Γράφει η Χριστίνα Σταμούλη
Στην ανατολή άλλης μίας μέρας που τα ελληνικά μέσα μαζικής ενημέρωσης αναγγέλλουν την κακοποίηση μίας γυναίκας από το σύντροφό της, και την καταγγελία περιστατικού έμφυλης βίας που λιαίνεται από μέλη της δημόσιας σφαίρας, θυματοποιώντας το θύτη- για άλλη μία φορά- είναι πολύ δύσκολο να περιγραφεί και να εξηγηθεί απλά και μεστά, ο όρος γυναικοκτονία σε μία πολιτική ανάλυση περιορισμένου μεγέθους. Κάθε μέρα, γυναίκες κάθε ηλικίας, οικονομικής κατάστασης, εθνικότητας, χάνουν τη ζωή τους εξαιτίας του ελλιπούς και ρευστού νομικού πλαισίου και της αναμφίβολης στασιμότητας των πολιτικών υπέρ της προστασίας των δικαιωμάτων των γυναικών. Η παρακάτω ανάλυση, συνεπώς, θα αποτελέσει μία προσπάθεια καταγραφής της αύξησης των γυναικοκτονιών στην Ελλάδα και σύγκρισης με την Ολλανδία και την Ισπανία (ΕIGE, 2023 and also see European Observatory for Femicide, 2024). Αυτά τα παραδείγματα θα αναλυθούν με σκοπό τη σύγκριση της νοοτροπίας και των μέτρων που έχουν ληφθεί για την πρόληψη και μείωση των γυναικοκτονιών ανά κράτη-μέλη.
Αρχικά είναι κρίσιμο για την παρακάτω ανάλυση να οριστεί η γυναικοκτονία. Τι σημαίνει γυναικοκτονία; Σύμφωνα με την ακαδημαϊκή βιβλιογραφία ως γυναικοκτονία ορίζεται το φαινόμενο της δολοφονίας μιας γυναίκας ή ενός νεαρού κοριτσιού λόγω του κοινωνικού φύλου του (gender) (Dawson M. , 2021 σ. 683). Ο όρος χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον συγγραφέα John Corry, στο βιβλίο του “A Satirical View of London”, αναφερόμενος στο φόνο μιας γυναίκας. Ο όρος αυτός, εμφανίζεται επίσης σε νομικά εγχειρίδια του 1840, ενώ εξαφανίστηκε στην πορεία των χρόνων, μέχρι να επαναχρησιμοποιηθεί από την Diana Russell και άλλους φεμινιστές του ακαδημαϊκού κύκλου, το 1976. Για τους Russel και Radford (1976), η γυναικοκτονία είναι διαφορετικό έγκλημα από τη δολοφονία καθώς είναι διαφορετικά τα κίνητρα του θύτη. Η γυναικοκτονία κατά τους Russel και Radford, ορίζεται σαν ο φόνος γυναικών από άνδρες εξαιτίας μισογυνιστικών προκαταλήψεων και της πατριαρχίας, ενώ το ίδιο το φαινόμενο θεωρείται μια μορφή έμφυλης βίας (Κουτσουρίδου Μ., 2021, σ. 30).
Οι θεσμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν προχωρήσει στη λήψη διαφόρων μέτρων για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών ή/και της ενδοοικογενειακής βίας. Μία από τις σημαντικότερες συμφωνίες που υπογράφηκαν από τα κράτη-μέλη είναι η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας (ΕΚ, 2023, σ. 2). Η εν λόγω Σύμβαση ή Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (Istanbul Convention) αποτελεί το πρώτο εργαλείο που θέτει νομικό πλαίσιο κατά της ενδοοικογενειακής βίας ή της βίας κατά των γυναικών.
Ο κύριος σκοπός της Σύμβασης είναι να ελέγχει και να εντοπίζει τα ποσοστά βίας κατά των γυναικών και των νεαρών κοριτσιών και να εντοπίζει κενά στη νομοθεσία, προχωρώντας στην υιοθέτηση καλών πρακτικών, στοχεύοντας στην ευαισθητοποίηση και την ποινικοποίηση διαφόρων ειδών φυλετικής βίας, όπως σωματική ή/και σεξουαλική ή/και ψυχολογική βία, σεξουαλική κακοποίηση, εξαναγκασμό σε έκτρωση, αναγκαστικό γάμο, στείρωση και άλλες μορφές βίας (ΕΚ, 2018, Σ. 4). ΄Ολα τα κράτη μέλη έχουν υπογράψει τη σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, ενώ η Αυστρία, το Βέλγιο, η Γερμανία, Η Γαλλία, η Δανία, η Ελλάδα, η Εσθονία, η η Κροατία, η Κύπρος, η Ιρλανδία, η Ιταλία, η Κροατία, η Ολλανδία, η Πορτογαλία, η Σουηδία, η Σλοβενία, η Ισπανία, η Πολωνία, η η Ρουμανία, Λιθουανία, η Λετονία, το Λουξεμβούργο και η Μάλτα την έχουν επικυρώσει (ΣΕ, σ. 1). Παρ’όλα αυτά, στη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, δεν αναφέρεται ο όρος γυναικοκτονία ως η δολοφονία γυναικών λόγω του φύλου τους, καθώς τα περισσότερα κράτη-μέλη δεν διαχωρίζουν το εν λόγω έγκλημα από την ανθρωποκτονία (homicide) (Karakasi et al. 2020, p.2).
