Γράφει η Ιωάννα Μέντζου
Γίνεται να υπάρξει διατήρηση του περιβάλλοντος χωρίς τους ανθρώπους που διαβιούν εκεί και το έχουν προστατέψει για αιώνες; Το fortress conservation ή, απευθείας μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα, η διατήρηση των φρουρίων (Διεθνής Αμνηστία, 2024), αποτελεί μία προσέγγιση της περιβαλλοντικής προστασίας μέσω της οποίας οι ιθαγενείς λαοί και οι τοπικές κοινότητες αποκλείονται από τις προστατευόμενες φυσικές περιοχές, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα αυτών και την καταπάτησή τους. Ριζωμένη σε αποικιακές στρατηγικές διατήρησης, συχνά δίνει προτεραιότητα στη διατήρηση της παρθένας άγριας φύσης έναντι του βίου των αυτόχθονων πληθυσμών (Rogers et al., 2013). Η φυλή Μασάι της Τανζανίας αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των αυτοχθόνων λαών στο όνομα της διατήρησης του περιβάλλοντος, με την έξωση χιλιάδων ιθαγενών από τις προγονικές τους γαίες.
Η διατήρηση των φρουρίων, λοιπόν, είναι μία προσέγγιση στη διατήρηση της φύσης που υποστηρίζει ότι τα οικοσυστήματα προστατεύονται καλύτερα όταν απομονώνονται και αποκόπτονται από οποιαδήποτε ανθρώπινη παρουσία ή χρήση (Rogers et al., 2013). Σύμφωνα με αυτή τη διαδικασία, προστατευόμενες περιοχές όπως πάρκα ή καταφύγια άγριας ζωής δημιουργούνται συχνά με εξαναγκαστική εκδίωξη ή περιορισμό της πρόσβασης των αυτοχθόνων κατοίκων και με αποκλεισμό παραδοσιακών πρακτικών, όπως το κυνήγι, η κτηνοτροφία, ακόμα και η θρησκευτική λατρεία (Adegbite, 2025, σελ. 460). Ωστόσο, η τακτική αυτή απολαμβάνει λαϊκή στήριξη σε πολλές χώρες (Brockington et al., 2008, σελ. 102-103), καθώς αποτελεί σημαντική πηγή εσόδων και κύρους για τις αφρικανικές κυβερνήσεις, παρέχοντας τουριστικούς χώρους και συντελώντας στα προγράμματα εκσυγχρονισμού της χώρας. Επομένως, η διατήρηση των φρουρίων μπορεί να ξεκίνησε ως ξένη επιβολή, αλλά έχει ενσωματωθεί και γίνει αποδεκτή από τις ίδιες τις κυβερνήσεις των χωρών, οι οποίες βοηθούν τη διαδικασία αυτή (Adams, 2004, σελ. 108-117).
Η διατηρητέα περιοχή Νγκορονγκόρο της Τανζανίας αποτελεί πρωτοπόρο παράδειγμα εφαρμογής της ιδεολογίας αυτής, με χιλιάδες Μασάι να αντιμετωπίζουν αναγκαστική έξωση στο όνομα της προστασίας του περιβάλλοντος. Οι Μασάι είναι μια νομαδική, κτηνοτροφική φυλή που εγκαθίσταται παραδοσιακά στις περιοχές Μασάι Μάρα της Κένυας και το Νγκορονγκόρο της Τανζανίας. Ο πολιτισμός τους βασίζεται στην κτηνοτροφία, με τη γη να υπερβαίνει τη λειτουργική αξία και να αποτελεί θεμέλιο της ταυτότητάς τους (Nnoko-Mewanu & Nyeko, 2024). Η βόσκηση, το νερό αλλά και οι ιεροί τόποι αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας των Μασάι, το οποίο αναγκάζονται να στερηθούν, καθώς παρά την ύπαρξη νόμων και συμβάσεων που αναγνωρίζουν τα κοινοτικά και εθιμικά δικαιώματά τους στη γη, αυτά παραβιάζονται συστηματικά (Amnesty International, 2023b).
Ειδικότερα, οι αρχές έχουν επανειλημμένα καταφύγει σε κακομεταχείριση, υπερβολική χρήση βίας, αυθαίρετες συλλήψεις και κρατήσεις, καθώς και σε αναγκαστικές εξώσεις εναντίον μελών της κοινότητας Μασάι (Amnesty International, 2023a). Συγκεκριμένα, η κυβέρνηση της Τανζανίας είχε καταστρώσει ένα σχέδιο για τη μετεγκατάσταση περίπου 82.000 Μασάι από τα σπίτια και τις προγονικές τους γαίες στην Περιοχή Διατήρησης Νγκορονγκόρο (Ngorongoro Conservation Area, NCA) της περιφέρειας Αρούσα έως το 2027. Το 2022, άρχισε να μειώνει συστηματικά τη διαθεσιμότητα και την προσβασιμότητα βασικών κοινωνικών υπηρεσιών για τους κατοίκους της NCA, μεταξύ άλλων με τη μη χρηματοδότηση ιδρυμάτων που παρείχαν τις υπηρεσίες αυτές, και τον περιορισμό κατοίκων, οι οποίοι εξαρτώνται κυρίως από την εκτροφή και τη βόσκηση ζώων σε συγκεκριμένες περιοχές της NCA για το εισόδημά τους. Με ελάχιστη ή καθόλου διαβούλευση με τις πληγείσες κοινότητες, η κυβέρνηση έχει έκτοτε επανεγκαταστήσει άτομα στο χωριό Μσομέρα, περίπου 600 χιλιόμετρα μακριά (Nnoko-Mewanu & Nyeko, 2024).
