Γράφει ο Σωτήρης Αναστασόπουλος
Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις στην εξασφάλιση της ενεργειακής της ασφάλειας και στη μείωση της εξάρτησής της από εξωτερικές πηγές ενέργειας. Οι πρόσφατες γεωπολιτικές εξελίξεις, ιδιαίτερα ο Ρωσο-Ουκρανικός πόλεμος, ανέδειξαν τις αδυναμίες του ενεργειακού συστήματος της ΕΕ, προκαλώντας έντονες αναταράξεις στην αγορά ενέργειας. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 και οι επακόλουθες κυρώσεις της ΕΕ στην ρωσική ενέργεια οδήγησαν σε ραγδαία αύξηση των τιμών του φυσικού αερίου και του πετρελαίου, ενώ αποσταθεροποίησαν την ενεργειακή τροφοδοσία πολλών κρατών-μελών. Η κρίση αυτή ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη για ενεργειακή διαφοροποίηση και αυτονομία.
Πριν από το 2022, η Ρωσία παρείχε περίπου το 40% του φυσικού αερίου που εισήγαγε η ΕΕ, με ορισμένα κράτη-μέλη να εξαρτώνται σχεδόν αποκλειστικά από ρωσικές προμήθειες (World Economic Forum, 2022). Η ενεργειακή εξάρτηση μετατράπηκε σε εργαλείο γεωπολιτικής πίεσης, καθώς η Ρωσία μείωσε δραστικά τις εξαγωγές φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, προκαλώντας ενεργειακή αναταραχή. Οι τιμές του πετρελαίου, του άνθρακα και του φυσικού αερίου αυξήθηκαν κατακόρυφα αμέσως μετά την εισβολή της Ρωσίας και έκτοτε παραμένουν ευμετάβλητες. Η μεταβλητότητα των τιμών των ενεργειακών προϊόντων άρχισε να αυξάνεται τον Δεκέμβριο του 2021, όταν αυξήθηκαν οι αναφορές για πιθανή ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Κατά τις δύο πρώτες εβδομάδες μετά την εισβολή, οι τιμές πετρελαίου, άνθρακα και φυσικού αερίου αυξήθηκαν κατά περίπου 40%, 130% και 180% αντίστοιχα (Adolfsen et al., 2022). Παράλληλα, η παγκόσμια ενεργειακή ζήτηση στη μεταπανδημική περίοδο επιδείνωσε την κατάσταση. Επιπλέον, ο λεγόμενος “σκιώδης στόλος” της Ρωσίας, που χρησιμοποιείται για την παράκαμψη των κυρώσεων, εγείρει ανησυχίες σχετικά με την ασφάλεια και το περιβάλλον. Τα παλιά δεξαμενόπλοια που χρησιμοποιούνται για τη μεταφορά ρωσικού πετρελαίου συχνά λειτουργούν με ελάχιστη διαφάνεια και αυξημένους κινδύνους ατυχημάτων (Windward, n.d.).
Ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι επιπτώσεις του, κυρίως στον ενεργειακό τομέα, προκάλεσαν τη μεταστροφή πολλών κρατών-μελών της ΕΕ από τα παραδοσιακά ενεργειακά προϊόντα προερχόμενα από τη Ρωσία σε εναλλακτικές πηγές. Ωστόσο, η εξεύρεση νέων προμηθευτών, όπως οι ΗΠΑ, η Νορβηγία και το Κατάρ, δεν υπήρξε άμεση λύση, καθώς οι τιμές της ενέργειας παρέμειναν υψηλές. Σε πολιτικό επίπεδο, τα κράτη-μέλη αντέδρασαν γρήγορα και συντονισμένα, αποφασίζοντας τη σταδιακή απεξάρτηση από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα μέσω της διαφοροποίησης προμηθευτών, της μείωσης της χρήσης ορυκτών καυσίμων και της επιτάχυνσης της μετάβασης προς καθαρότερη ενέργεια.
