strategic Studies, 2024).
Συμπερασματικά, οι δύο χώρες διατηρούν μία μακρόχρονη στρατηγική συνεργασία, με την Κίνα να επωφελείται από τον ενεργειακό πλούτο του Ιράν προκειμένου να στηρίξει την ταχύτατα αναπτυσσόμενη οικονομία της, ενώ μέσω επενδύσεων σε ιρανικά εδάφη επιδιώκει να συνδεθεί με τις αγορές της Ασίας, της Ευρώπης και της Αφρικής. Από την άλλη πλευρά, το Ιράν απολαμβάνει την οικονομική και διπλωματική αρωγή της Κίνας που αντισταθμίζουν σε κάποιο βαθμό τις επιπτώσεις των διαρκών κυρώσεων που επιβάλλονται από τη διεθνή κοινότητα. Ωστόσο, η περιστασιακή διστακτικότητα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, ιδίως στον τομέα των επενδύσεων, η σύναψη εμπορικών σχέσεων με άλλες πετρελαιοπαραγωγούς χώρες και η πρόθεσή της να αποκτήσει πρόσβαση σε νέες αγορές αναδεικνύουν τη θέση ισχύος που κατέχει στις διμερείς σχέσεις με το Ιράν. Η απομόνωση της χώρας θα μπορούσε στο μέλλον να δυσχεράνει αυτές τις επιδιώξεις, καθώς ο πλήρης αποκλεισμός της θα έπληττε το κύρος της Κίνας στη διεθνή σκηνή (NESA Center for Strategic Studies, 2024). Βέβαια, οι δύο σύμμαχοι, πέραν των οικονομικών τους κινήτρων μοιράζονται και ένα ιδεολογικό στοιχείο: την επιθυμία αναστροφής του δημοκρατικού ιδεώδους που πρεσβεύει η Δύση. Αντιμετωπίζουν την αποδοκιμασία των καθεστώτων τους ως μία προσπάθεια αποδυνάμωσης της διεθνούς ισχύος τους, γεγονός που συντελεί στην ανάπτυξη μεταξύ τους σχέσεων εμπιστοσύνης (JSTOR, 2012). Πάντως, μέχρι στιγμής η Κίνα επιλέγει να εδραιωθεί μέσω της σύναψης δεσμών με ανατολικά, κυρίως, κράτη, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της διατήρησης των εμπορικών –τουλάχιστον- σχέσεων με το Ιράν.
Βιβλιογραφία
Aamna Khan. (2022). What does Iran’s membership in the SCO Mean for the Region?. The Diplomat. Διαθέσιμο σε: https://thediplomat.com/2022/09/what-does-irans-membership-in-the-sco-mean-for-the-region/
Alam Saleh, Zakiyeh Yazdanshenas. (2023). China – Iran strategic partnership and the future of US hegemony in the Persian Gulf. British Journal of Middle Eastern Studies. Διαθέσιμο σε: https://www.tandfonline.com/doi/epdf/10.1080/13530194.2023.2215188?needAccess=true
Christopher S. Chivvis, Jack Keating. (2024). Cooperation Between China, Iran, North Korea, and Russia: Current and Potential Future Threats to America. Carnegie Endowment for International Peace. Διαθέσιμο σε: https://carnegieendowment.org/research/2024/10/cooperation-between-china-iran-north-korea-and-russia-current-and-potential-future-threats-to-america?lang=en
Combined Strategic Analysis Group (CSAG). (2024). Prospects and Complexities of China – Iran Relations, Implications for the US, and Regional & Global Repercussions. NESA Center for Strategic Studies. Διαθέσιμο σε: https://nesa-center.org/dev/wp-content/uploads/2023/10/2024-0520_Prospects-and-Complexities-of-China-Iran-Relations.pdf
Comprehensive Iran Sanctions Accountability and Divestment Act of 2010 – Public Law. (2010, July 1). United States Congress. Διαθέσιμο σε: https://www.congress.gov/111/plaws/publ195/PLAW-111publ195.pdf
Fact Sheet: Sanctions Related to Iran. (2012, July 31). The White House President Barack Obama. Διαθέσιμο σε: https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2012/07/31/fact-sheet-sanctions-related-iranIran Watch. (2023). A History of Iran’s Nuclear Program. Διαθέσιμο σε: https://www.iranwatch.org/our-publications/weapon-program-background-report/history-irans-nuclear-program
Kali Robinson. (2023). What Is the Iran Nuclear Deal?. Council on Foreign Relations. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/backgrounder/what-iran-nuclear-deal
Kulsoom Belal. (2020). China-Iran Relations: Prospects and Complexities. JSTOR. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/pdf/10.13169/polipers.17.2.0047.pdf?refreqid=fastly-default%3A656edf6ef030372d6a764794f6801e5d&ab_segments=&initiator=&acceptTC=1
Raffi Berg. (2023). Iran and Saudi Arabia to renew ties after seven-year rift. BBC. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-64906996
Reuters. (2021). Iran and China sign 25-year cooperation agreement. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/article/world/iran-and-china-sign-25-year-cooperation-agreement-idUSKBN2BJ0HG/
Scott Harold, Alireza Nader. (2012). China and Iran: Economic, Political and Military Relations. JSTOR. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/10.7249/j.ctt1q60w8.7?searchText=iran&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3Diran%26so%3Drel&ab_segments=0%2Fbasic_search_gsv2%2Fcontrol&refreqid=fastly-default%3A065c13f08ccbac934b2bfbc819cec251&seq=1
The Iran Primer – United States Institute Of Peace. (2023). Iran’s Increasing Reliance on China. Διαθέσιμο σε: https://iranprimer.usip.org/blog/2019/sep/11/irans-increasing-reliance-china
Timothy Gardner. (2024). Trump could harden Iran oil stance but struggle to stem flow to China, analysts say. Reuters. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/business/energy/trump-could-harden-iran-oil-stand-raise-china-ire-analysts-say-2024-11-06/
Will Green, Taylore Roth. (2021, June 28). China – Iran Relations: A Limited but Enduring Strategic Partnership. U.S. – China Economic and Security Review Commission. Διαθέσιμο σε: https://www.uscc.gov/sites/default/files/2021-06/China-Iran_Relations.pdf
Πηγή εικόνας: https://mei.nus.edu.sg/event/iran-china-relations-separating-fact-from-fiction/