Το συγκεκριμένο σχέδιο έχει χαρακτηριστεί από την κυβέρνηση ως «εθελοντικό σχέδιο μετεγκατάστασης», όμως κατά την εφαρμογή του οι αρχές έχουν χρησιμοποιήσει τακτικές αναγκαστικών εξώσεων οι οποίες παραβιάζουν τις αρχές του διεθνούς δικαίου και των προτύπων για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι ηγέτες της κοινότητας έχουν δηλώσει ότι δε ζητήθηκε η γνώμη τους σχετικά με το σχέδιο επανεγκατάστασης, ούτε είχαν πρόσβαση σε πληροφορίες για θέματα που σχετίζονται με τη διαδικασία μετεγκατάστασης, τις αποζημιώσεις ή τις συνθήκες που πρέπει να αναμένουν στη Μσομέρα (Nnoko-Mewanu & Nyeko, 2024).
Η κυβέρνηση έχει συστηματικά αποσιωπήσει τους επικριτές της διαδικασίας αυτής, δημιουργώντας ένα κλίμα φόβου μεταξύ των κατοίκων και των τοπικών υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι αρχές έχουν συλλάβει ακτιβιστές της κοινότητας και έχουν εμποδίσει τα μέσα ενημέρωσης και τις ΜΚΟ να έχουν πρόσβαση στις πληγείσες περιοχές ή να κάνουν ρεπορτάζ για τις εξώσεις, ενώ όσοι έχουν λάβει άδεια εισόδου παρακολουθούνται στενά από κυβερνητικούς φύλακες (Amnesty International, 2023a). Αυτοί οι περιορισμοί και ο φόβος αντιποίνων έχουν αποτρέψει την ευαισθητοποίηση σχετικά με τη διαδικασία της διατήρησης των φρουρίων και τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά των πληγεισών κοινοτήτων.
Μέσω της διαδικασίας μετεγκατάστασης, η Τανζανία έχει παραβιάσει πολλά δικαιώματα των κατοίκων των Μασάι και των κοινοτήτων τους στην NCA, αλλά και των κατοίκων της Μσομέρα, όπως αυτά κωδικοποιούνται σε περιφερειακές και διεθνείς συνθήκες που έχουν επικυρωθεί από την Τανζανία, συμπεριλαμβανομένου του Αφρικανικού Χάρτη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και των Λαών, του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ICCPR), του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα (ICESCR) αλλά και τη Διακήρυξη του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Αυτόχθονων Λαών (UNDRIP). Το Διεθνές Δίκαιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων προστατεύει τα δικαιώματα των Μασάι και άλλων αυτοχθόνων λαών, όπως το δικαίωμα στην ιδιοκτησία και τη γη, την πληροφόρηση, την ελευθερία της έκφρασης, την εκπαίδευση και το υψηλότερο δυνατό επίπεδο υγείας (Nnoko-Mewanu & Nyeko, 2024).
Συνολικά, μέσα από την έννοια της διατήρησης των φρουρίων αναδεικνύεται ένα βαθύ δίλημμα: μπορεί η φύση να προστατευτεί πραγματικά όταν οι άνθρωποι που συνυπήρξαν με αυτή για αιώνες αποκλείονται; Οι τοπικές κοινότητες και οι αυτόχθονες λαοί όπως οι Μασάι, δεν αποτελούν απειλή για το περιβάλλον, αλλά συχνά είναι οι φυσικοί του σύμμαχοι. Οι παραδοσιακές πρακτικές διαχείρισης της γης, βασισμένες στη νομαδική κτηνοτροφία, τη συλλογική χρήση των πόρων και τη μετάδοση γνώσης μεταξύ των γενεών, συνέβαλαν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας πολύ πριν από την εμφάνιση των σύγχρονων προγραμμάτων διατήρησης (Censotti, 2019). Επομένως, ο αποκλεισμός αυτών των πληθυσμών από τη γη τους δεν οδηγεί μόνο σε παραβιάσεις θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και σε μεγαλύτερες περιβαλλοντικές προκλήσεις.
