Γράφει η Σταματίνα Ειρήνη (Ματίνα) Γεώργα
Η έννοια της εθνικής ταυτότητας αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα για τη διαμόρφωση του σύγχρονου έθνους-κράτους. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η Ελλάδα βρέθηκε σε μια πρωτοφανή για τα δεδομένα της περίοδο διαρκούς πολιτικής και κοινωνικής αναταραχής, γεγονός που επηρέασε τη διαμόρφωση και εξέλιξη της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων. Η τελευταία, ως κοινωνικός και πολιτισμικός κατασκευαστικός μηχανισμός, δεν είναι μια φυσική ή δεδομένη κατάσταση, αλλά το αποτέλεσμα συστηματικών προσπαθειών πολιτικής εξουσίας μέσω της προπαγάνδας, της παιδείας, της τέχνης και των πολιτιστικών θεσμών. Η ανάλυση αυτή διερευνά τις διαδικασίες μέσω των οποίων η πολιτική προπαγάνδα συνέβαλε στον καθορισμό και την εδραίωση της εθνικής ταυτότητας στην Ελλάδα του 20ου αιώνα, αναδεικνύοντας τη στενή σχέση ανάμεσα στον πολιτισμό και την εξουσία.
Αρχικά, ο πολιτισμός αποτελεί το πεδίο μέσα στο οποίο κατασκευάζονται και αναπαράγονται οι συλλογικές ταυτότητες, ενώ η εξουσία αναλαμβάνει τον ρόλο της κανονικοποίησης και διάδοσης των συγκεκριμένων αφηγήσεων που θέτουν τους όρους της ταυτότητας (Gazi, 2016). Η εθνική ταυτότητα, ως ένα κοινωνικό φαινόμενο, δεν προϋπάρχει της πολιτικής αλλά διαμορφώνεται διαρκώς μέσα από συγκεκριμένες πρακτικές και μηχανισμούς εξουσίας, με βασικό εργαλείο την προπαγάνδα (Kazamias, 2015). Ειδικότερα, η προπαγάνδα λειτουργεί ως μέσο ελέγχου και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, μέσω της διάχυσης συγκεκριμένων αφηγήσεων, συμβόλων και μύθων που εξυπηρετούν τις επιδιώξεις του κράτους και των πολιτικών δυνάμεων. Επιπλέον, η έννοια της εθνικής ταυτότητας συνδέεται στενά με τη διαμόρφωση της συλλογικής συνείδησης που συγκροτείται από στοιχεία όπως η γλώσσα, η θρησκεία, η ιστορία και τα πολιτισμικά σύμβολα (Gazi, 2016, Plantzos, 2006). Η πολιτική προπαγάνδα διαχειρίζεται και αξιοποιεί αυτούς τους πολιτισμικούς πόρους, προωθώντας μια συνεκτική εικόνα του έθνους που ενισχύει τη συνοχή και την εθνική υπερηφάνεια, αλλά συχνά αποκρύπτει τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις και συγκρούσεις.
Μια τέτοια περίοδος πολιτικών συγκρούσεων και κοινωνικοπολιτικών αναταράξεων, υπήρξε ο 20ος αιώνας για την Ελλάδα. Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, ο Εθνικός Διχασμός, ο Εμφύλιος Πόλεμος και τα δικτατορικά καθεστώτα, δημιούργησαν συνθήκες έντονου ταυτοτικού αναβρασμού και ανάγκης για εθνική επαναθεμελίωση (Plantzos, 2006). Οι αλλεπάλληλες κρίσεις που έπληξαν τη χώρα, κατέστησαν αναγκαία την αναδόμηση της εθνικής ταυτότητας με στόχο την επίτευξη της πολιτικής σταθερότητας και της κοινωνικής συνοχής. Η κατασκευή μιας εθνικής ταυτότητας που θα μπορούσε να λειτουργήσει ως κοινός τόπος και σημείο αναφοράς, βασίστηκε στην ανάδειξη συγκεκριμένων ιστορικών και πολιτισμικών στοιχείων. Η αρχαιότητα, η Επανάσταση του 1821 και η Ορθοδοξία αποτέλεσαν τους πυλώνες του εθνικού μύθου που αναπτύχθηκε και κυριάρχησε για μεγάλο χρονικό διάστημα στην πολιτική και πολιτισμική σφαίρα (Gazi, 2016, Plantzos, 2006). Η διαχείριση αυτών των στοιχείων μέσα από την προπαγάνδα, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και την εκπαίδευση ήταν καθοριστική για την εδραίωση του συγκεκριμένου εθνικού αφηγήματος.
Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, και ιδιαίτερα ο τύπος και το ραδιόφωνο, αποτέλεσαν βασικούς μηχανισμούς διάχυσης της πολιτικής προπαγάνδας. Μέσα από την επιλεκτική παρουσίαση της ιστορίας και των πολιτισμικών στοιχείων, διαμορφώθηκε μια συγκεκριμένη εικόνα του έθνους που υπηρετούσε τις πολιτικές επιδιώξεις των εκάστοτε κυβερνήσεων (Balaskas, 2018). Η προπαγάνδα με τη χρήση των εν λόγω μέσων, επηρέασε τον δημόσιο λόγο και το συλλογικό φαντασιακό, ενισχύοντας την ενότητα και τη συνοχή του έθνους υπό το πρίσμα μιας εθνικής ιδεολογίας. Επίσης, ο κινηματογράφος αποτέλεσε ένα σημαντικό μέσο πολιτισμικής προπαγάνδας, καθώς ενίσχυε την εικόνα ενός ενιαίου και δυναμικού έθνους, προβάλλοντας ιστορικά δράματα και εθνικά θέματα (Balaskas, 2018). Παράλληλα, τα μέσα αυτά προέβαλαν συγκεκριμένα σύμβολα, όπως η ελληνική σημαία, η εκκλησία, και οι ήρωες της Επανάστασης, τα οποία λειτουργούσαν ως οπτικοποιήσεις του εθνικού μύθου.
Στο πλαίσιο της αναδιαμόρφωσης και ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην αρχαιολογία και τα μουσεία, που λειτούργησαν ως πεδία παραγωγής και προβολής αυτής (Gazi, 2016). Ειδικότερα, η ανάδειξη της ελληνικής αρχαιότητας ως θεμέλιο της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας, αλλά και η προβολή της αδιάλειπτης ιστορικής συνέχειας από τους αρχαίους χρόνους μέχρι σήμερα, αποτέλεσαν βασικό άξονα της εθνικής προπαγάνδας. Τα μουσεία όχι μόνο παρουσίαζαν αντικείμενα του αρχαίου πολιτισμού αλλά και επιβεβαίωναν την πολιτισμική συνέχεια και το κύρος του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Αυτή η επιλεκτική ανάδειξη της ιστορίας απέκλειε ή περιόριζε την αναγνώριση άλλων πολιτισμικών στοιχείων ή μειονοτήτων, ενισχύοντας, έτσι, ένα μονοδιάστατο και ομοιογενές εθνικό αφήγημα (Gazi, 2016).
Όμως, ο πιο συστηματικός μηχανισμός διάδοσης της επίσημης εθνικής ταυτότητας, υπήρξε η εκπαίδευση. Τα σχολικά εγχειρίδια, ιδιαίτερα τα μαθήματα της ιστορίας και της γλώσσας, αναδιαμόρφωναν την εθνική αφήγηση, προβάλλοντας συγκεκριμένα γεγονότα που εναρμονίζονταν με τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές (Roche, 2012). Κατά τη διάρκεια των δικτατορικών καθεστώτων, η εκπαιδευτική πολιτική ήταν αυστηρά ελεγχόμενη, με στόχο τη διαμόρφωση μιας ομογενοποιημένης εθνικής συνείδησης. Η προώθηση της γλώσσας, η εκτεταμένη διδασκαλία της ιστορίας υπό ιδεολογικό πρίσμα, αλλά και η αποσιώπηση ή η υποβάθμιση εναλλακτικών αφηγήσεων αποτελούσαν κομμάτια μιας ευρύτερης προπαγανδιστικής στρατηγικής (Kazamias, 2015).