Η στροφή από το ρωσικό φυσικό αέριο στο υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) προκάλεσε μια ριζική αλλαγή στη δομή της ευρωπαϊκής αγοράς φυσικού αερίου, μετατρέποντάς την από περιφερειακή και τμηματική σε μια πιο ολοκληρωμένη και παγκόσμια. Το ποσοστό εισαγωγών LNG επί του συνολικού εισαγόμενου αερίου ανήλθε σε 42% το 2023, με κύριους προμηθευτές τις ΗΠΑ, τη Νορβηγία και τη Βόρεια Αφρική. Οι επενδύσεις σε LNG έφτασαν σχεδόν τα 7 δισεκατομμύρια ευρώ, ενώ η Ευρώπη πρόσθεσε περισσότερα από 50 bcm/έτος επιπλέον ικανότητα εισαγωγής LNG, κυρίως μέσω των πλωτών μονάδων επαναεριοποίησης και αποθήκευσης (FSRU). Χώρες όπως οι Κάτω Χώρες, η Ιταλία, η Φινλανδία, η Ελλάδα και η Γερμανία έχουν αποκτήσει ή μισθώσει FSRU, ενώ πολλά κράτη-μέλη έχουν προχωρήσει σε αναβάθμιση και επέκταση του δικτύου υγροποίησης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024).
Σε απάντηση των προκλήσεων που ανέκυψαν, η ΕΕ έλαβε σειρά μέτρων για τη διασφάλιση της ενεργειακής της ανεξαρτησίας. Ο μηχανισμός REPowerEU προωθεί τη διαφοροποίηση των προμηθευτών ενέργειας, τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας και την επιτάχυνση της πράσινης μετάβασης. Παράλληλα, η Ένωση επέβαλε ανώτατο όριο στην τιμή του ρωσικού πετρελαίου και επέκτεινε τις επενδύσεις σε υποδομές αποθήκευσης και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Οι προσπάθειες αυτές ενσωματώθηκαν στο REPowerEU, το οποίο σχεδιάστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως απάντηση στις ενεργειακές διαταραχές που προκάλεσε η ρωσική εισβολή. Το σχέδιο στοχεύει στην εξοικονόμηση ενέργειας, τη διαφοροποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού και την αύξηση της παραγωγής καθαρής ενέργειας, με απώτερο στόχο την ενεργειακή αυτονομία της ΕΕ, ενώ παράλληλα υποστηρίζει πολίτες και επιχειρήσεις, εξασφαλίζοντας επαρκή ενέργεια και σταθερές τιμές (Wójtowicz, 2024).
Από την έγκρισή του σχεδίου REPowerEU, η ΕΕ έχει μειώσει δραστικά τις εισαγωγές ρωσικών ορυκτών καυσίμων, ενώ οι κυρώσεις απαγόρευσαν τις θαλάσσιες εισαγωγές ρωσικού αργού πετρελαίου, προϊόντων διύλισης και άνθρακα. Το σχέδιο REPowerEU βασίζεται στην εφαρμογή της δέσμης μέτρων «Fit for 55» και αντιπροσωπεύει τη στρατηγική της ΕΕ για τη βελτίωση της ενεργειακής ασφάλειας. Προσδιορίζει την ενίσχυση της ενεργειακής απόδοσης, τη διαφοροποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού και την αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων από ανανεώσιμες πηγές ως αναγκαία μέτρα. Για την εφαρμογή του απαιτούνται σημαντικές επενδύσεις, προερχόμενες κυρίως από τον Μηχανισμό Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, μέσω του οποίου διατέθηκαν περίπου 300 δισεκατομμύρια ευρώ. Παράλληλα, υιοθετήθηκαν δύο οδηγίες (Οδηγία 2023/1791 και Οδηγία 2023/2413) που αφορούν την ενεργειακή αποδοτικότητα και την ενίσχυση των ΑΠΕ. Οι χώρες της ΕΕ απομακρύνονται σταδιακά από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα, με τις εισαγωγές φυσικού αερίου από τη Ρωσία να μειώνονται από 40% των συνολικών εισαγωγών το 2021 σε 15% το 2023.
Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) υποστηρίζει τη διαδικασία μέσω της ενεργειακής διπλωματίας, προωθώντας την ενεργειακή αποδοτικότητα, τις τεχνολογίες ΑΠΕ και την απρόσκοπτη λειτουργία των παγκόσμιων αγορών. Η ενεργειακή διπλωματία της ΕΕ, λαμβάνοντας υπόψη τις γεωπολιτικές προκλήσεις, προωθεί τη μετάβαση σε ενεργειακά συστήματα απαλλαγμένα από τον άνθρακα πριν το 2050, ενώ στηρίζει δράσεις που ενισχύουν την ενεργειακή αυτονομία της Ένωσης (European Union External Action (2021).
