Γράφει η Θεοδώρα Δαμέ
Είναι γεγονός, πως η διαχρονική αξία της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου και ο απαρέγκλιτος σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών αποτελούν εδώ και 74 χρόνια αδιαπραγμάτευτες σταθερές του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Μάλιστα, αυτά σε συνδυασμό με την πολιτική και κοινωνική ασφάλεια και τις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας που επικρατούν, εξηγούν τους λόγους για τους οποίους ένας αυξανόμενος αριθμός μεταναστών οικοδομεί την προσωπική του προοπτική σε ένα από τα κράτη μέλη της ευρωπαϊκής επικράτειας (Παπακωνσταντής, 2024). Ωστόσο, η μαζική, ανεξέλεγκτη και αναμεμειγμένη με πρόσφυγες άφιξη των τελευταίων χρόνων άσκησε μεγάλες πιέσεις στα συστήματα ασύλου των κρατών μελών και ανέδειξε την αναποτελεσματικότητα των μηχανισμών υποδοχής και προστασίας τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η Ελλάδα, η οποία προσέθεσε ακόμη μια καταδίκη από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ) στον μακρύ κατάλογο των καταδικαστικών αποφάσεων για τις συνθήκες διαβίωσης και κράτησης προσφύγων και αιτούντων άσυλο.
Ειδικότερα, την 3η Οκτωβρίου 2024 εκδόθηκε η δικαστική απόφαση για την υπ’ αριθμ. 15192/20 προσφυγή του Μ.Α. και άλλων κατά Ελλάδας, η οποία συμπεριλαμβάνει άλλες τρεις προσφυγές και συνολικά οκτώ προσφεύγοντες -μεταξύ των οποίων και ανήλικοι- για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης στα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (εφεξής ΚΥΤ) της Σάμου και της Χίου. Αυτές οι υποθέσεις, πραγματεύονται την καταπάτηση του άρθρου 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων Ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ), όπου αναφέρεται ρητά πως κανείς δεν μπορεί να βασανιστεί ή να υποβληθεί σε απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση. Αξίζει να αναφερθεί στο σημείο αυτό, πως σύμφωνα με την Σύμβαση Κατά Των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας των Η.Ε., στα «βασανιστήρια» συγκαταλέγονται και οι πνευματικές κακουχίες, εκτός από τους ισχυρούς σωματικούς πόνους που επιβάλλονται εσκεμμένα σε ένα πρόσωπο.
Κατά την εξέταση των πραγματικών περιστατικών αποδεικνύεται η κατάφωρη παραβίαση του προαναφερθέντος άρθρου. Συγκεκριμένα, ο προσφεύγων στην πρώτη υπόθεση είναι Σύριος, ο οποίος, ενώ έπασχε από χρόνια ηπατίτιδα Β, τοποθετήθηκε σε προσωρινή σκηνή έξω από το ΚΥΤ της Χίου για εννέα μήνες ελλείψει χωρητικότητας. Εξάλλου, κατά καιρούς το εν λόγω ΚΥΤ φιλοξενούσε πενταπλάσιο αριθμό ατόμων από τον ενδεδειγμένο, με αποτέλεσμα η πρόσβασή του στην απαραίτητη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και στις εγκαταστάσεις υγιεινής να είναι περιορισμένη. Σχετικά με την δεύτερη περίπτωση (υπ’ αριθμ. 15728/20 προσφυγή του C.K. κατά Ελλάδας με ημερομηνία απόφασης 3-10-2024), το Δικαστήριο διαπίστωσε πως ο προσφεύγων, όντας ένας ασυνόδευτος ανήλικος, ήταν εκτεθειμένος σε ακατάλληλες συνθήκες, όπως η απουσία φροντίδας και προστασίας από τα ακμάζοντα ποσοστά εγκληματικότητας στο ΚΥΤ της Σάμου. Με το ίδιο σκεπτικό, το Δικαστήριο αποφάσισε για την τρίτη περίπτωση (υπ’ αριθμ. 16094/20 προσφυγή των A.G.D. και D.M. κατά Ελλάδας, με ημερομηνία απόφασης 3-10-2024), που αφορά σε μια ασυνόδευτη ανήλικη και στο νεογέννητο μωρό της στο ΚΥΤ Σάμου. Τέλος, η τελευταία υπόθεση (υπ’ αριθμ. 16511/20 προσφυγή του F.J. και άλλων κατά Ελλάδας, με ημερομηνία απόφασης 3-10-2024) σχετίζεται με μια οικογένεια συριακής καταγωγής, η οποία βίωσε όμοιες αβίωτες συνθήκες στο ΚΥΤ της Σάμου.