Συμπεραίνοντας, η συλλογική διαχείριση, η αναγνώριση εθιμικών δικαιωμάτων και η ένταξη των ιθαγενών στη λήψη αποφάσεων δεν αποτελούν μόνο ζητήματα δικαιοσύνης, αλλά και προϋποθέσεις βιωσιμότητας. Η διατήρηση των φρουρίων μπορεί να προσφέρει οικονομικά ή πολιτικά οφέλη στις εκάστοτε κυβερνήσεις, όμως μακροπρόθεσμα δημιουργεί εντάσεις, αδικίες και περιβαλλοντική αστάθεια, καθώς η πραγματική διατήρηση του περιβάλλοντος δεν μπορεί να επιτευχθεί ενάντια στους ανθρώπους που το κατοικούν, αλλά μόνο μαζί τους, μέσω μίας ολιστικής, δίκαιης και συμπεριληπτικής προσέγγισης. Άλλωστε, όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γάλλος συγγραφέας Αντρέ Μπρετόν: «ο άνθρωπος είναι η απάντηση, όποια κι αν είναι η ερώτηση» (Breton, 1940, σελ. 12).
Βιβλιογραφία:
Βιβλία:
Adams, W. M. (2004). Against extinction: The Story of Conservation. Earthscan / James & James.
Breton, A. (1940). Anthologie de l’humour noir. Paris: Éditions du Sagittaire.
Brockington, D., Duffy, R., & Igoe, J. (2008). Nature Unbound: Conservation, Capitalism and the Future of Protected Areas. Earthscan.
Ακαδημαϊκά άρθρα:
Adegbite, A. (2025). Cultural Dimensions in Wildlife Preservation: African Indigenous Perspectives from Nigeria and Kenya. Open Journal of Social Sciences, 13, 444-473. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.4236/jss.2025.132026
Rogers, A., Castree, N., & Kitchin, R. (2013). A Dictionary of Human Geography. Oxford University Press. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1093/acref/9780199599868.001.0001
Πρωτογενείς πηγές:
African Union. (1981). African Charter on Human and Peoples’ Rights. Adopted June 27, 1981, OAU Doc. CAB/LEG/67/3 rev. 5, 21 I.L.M. 58 (1982). Διαθέσιμο σε: https://au.int/en/treaties/african-charter-human-and-peoples-rights
United Nations. (2007). United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples. Adopted September 13, 2007, United Nations Doc. A/RES/61/295. Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/development/desa/indigenouspeoples/wp-content/uploads/sites/19/2018/11/UNDRIP_E_web.pdf
United Nations. (1966). International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights. Adopted December 16, 1966, United Nations. Διαθέσιμο σε: https://treaties.un.org/doc/treaties/1976/01/19760103%2009-57%20pm/ch_iv_03.pdf
United Nations. (1966). International Covenant on Civil and Political Rights. Adopted December 16, 1966, United Nations. Διαθέσιμο σε: https://treaties.un.org/doc/treaties/1976/03/19760323%2006-17%20am/ch_iv_04.pdf
Άρθρα από το διαδίκτυο:
Amnesty International. (2023a, June 8). Tanzania: “We have lost everything”: Forced evictions of the Maasai in Loliondo – Amnesty International. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.org/en/documents/afr56/6841/2023/en/
Amnesty International. (2023b, June 16). Tanzania: Authorities brutally violated Maasai amid forced evictions from ancestral lands. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.org/en/latest/news/2023/06/tanzanian-authorities-brutally-violated-maasai-amid-forced-evictions/
Censotti, J. (2019, May 19). The Maasai defend traditional knowledge & land rights at the United Nations. My Chosen Vessels. Διαθέσιμο σε: https://mychosenvessels.org/unpfii-2019
Διεθνής Αμνηστία – Ελληνικό Τμήμα. (2024). COP16: Τα κράτη πρέπει να ενισχύσουν την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Παγκόσμιο Πλαίσιο για τη Βιοποικιλότητα. https://www.amnesty.gr/news/press/article/28827/cop16-ta-krati-prepei-na-enishysoyn-tin-prostasia-ton-anthropinon
McQue, K. (2022, October 19). Tanzania’s Maasai appeal to west to stop eviction for conservation plans. The Guardian. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/global-development/2022/apr/22/tanzania-maasai-appeal-to-west-stop-evictions-due-to-conservation-plans
Nnoko-Mewanu, J., & Nyeko, Ο. (2024, July 31). “It’s like killing culture.”: Human Rights Impacts on Relocating Tanzania’s Maasai. Human Rights Watch. Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/report/2024/07/31/its-killing-culture/human-rights-impacts-relocating-tanzanias-maasai
Weston, P. (2025, January 29). Can communities living side by side with wildlife beat Africa’s national parks at conservation? The Guardian. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/environment/2025/jan/28/conservation-environment-africa-community-wildlife-conservancies-national-parks-sustainable-tourism-indigenous-people-aoe
Πηγή εικόνας:
Staff, A. J. (2022, June 15). Rights groups condemn Tanzanian police violence against Maasai. Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/amp/news/2022/6/15/rights-groups-condemn-tanzanian-police-violence-over-maasai-land