Η ενεργειακή κρίση συνεχίζεται με διακυμάνσεις, ενώ οι δολιοφθορές σε ενεργειακές υποδομές, όπως ο αγωγός Nord Stream και το ηλεκτρικό καλώδιο EstLink 2, αποκαλύπτουν νέες διαστάσεις υβριδικού πολέμου. Οι πολιτικές αντιπαραθέσεις εντός της ΕΕ, με κράτη-μέλη να διαφωνούν για τις στρατηγικές ενεργειακής μετάβασης, προσθέτουν επιπλέον προκλήσεις. Η Ευρώπη, αν και έχει κάνει σημαντικά βήματα προς την ενεργειακή αυτονομία, συνεχίζει να αντιμετωπίζει έντονες πιέσεις από τις γεωπολιτικές και οικονομικές εξελίξεις.
Ο ρόλος των ΑΠΕ
Οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην προσπάθεια ενεργειακής αυτονόμησης της ΕΕ. Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας, η ΕΕ διαθέτει υψηλή αναλογία επενδύσεων καθαρής ενέργειας προς ορυκτά καύσιμα (10 προς 1). Το 2023, οι επενδύσεις σε ΑΠΕ ανήλθαν σε 110 δισεκατομμύρια δολάρια, αυξημένες κατά 6% σε σχέση με το προηγούμενο έτος, ενώ το ποσοστό τελικής χρήσης ενέργειας από ΑΠΕ έφτασε το 24,1%. Η Δανία και η Γερμανία αξιοποιούν κυρίως αιολική ενέργεια, ενώ η Ισπανία εστιάζει στην ηλιακή. Η Ελλάδα σημείωσε ρεκόρ παραγωγής καθαρής ενέργειας το 2023, με το 57% του ενεργειακού μείγματος να προέρχεται από ΑΠΕ και υδροηλεκτρικές μονάδες (Money Review, 2024). Για την επιτάχυνση της ανάπτυξης των ΑΠΕ, η ΕΕ υιοθέτησε νέο προσωρινό κανονισμό έκτακτης ανάγκης, ο οποίος επιταχύνει τις αδειοδοτικές διαδικασίες. Ορισμένες διατάξεις του κανονισμού επεκτάθηκαν έως τον Ιούνιο του 2025, προκειμένου να υποστηριχθεί η ενεργειακή μετάβαση. Εξίσου, επειδή ορισμένες περιφέρειες της ΕΕ εξαρτώνται από τα ορυκτά καύσιμα και έχουν περισσότερα να χάσουν κατά τη διάρκεια της πράσινης μετάβασης. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος, η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιούργησε τον Μηχανισμό Δίκαιης Μετάβασης, ο οποίος περιλαμβάνει ένα ταμείο ύψους 19,2 δισ. ευρώ για να αντισταθμίσει τον κοινωνικοοικονομικό αντίκτυπο της μετάβασης (Holman, 2024).
Η μετάβαση στις ΑΠΕ, ωστόσο, συνοδεύεται από προκλήσεις, όπως οι αρνητικές τιμές ενέργειας. Αυτές προκύπτουν όταν η υπερπροσφορά ηλεκτρικής ενέργειας συνδυάζεται με μειωμένη ζήτηση, οδηγώντας σε πτώση των τιμών κάτω από το μηδέν. Αυτό αναγκάζει τους φορείς εκμετάλλευσης να παρέχουν κίνητρα για κατανάλωση ενέργειας, ώστε να εξισορροπήσουν την προσφορά και τη ζήτηση στο δίκτυο.