Επίσης, η οικουμενική διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι το πρώτο κείμενο το οποίο ταυτοποιεί διαφορετικούς τύπους γυναικοκτονίας, συμπεριλαμβανομένων:
- Φόνος μιας γυναίκας ως αποτέλεσμα βιαιοπραγίας του συντρόφου
- Δολοφονίες γυναικών και ανήλικων κοριτσιών για λόγους τιμής
- Δολοφονίες γυναικών λόγω του σεξουαλικού τους προσανατολισμού ή/και της ταυτότητας φύλου τους
- Θάνατοι επερχόμενοι από αφαίρεση γεννητικών οργάνων
Παρά τις συνεχείς εκκλήσεις των φεμινιστικών οργανώσεων και των οργανώσεων για την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών, δεν υπάρχει κάποιος κοινός ορισμός για τη γυναικοτονία στα συντάγματα των κρατών μελών, ο οποίος να επιτρέπει την καταγραφή των συγκεκριμένων περιστατικών και να καθορίζει το φύλο ώς το κίνητρο για τη δολοφονία μιας γυναίκας ή ενός κοριτσιού. Τα περισσότερα κράτη-μέλη κατανοούν την γυναικοκτονία ώς μία μορφή ανθρωποκτονίας, η οποία, στις περισσότερες περιπτώσεις έχει τελεστεί είτε από το σύντροφο του θύματος, είτε από συγγενή, είτε από οποιοδήποτε άλλο γνωστό στο θύμα πρόσωπο. Το μεγαλύτερο ποσοστό των θυτών είναι άντρες, γεγονός που καταδεικνύει πως η γυναικοκτονία είναι απόρροια της πατριαρχικής αντίληψης που κυριαρχεί στην κοινωνία του σήμερα.
Υπάρχουν, όμως, κράτη-μέλη που ανοίγουν το δρόμο για μια κοινωνία ασφαλή για τις γυναίκες; Η Ολλανδία είναι ένα από τα παραδείγματα κρατών που προσπαθούν να διορθώσουν τα κακώς κείμενα. Στις 07/06/2024, παρουσιάστηκε το εθνικό σχέδιο δράσης «Stop Femicide!», με σκοπό να ευαισθητοποιήσει και να ενημερώσει την Ολλανδική κοινωνία για τις επιπτώσεις της έμφυλης βίας και της γυναικοκτονίας κατά των κοριτσιών και των γυναικών. Όπως εξήγησε ο υφυπουργός Υγείας, Πρόνοιας και Αθλητισμού, Maarten van Ooijen: «Η γυναικοκτονία είναι ένα πρόβλημα που επηρεάζει ολόκληρη την κοινωνία. Η κλίμακα και η πολυπλοκότητά του σημαίνει ότι πρέπει να αναζητήσετε μια λύση πέρα από τον τομέα της υγείας, την αστυνομία, το δικαστικό σώμα ή την εκπαίδευση.(…) Το σχέδιο δράσης που παρουσιάζουμε σήμερα στοχεύει να διασφαλίσει ότι είμαστε από κοινού σε θέση να αναλάβουμε ταχύτερη και καλύτερη δράση με κάθε είδους τρόπους όταν αντιμετωπίζουμε κίνδυνο.» (Ολλανδική Κυβέρνηση, Δελτίο Τύπου 2024).