Ποιες είναι, όμως, οι θέσεις τις οποίες αντιπαρέβαλαν οι ελληνικές αρχές απέναντι στα πραγματικά περιστατικά; Αρχικά, η Κυβέρνηση ισχυρίστηκε πως οι προσφεύγοντες δεν έχουν εξαντλήσει τα εσωτερικά ένδικα μέσα, αφού βάσει του άρθρου 35, παράγραφος 1 της ΕΣΔΑ, μια εκ των προϋποθέσεων παραδεκτού της ατομικής προσφυγής στο ΕΔΔΑ είναι η προηγούμενη εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων μέσων. Παρόλα αυτά, το Δικαστήριο έκρινε πως η Ελλάδα απέτυχε να αποδείξει ως όφειλε την ύπαρξη αποτελεσματικών εσωτερικών ένδικων μέσων. Παράλληλα, διαπίστωσε άλλη μια παραβίαση, αυτή τη φορά του άρθρου 34 της ΕΣΔΑ, καθώς είχε προηγηθεί υπόδειξή του για τοποθέτηση του ανηλίκου σε κατάλληλες συνθήκες, την οποία και η χώρα αγνόησε. Τελικά, οι ελληνικές αρχές αρκέστηκαν στην αναγνώριση των σοβαρών προκλήσεων που έθεσε το προσφυγικό ζήτημα, λέγοντας πως δεδομένων των περιστάσεων, παρείχαν επαρκείς συνθήκες διαβίωσης και ικανοποιητική βοήθεια.
Αναμφίβολα, το Δικαστήριο του Στρασβούργου κατέληξε στην καταδίκη της Ελλάδας μετά από διεξοδικό έλεγχο. Με λίγα λόγια, ο συνωστισμός, η ανεπαρκής πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και τροφή, η έλλειψη υγιεινής και η απουσία ασφάλειας αποτέλεσαν κοινά ευρήματα σε κάθε μια από τις εξεταζόμενες περιπτώσεις στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου. Γίνεται, δηλαδή, κατανοητό πως οι παραπάνω συνθήκες είναι ασύμβατες όχι μόνο με τις νομικές υποχρεώσεις που απορρέουν από την ΕΣΔΑ, αλλά και με τους διεθνείς κανόνες και πρότυπα. Μετά, λοιπόν, από την εξευτελιστική και ταπεινωτική μεταχείριση που υπέστησαν κατά την παραμονή τους στα ΚΥΤ της Σάμου και της Χίου, επιδικάστηκε σε όλους τους προσφεύγοντες ηθική αποζημίωση 2.500 ευρώ (M.A., F.J. και άλλοι), 5.000 ευρώ (A.G.D. και D.M.) και 6.500 ευρώ (C.K.), αντιστοίχως.
Σαφώς, αυτές οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως πηγάζουν από το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη φορά που το ΕΔΔΑ αναγνώρισε τέτοια παραβίαση ήταν τον Απρίλιο του 2023, όταν μια εγκυμονούσα, αιτούσα διεθνούς προστασίας φιλοξενήθηκε στο ΚΥΤ της Σάμου κάτω υπό άθλιες συνθήκες (υπ’ αριθμ. 55363/19 προσφυγή της A.D. κατά Ελλάδας). Πλέον, υπάρχουν τριάντα εκκρεμείς υποθέσεις για τις συνθήκες διαβίωσης στα ΚΥΤ των ελληνικών νησιών και το Δικαστήριο καλείται να αποδώσει δικαιοσύνη για ευάλωτες ομάδες ανθρώπων, όπως ασυνόδευτους ανήλικους, έγκυες γυναίκες, ηλικιωμένους και άτομα με σοβαρές παθήσεις, οι οποίοι βιώνουν ένα ατέρμονο ανθρώπινο δράμα (Baumgärtel, 2024).
Ανακεφαλαιώνοντας, η πρόσφατη καταδίκη της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ καταδεικνύει πως οι συνθήκες στις οποίες υπόκεινται οι πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο στα ΚΥΤ της Σάμου και της Χίου είναι απαράδεκτες. Επομένως, η διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η διαφύλαξη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας όλων όσοι βρίσκονται υπό την προστασία αυτής της χώρας, πρέπει να αποτελεί ύψιστη προτεραιότητά της, καθώς δεν πρόκειται απλώς για νομική της υποχρέωση, αλλά για ηθική επιταγή.
Βιβλιογραφία/Πηγές
Παπακωνσταντής Μ. (2016). Οι Πολιτικές της ΕΕ: Εξωτερική, Γεωργική, Μεταναστευτική. Εκδόσεις Σάκκουλα. Σελ. 210.
Πρωτογενείς Πηγές
Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (1950). Άρθρο 3. Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Convention_ELL
Σύμβαση Κατά Των Βασανιστηρίων και Άλλων Τρόπων Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (1987). Άρθρο 1. Διαθέσιμο σε: https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-against-torture-and-other-cruel-inhuman-or-degrading
Νομολογία
European Court of Human Rights. (2024). Case of M.A. and Others v. Greece. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/?i=001-236049
European Court of Human Rights. (2023). Case of A.D. v. Greece. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-223931
Αρθρογραφία
Baumgärtel M. (2024). Whatever happened to Greek hotspots? The routine handling of routine violations in M.A. and others v. Greece. Strasbourg Observers. Διαθέσιμο σε: https://strasbourgobservers.com/2024/10/11/whatever-happened-to-greek-hotspots-the-routine-handling-of-routine-violations-in-m-a-and-others-v-greece/