Άνοδος των τιμών ενέργειας και ευρωπαϊκά αντίμετρα
Για την αντιμετώπιση των αυξημένων τιμών ενέργειας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε σειρά μέτρων. Ο κανονισμός 2023/435 επιβάλλει στα κράτη-μέλη να ενσωματώνουν ειδικό κεφάλαιο REPowerEU στα σχέδια ανάκαμψης. Παράλληλα, ο κανονισμός για την αποθήκευση φυσικού αερίου (ΕΕ/2022/1032) και ο κανονισμός για τη μείωση της ζήτησης φυσικού αερίου (ΕΕ/2023/706) ενισχύουν την ανθεκτικότητα του ενεργειακού εφοδιασμού. Για τη συγκράτηση του κόστους, ο κανονισμός ΕΕ 2022/1854 στοχεύει στον περιορισμό της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας και στον καθορισμό ανώτατου ορίου εσόδων για τους παραγωγούς (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). Επιπλέον, η ενεργειακή πλατφόρμα της ΕΕ, δρομολογημένη με τον κανονισμό (ΕΕ) 2022/2576, συντονίζει τις κοινές αγορές φυσικού αερίου και υδρογόνου. Το AggregateEU, που παρατάθηκε έως το 2024, ενισχύει τη συγκέντρωση της ζήτησης φυσικού αερίου (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). Παράλληλα, ο κανονισμός για τον μηχανισμό διόρθωσης της αγοράς (ΕΕ/2022/2578) διασφαλίζει τη σταθερότητα των αγορών ενέργειας και χρηματοπιστωτικών συστημάτων. Αν και δεν ενεργοποιήθηκε, η ισχύς του παρατάθηκε έως το 2025. Τέλος, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία παραμένει ο βασικός οδηγός για την ενεργειακή μετάβαση, επηρεάζοντας τις μετέπειτα πολιτικές της ΕΕ.
Η αντιμετώπιση των αυξημένων τιμών ενέργειας και η ενίσχυση της ενεργειακής αυτονομίας της ΕΕ αποτελούν κορυφαίες προτεραιότητες. Παρόλο που έχουν υιοθετηθεί σημαντικές πολιτικές, υπάρχει περιθώριο για περαιτέρω βελτιώσεις. Η τρέχουσα συγκυρία, πέρα από προκλήσεις, δημιουργεί ευκαιρίες για την ΕΕ να εδραιωθεί ως παγκόσμιος ηγέτης στην πράσινη μετάβαση. Ένα βασικό βήμα είναι η αύξηση της χρήσης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), οι οποίες προσφέρουν δωρεάν και άφθονη ενέργεια σε όλη την Ένωση. Η αξιοποίηση των ΑΠΕ συμβάλλει στην ενεργειακή ανεξαρτησία και την επίτευξη των κλιματικών στόχων. Ωστόσο, το υφιστάμενο σύστημα ηλεκτροπαραγωγής εξακολουθεί να βασίζεται κυρίως σε ορυκτά καύσιμα. Η ΕΕ μπορεί να ενισχύσει το ενεργειακό της σύστημα μέσω διασυνδέσεων και έξυπνης διαχείρισης της ζήτησης, αξιοποιώντας υπάρχοντες μηχανισμούς διακυβέρνησης, όπως τα ΕΣΕΚ και τις εθνικές προβλέψεις εκπομπών αερίων θερμοκηπίου (European Environmental Agency, 2023).
Αξιοποίηση ΑΠΕ και προτάσεις πολιτικής
Ένας τομέας με τεράστιες δυνατότητες είναι τα υπεράκτια αιολικά πάρκα. Η ΕΕ επενδύει σημαντικά, αλλά η ανάπτυξη στη Μεσόγειο είναι ανεπαρκής. Η επιτάχυνση των επενδύσεων σε μεγαλύτερη κλίμακα θα επιφέρει πολλαπλά οφέλη (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2021). Παράλληλα, η ενεργειακή διαφοροποίηση μέσω του υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) παραμένει κρίσιμη. Πέρα από τη σύναψη στρατηγικών συνεργασιών με χώρες-εξαγωγείς, η ΕΕ πρέπει να επενδύσει στην κατασκευή τερματικών σταθμών με δυνατότητα αποθήκευσης bio-LNG, συνθετικού LNG και παράγωγων υδρογόνου, διασφαλίζοντας μια οικονομικά αποδοτική μετάβαση. Αυτά τα εναλλακτικά καύσιμα μπορούν να μειώσουν το ενεργειακό αποτύπωμα των μεταφορών, ιδίως μέχρι τη γενικευμένη χρήση ηλεκτρικών οχημάτων (LNG Protocol, n.d.).