Επομένως, μέσα από την ενημέρωση και την κινητοποίηση όχι μόνο των αρχών αλλά και των πολιτών, θα αυστηροποιηθεί ο νόμος κατά της έμφυλης βίας και οι πολίτες θα έχουν τη δυνατότητα να μειώσουν αυτά τα περιστατικά. Πιο συγκεκριμένα, το σχέδιο αποτελείται από 4 πυλώνες εντός των οποίων έχουν προσδιοριστεί 10 προτεραιότητες οι οποίες θα αντιμετωπιστούν κατά προτεραιότητα τα επόμενα 2 χρόνια. Είναι σημαντικό να βελτιωθεί η ικανότητά των αρχών και των πολιτών να εντοπίζουμε σημάδια (red flags), που μπορεί να είναι ενδείξεις γυναικοκτονίας, όπως καταδίωξη ή/και απειλές. Η ευαισθητοποίηση και η παροχή σαφών προοπτικών δράσης είναι ουσιαστικής σημασίας από αυτή την άποψη, τόσο για τους επαγγελματίες όσο και για τα πιθανά θύματα και για τους τρίτους. Κάθε φορά που υπάρχουν υποψίες ή ενδείξεις βίας ή καταδίωξης, μια σωστή και, κυρίως, έγκαιρη απάντηση είναι κρίσιμη όσον αφορά την προστασία των θυμάτων και την αντιμετώπιση των δραστών. Οι προτεραιότητες περιλαμβάνουν τη βελτίωση των νόμων τόσο της προσέγγισης της ποινικής δικαιοσύνης για την ψυχολογική βία όσο και της βοήθειας που παρέχεται στα θύματα (Ολλανδική Κυβέρνηση, Δελτίο Τύπου 2024).
Το δεύτερο παράδειγμα κράτους-μέλους το οποίο προέβη στην επιβολή μέτρων κατά της γυναικοκτονίας και της έμφυλης βίας, είναι η Ισπανία. Σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ισπανίας, «τις αιτίες και τις συνέπειές της, η ανθρωποκτονία γυναικών που συνδέεται με τη σεξουαλική βία ή η σεξουαλική γυναικοκτονία, περιλαμβάνεται ως η σοβαρότερη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που συνδέονται με τη σεξουαλική βία, τα οποία πρέπει να γίνουν ορατά και στα οποία πρέπει να δοθεί συγκεκριμένη απάντηση» (ΒΟΕ, 10/2022. Σελ.2 ). Η σεξουαλική βία παραβιάζει το θεμελιώδες δικαίωμα στην ελευθερία, τη σωματική και ηθική ακεραιότητα, την ισότητα και την αξιοπρέπεια του ατόμου και, στην περίπτωση της γυναικοκτονίας, επίσης το δικαίωμα στη ζωή. Αυτή η βία επηρεάζει το δικαίωμα να αποφασίζει κανείς ελεύθερα, με μοναδικό όριο τις ελευθερίες των άλλων ανθρώπων, σχετικά με την ανάπτυξη της σεξουαλικότητας του ατόμου με ασφαλή τρόπο, χωρίς παρεμβάσεις ή εμπόδια από τρίτα μέρη και χωρίς εξαναγκασμό, διακρίσεις και βία.
Τα μέτρα που έχουν παρθεί για το 2024, αφορούν την παρακολούθηση των αποφυλακισθέντων για βιασμό, με σκοπό να μετριάσουν το γεγονός ότι οι ποινές για τα έμφυλα αδικήματα είναι χαμηλότερες. Δεδομένων των πρώτων ειδήσεων ότι ορισμένα επαρχιακά δικαστήρια αποφάσισαν να μειώσουν τις ποινές και το γεγονός ότι ορισμένοι καταδικασθέντες για βιασμό θα μπορούσαν να είχαν ήδη αποφυλακιστεί, η κυβερνητική αντιπροσωπεία κατά της έμφυλης βίας, που εξαρτάται από το Υπουργείο Ισότητας, έθεσε στη διάθεση της δικαιοσύνης τα τηλεματικά μέσα του εντοπισμού των επιτιθέμενων, όπως τα περίφημα βραχιόλια ή τηλέφωνα.
Όσον αφορά την Ελλάδα, η αύξηση των γυναικοκτονιών προκαλεί όχι μόνο φόβο, αλλά και οργή για την μη λήψη περαιτέρω μέτρων από τις αρχές. Σημειωτέον, τα περιστατικά γυναικοκτονίας έχουν αυξηθεί στην Ελλάδα κατα 187%, από το 2019 (EUROSTAT, 2024). Αυτό σημαίνει ότι κατά μέσο όρο, δύο γυναίκες το μήνα δολοφονούνται από κάποιο οικείο τους πρόσωπο. Όπως αναφέρει η αρθρογράφος Μαρίνα Καρποζήλου στην Καθημερινή: «Γυναίκες όλων των ηλικιών εξακολουθούν να είναι τα θύματα μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας, που δεν διστάζει να υποδείξει ότι τα περιπολικά δεν είναι ταξί και πως ούτε καν τα αστυνομικά τμήματα μπορούν να προσφέρουν στις γυναίκες της χώρας την παραμικρή προστασία.» (Καρποζήλου, 2024, Καθημερινή).