Ωστόσο, στην προσπάθεια δημιουργίας ενός ενοποιημένου και συνεκτικού εθνικού αφηγήματος, η πολιτική προπαγάνδα στην Ελλάδα του 20ου αιώνα συχνά αγνόησε ή περιόρισε την πολυμορφία και τις διαφοροποιήσεις της ελληνικής κοινωνίας. Μειονότητες, όπως οι μουσουλμανικές κοινότητες και άλλες εθνοτικές ομάδες, αποκλείστηκαν από το επίσημο εθνικό πλαίσιο, γεγονός που οδήγησε σε κοινωνικές εντάσεις και πολιτισμική περιθωριοποίηση (Gazi, 2016). Επιπλέον, το μονοδιάστατο αυτό αφήγημα συνάντησε αντιστάσεις και κριτική, τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδας, που ανέδειξαν τις διάφορες αντιφάσεις. Δεδομένου ότι η εθνική ταυτότητα δεν είναι στατική αλλά αποτέλεσμα διαρκούς διαπραγμάτευσης, οι αποκλεισμοί του παρελθόντος δημιούργησαν μια εκτεταμένη αμφισβήτηση (Kazamias, 2015).
Κλείνοντας, η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ πολιτισμού και εξουσίας στην Ελλάδα του 20ου αιώνα αποκαλύπτει πως η εθνική ταυτότητα αποτελεί μια σύνθετη κοινωνικοπολιτική κατασκευή που διαμορφώνεται μέσα από πολλαπλούς μηχανισμούς και πρακτικές πολιτικής προπαγάνδας. Ο πολιτισμός, ως πεδίο παραγωγής συμβόλων και αφηγήσεων, αξιοποιήθηκε ως βασικό εργαλείο εθνικής συγκρότησης και πολιτικής νομιμοποίησης. Η Ελλάδα του 20ου αιώνα βίωσε τη διαμόρφωση της εθνικής της ταυτότητας ως προϊόν πολιτικής ανάγκης και προπαγάνδας, που πέρασε από φάσεις έντονης ανασυγκρότησης και ιδεολογικής επιβολής, ιδιαίτερα μέσα από την εκπαίδευση και τα μέσα ενημέρωσης. Παρά τις επιτυχίες αυτής της διαδικασίας, οι αποκλεισμοί και οι αντιφάσεις ανέδειξαν την πολυπλοκότητα της εθνικής ταυτότητας ως πεδίου διαρκούς διαπραγμάτευσης, επιβεβαιώνοντας ταυτόχρονα πως αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του εθνικού συνόλου.
Βιβλιογραφία:
Balaskas, G. (2018). La fabrique de l’identité nationale grecque au XXe siècle: l’éducation, l’archéologie, la musique et le cinéma au service de l’idéologie nationaliste. Université Lumière Lyon 2. Disponible à: https://theses.hal.science/tel-02509637/document [Πρόσβαση στις 6 Ιουνίου 2025].
Gazi, A. (2016). Archaeology and politics in modern Greece: national identity and the uses of the past. In: D. Damaskos and D. Plantzos, eds. 2008. A Singular Antiquity: Archaeology and Hellenic Identity in Twentieth-Century Greece. Athens: Benaki Museum, pp. 11–30.
Kazamias, A.M. (2015). Education and the Making of Modern Greece: Cultural and Political Intersections, 1830–1974. Abingdon: Routledge.
Plantzos, D. (2006). Archaeologies of the Classical: Discourses of Archaeology in Modern Greece. In: Y. Hamilakis and P. Duke, eds. 2007. Archaeology and Capitalism: From Ethics to Politics. Walnut Creek: Left Coast Press, pp. 144–162.
Roche, H. (2012). The Political Uses of History and National Identity in the School Curriculum: A Comparison of Post-Communist Romania and Post-Apartheid South Africa. Compare: A Journal of Comparative and International Education, 42(5), pp. 653–672.
Πηγή εικόνας: Freepik. (2025). Ancient greek ruins at the Acropolis in Athens Greece. Διαθέσιμο στο: Ancient greek ruins at the acropolis in athens greece | Free Photo