Για τη διαχείριση των αρνητικών τιμών ενέργειας, απαιτούνται προγράμματα ανταπόκρισης στη ζήτηση, αποθήκευση ενέργειας και ενίσχυση των διασυνδέσεων μεταξύ των κρατών-μελών αλλά και τρίτων χωρών. Επιπλέον, η ΕΕ πρέπει να προωθήσει μακροπρόθεσμες συμφωνίες αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας (PPAs) και συμβόλαια για τη διαφορά (CFDs), διασφαλίζοντας σταθερές τιμές και ένα ευνοϊκό επενδυτικό περιβάλλον (Enjoyelec, 2024).
Έπειτα, αναφορικά με τον σκιώδη στόλο της Ρωσίας, προτείνεται η υποχρεωτική ασφαλιστική κάλυψη πετρελαιοκηλίδων για όλα τα πλοία, με διαφανή οικονομικά δεδομένα των ασφαλιστών. Η επιβολή αυτών των απαιτήσεων μπορεί να γίνει μέσω διπλωματικής πίεσης και οικονομικών μέτρων από χώρες όπως η G7+ και η ΕΕ. Η ΕΥΕΔ πρέπει να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην παρακολούθηση της συμμόρφωσης, αποτρέποντας περιβαλλοντικές καταστροφές και ενισχύοντας τη διαφάνεια στις διεθνείς ναυτιλιακές συναλλαγές (Caprile and Leclerc, 2024).
Για πολλά χρόνια, η ΕΕ βασιζόταν στη Ρωσία για το μεγαλύτερο μέρος των ενεργειακών της εισαγωγών. Ωστόσο, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ανέτρεψε αυτή την πραγματικότητα, προκαλώντας βαθιές αλλαγές τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Η Ένωση αναγκάστηκε να προσαρμοστεί ταχύτατα στη νέα κατάσταση, επιτυγχάνοντας σε σημαντικό βαθμό τη διαχείριση της ενεργειακής κρίσης, αν και εξακολουθούν να υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης. Η ανάγκη για ενεργειακή αυτονομία και πράσινη μετάβαση υπήρχε ήδη πριν από τον πόλεμο, όπως αποδεικνύεται από την παρουσίαση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας το 2019, αλλά η κρίση επιτάχυνε τη λήψη πολιτικών αποφάσεων. Πρωτοβουλίες, όπως το REPowerEU και τα συναφή εργαλεία που δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο αυτό, αποτελούν σημαντικά βήματα προς την ενεργειακή απεξάρτηση της Ένωσης. Παρόλα αυτά, η ουσιαστική πρόοδος στη μετάβαση απαιτεί πρόσθετες ενέργειες, καθώς εξακολουθούν να υπάρχουν πρακτικά εμπόδια και πιέσεις από τα λόμπι των ορυκτών καυσίμων, που προωθούν τη δική τους ατζέντα.
Ο αποτελεσματικός χειρισμός της ενεργειακής κρίσης περνά μέσα από τη μεγιστοποίηση της αξιοποίησης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), διασφαλίζοντας μια μετάβαση που βασίζεται στο τρίπτυχο “Πράσινη, Προσιτή και Ασφαλής Ενέργεια”. Ωστόσο, η ΕΕ δεν μπορεί να εστιάσει αποκλειστικά στην ενεργειακή ανεξαρτησία, αλλά πρέπει να εξασφαλίσει ότι η ενέργεια που διαθέτει είναι και οικονομικά προσιτή, ακολουθώντας την ισορροπία μεταξύ “Ασφάλειας εφοδιασμού, Προσιτού κόστους και Βιωσιμότητας”.
Συμπερασματικά, αν και τα μέτρα που έχουν ήδη ληφθεί έχουν περιορίσει τις άμεσες επιπτώσεις του πολέμου, για τη μακροπρόθεσμη ενεργειακή σταθερότητα απαιτούνται επιπλέον δράσεις, όπως η μείωση της κατανάλωσης, η ενίσχυση των ΑΠΕ, η διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας και ο περιορισμός της επιρροής των λόμπι των ορυκτών καυσίμων. Κρίσιμος παράγοντας για την επιτυχία αυτών των πολιτικών είναι η πολιτική βούληση των Ευρωπαίων ηγετών και η ενεργή υποστήριξη από την κοινωνία των πολιτών, με γνώμονα πάντα τους κλιματικούς στόχους της Ένωσης.