Συνολικά, στην Ελλάδα, μετράμε 80 γνωστές γυναικοκτονίες μέσα σε 4 χρόνια. Η έλλειψη νομικής υπόστασης της γυναικοκτονίας οδηγεί στην μη καταγραφή των γυναικοκτονιών και την κάλυψή τους μόνο από τα ΜΜΕ. Ως εκ τούτου, ελάχιστα είναι τα μέτρα πρόληψης που έχουν παρθεί, όπως το κουμπί πανικού και οι γραμμές βοήθειας. Τα κίνητρα των θυτών είναι τα ίδια. Για παράδειγμα, ένα από τα πιο κλασικά μοτίβα είναι όταν το θύμα είναι αποφασισμένο να φύγει, ή έχει ήδη φύγει από τη σχέση, ο δράστης όμως θεωρεί τη γυναίκα «κτήμα του». Αυτό είναι απόρροια της πατριαρχικής αντίληψης που κυριαρχεί στην Ελλάδα πώς η γυναίκα είναι κατώτερη από τον άντρα. Άλλωστε, πλέον οι περισσότεροι θύτες έχουν βρει τη λύση, παραδίδονται στην αστυνομία ή δικαιολογούν την πράξη τους ως απόρροια μιας ψυχικής διαταραχής, με σκοπό να ευνοηθούν στο δικαστήριο (Καρποζήλου, 2024, Καθημερινή).
Τα ερωτήματα είναι πολλά ενώ δεν υπάρχει απάντηση στα περισσότερα. Ποιος είναι ο ρόλος της ελληνικής αστυνομίας; Θα υπάρξει συνταγματική αλλαγή; Θα δοθεί βάρος σε όλους τους φορείς της κοινωνίας ώστε να γίνει σαφές πως κανείς δεν είναι κτήμα κανενός και η ζωή ενός άντρα δεν αξίζει περισσότερο από μιας γυναίκας; Τα θύματα είναι πολλά και σκοπός είναι να μη προστίθενται και άλλα μερα με την ημέρα. Η πατριαρχία κυριαρχεί στην Ελλάδα. Και σκοτώνει. Καιρός να προχωρήσει η χώρα στη λήψη μέτρων και σε συνταγματική αλλαγή, το συντομότερο δυνατόν.
Βιβλιογραφία
- Dawson, M., & Carrigan, M. (2021). Identifying femicide locally and globally: Understanding the utility and accessibility of sex/gender-related motives and indicators. Current Sociology, 69(5), 682-704.
- Giner, J. C. (2014). Trashumancias femeninas y traslocaciones políticas: Los desarrollos de un feminismo que se reivindica radical y otro. Endoxa, 33, 219-254.
- Karakasi, M. V., Voultsos, P., Fotou, E., Nikolaidis, I., Kyriakou, M. S., Markopoulou, M., … & Pavlidis, P. (2023). Emerging trends in domestic homicide/femicide in Greece over the period 2010–2021. Medicine, Science and the Law, 63(2), 120-131.
- Καρπόζηλου, Μ. (2024). 80 γυναικοκτονίες μέσα σε 4 χρόνια. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Available at: https://www.kathimerini.gr/society/562966879/o-makrys-katalogos-ton-gynaikoktonion/
- Kohan, M. (2023). Igualdad pone a disposición de la Justicia pulseras telemáticas para los reos liberados por la ley del “solo sí es sí.” Público. Available at: https://www.publico.es/mujer/igualdad-pone-disposicion-justicia-pulseras-telematicas-reos-puestos-libertad-ley.html
- Kouroutsidou, M., & Kakarouna, S. M. (2021). The phenomenon of femicide and the Greek experience. European Journal of Humanities and Social Sciences, 1(5), 23-26.
- Kwai, I., & Bautista, J. (2022). ‘Machismo Kills’: A surge in murders of women alarms Spain. The New York Times. Available at: https://www.nytimes.com/2023/02/17/world/europe/spain-women-murders-protests.html
- Ley Orgánica 10/2022, de 6 de septiembre, de garantía integral de la libertad sexual. (2022). Available at: https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2022-14630
- Ministerie van Justitie en Veiligheid. (2024). Presentation of the Stop Femicide! action plan. News Item | Government.nl. Available at: https://www.government.nl/latest/news/2024/06/07/presentation-of-the-stop-femicide-action-plan#:~:text=Some%20facts%20and%20figures%20on%20femicide&text=According%20to%20Statistics%20Netherlands%20(Centraal,is%20equivalent%20to%20almost%2080%25.
- The Istanbul Convention: A tool to tackle violence against women and girls. (2018). European Parliamentary Research Service. Available at: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2018/630297/EPRS_ATA(2018)630297_EN.pd.
- Vidal, J. F. (2024). Violencia sexual. Cuadernos De Res Publica En Derecho Y Criminología, 4, 104-117. doi:10.46661/respublica.9523