Βιβλιογραφία
- Adolfsen, J.F., Kuik, F., Schuler, T. and Lis, E. (2022). The impact of the war in Ukraine on euro area energy markets. www.ecb.europa.eu, [online] 4(4). Διαθέσιμο σε: https://www.ecb.europa.eu/press/economic-bulletin/focus/2022/html/ecb.ebbox202204_01~68ef3c3dc6.en.html.
- Caprile, A. and Leclerc, G. (2024). Russia’s ‘shadow fleet’: Bringing the threat to light. [online] Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2024/766242/EPRS_BRI(2024)766242_EN.pdf.
- Enjoyelec (2024). What You Need to Know About Negative Electricity Prices. [online] Enjoyelec. Διαθέσιμο σε: https://www.enjoyelec.net/what-you-need-to-know-about-negative-electricity-prices/
- European Commission (2021). Map of the Week – Locations of wind farms | European Marine Observation and Data Network (EMODnet). [online] Europa.eu. Διαθέσιμο σε: https://emodnet.ec.europa.eu/en/map-week-locations-wind-farms-0.
- European Commission (2023). Actions and measures on energy prices. [online] Energy. Διαθέσιμο σε: https://energy.ec.europa.eu/topics/markets-and-consumers/actions-and-measures-energy-prices_en?prefLang=el&etrans=el
- European Commission (2023). Actions and measures on energy prices. [online] Energy. Διαθέσιμο σε: https://energy.ec.europa.eu/topics/markets-and-consumers/actions-and-measures-energy-prices_en?prefLang=el&etrans=el.
- European Commission (2023). EU Energy Platform. [online] Energy. Διαθέσιμο σε: https://energy.ec.europa.eu/topics/energy-security/eu-energy-platform_en?prefLang=el&etrans=el
- European Commission (2024). Liquefied Natural Gas. [online] energy.ec.europa.eu. Διαθέσιμο σε: https://energy.ec.europa.eu/topics/carbon-management-and-fossil-fuels/liquefied-natural-gas_en.
- European Environmental Agency (2023). Flexibility solutions to support a decarbonised and secure EU electricity system. [online] Europa.eu. Διαθέσιμο σε: https://www.eea.europa.eu/en/analysis/publications/flexibility-solutions-to-support
- Holman, R. (2024). How the energy crisis sped up Europe’s green transition. [online] European Investment Bank. Διαθέσιμο σε: https://www.eib.org/en/essays/europe-energy-transition-renewable.
- LNG Protocol (n.d.). Navigating Towards 2040 The Critical Role of the LNG Industry in Achieving the EU’s Climate Targets. [online] Διαθέσιμο σε: https://iogpeurope.org/wp-content/uploads/2024/10/Joint-paper-LNG-Protocol.pdf
- Money Review (2024). Χρονιά ρεκόρ το 2023 για τις ΑΠΕ στην Ελλάδα – Αύξηση 147% την τελευταία 10ετία [online] www.moneyreview.gr. Διαθέσιμο σε: https://www.moneyreview.gr/green-economy/134892/chronia-rekor-to-2023-gia-tis-ape-stin-ellada-ayxisi-147-tin-teleytaia-10etia/.
- Windward (n.d.). Knowledge Base – Windward’s Maritime AITM Insights & Resources. [online] Διαθέσιμο σε: https://windward.ai/knowledge-base/illuminating-russias-shadow-fleet/.
- Wójtowicz, A. (2024). EU Energy Security After Russia’s Invasion of Ukraine – Substance, Strategy and Lobbying. Studia Europejskie-Studies in European Affairs, 28(2), pp.157–171. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.33067/se.2.2024.8.
- European Union External Action (2021). Energy diplomacy. [online] Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/eeas/energy-diplomacy_en.
- World Economic Forum (2022). These charts show Europe’s reliance on gas before the war in Ukraine. [online] Διαθέσιμο σε: http://weforum.org/stories/2022/11/europe-gas-shortage-russia/
Πηγή εικόνας: European Commission (2020). Green transition. [online] reform-support.ec.europa.eu. Διαθέσιμο σε: https://reform-support.ec.europa.eu/what-we-do/green-transition_en