Γράφει η Άντζελα Σκέμπι
Διαβάζοντας την Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση και συγκεκριμένα το Άρθρο 2, αντιλαμβάνεται κανείς πως η Ένωση έχει συνδέσει εξαρχής την πορεία της με τις έννοιες της ειρήνης, της δημοκρατίας και της ευημερίας. Το εγχείρημα της «Ευρωπαϊκής Ιδέας» και οι προσπάθειες υλοποίησής της απορρέουν από την επιθυμία των κρατών να συγκροτήσουν μια ασφαλή κοινότητα η οποία θα διέπεται από ένα αίσθημα δημοκρατίας. Ωστόσο, στις μέρες μας, περισσότερο από ποτέ, παρατηρείται έντονα μια τάση αμφισβήτησης τόσο της ύπαρξη της Ένωσης όσο και των στόχων της, γεγονός που έχει δημιουργήσει μια αίσθηση ύπαρξης δημοκρατικού ελλείμματος (democratic deficit) εντός της ΕΕ. Ο όρος αναφέρεται «στο κενό ανάμεσα στη δημοκρατική πρακτική στη θεωρία και στην πράξη» και αποτελεί αποτέλεσμα μίας κυρίαρχης άποψης ότι η ΕΕ στερείται δημοκρατικής νομιμότητας. Σύμφωνα με τον Φραγκονικολόπουλο το δημοκρατικό έλλειμα έχει δύο διαστάσεις: τη θεσμική και την κοινωνικο-ψυχολογική. Η θεσμική διάσταση αναφέρεται στα λειτουργικά προβλήματα των οργάνων της ΕΕ που τα καθιστά απρόσιτα στον μέσο πολίτη, λόγω της πολυπλοκότητας που διέπει τον τρόπο λειτουργίας τους, αλλά και της ελλιπούς πληροφόρησης των πολιτών σχετικά με τον ρόλο τους και τις ενέργειες τους, με αποτέλεσμα οι ευρωπαίοι να αισθάνονται ότι αδυνατούν να συμμετάσχουν στα κοινά και να επηρεάσουν τη διαδικασία παραγωγής πολιτικής. Από την άλλη, η κοινωνικο-ψυχολογική διάσταση αναφέρεται στην αδυναμία της ΕΕ και των θεσμών της να δημιουργήσουν την αίσθηση μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας, η οποία διέπει όλους τους πολίτες.
Κάθε τέσσερα χρόνια δίνεται η ευκαιρία σε όλους τους ευρωπαίους πολίτες άνω των 17 ετών να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα και να επιλέξουν τους εκπροσώπους τους στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί έντονα η έλλειψη ενδιαφέροντος των ευρωπαίων πολιτών για τη διαδικασία αυτή, γεγονός που απεικονίζεται στα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής τους στις ευρωεκλογές. Συγκεκριμένα, το 2014 παρατηρήθηκε το ιστορικά χαμηλότερο ποσοστό, με τον μέσο όρο να ανέρχεται μόλις στο 42,61 %. Η στιγμή αυτή αποτέλεσε έντονο πλήγμα για την Ευρώπη η οποία συνειδητοποίησε ότι οι πολίτες της αποστασιοποιούνται από αυτήν και χάνουν την εμπιστοσύνη τους ως προς τους θεσμούς της. Ωστόσο, “τα χτυπήματα” προς το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα δεν σταμάτησαν εκεί. Η ύπαρξη του δημοκρατικού ελλείμματος εντός της ΕΕ αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στα αποτελέσματα του Ευρωβαρομέτρου, το οποίο αποτελεί μια σειρά από έρευνες της δημόσιας γνώμης οι οποίες διεξάγονται για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Στο πλαίσιο των ερευνών αυτών, ένα από τα ερωτήματα που τέθηκε στους Ευρωπαίους πολίτες ήταν «Πώς αισθάνεσθε ότι λειτουργεί η δημοκρατία στην Ευρωπαϊκή Ένωση». Σύμφωνα με τα στοιχεία από το ευρωβαρόμετρο, από το 1993 ως το 2017, μόλις το 50% περίπου των πολιτών απάντησαν ότι είναι ικανοποιημένοι σε κάποιον βαθμό από τη λειτουργία της δημοκρατίας στην ΕΕ, ενώ οι υπόλοιποι δήλωσαν ότι δεν είναι πολύ, έως και καθόλου ικανοποιημένοι. Τα ποσοστά αυτά αποτελούν τη μεγαλύτερη απόδειξη ότι η αίσθηση δημοκρατικού ελλείμματος υπάρχει συνεχώς και πλήττει την αξιοπιστία αλλά και την πορεία της ΕΕ.
Αντιμέτωπη, λοιπόν, με τον εχθρό αυτό, η ΕΕ σε κάθε βήμα που έκανε προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση φρόντιζε να συμπεριλαμβάνει το ζήτημα της αντιμετώπισης του δημοκρατικού ελλείμματος και αυτό γιατί έγινε γρήγορα αντιληπτό πως η έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά των ευρωπαίων πολιτών αποτελούσε και αποτελεί τροχοπέδη στην περαιτέρω ολοκλήρωση που επιδιώκει η Ένωση. Έτσι, σε κάθε νέα αναθεώρηση των συνθηκών της έκανε ιδιαίτερη μνεία στην ενίσχυση των αρμοδιοτήτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του οργάνου δηλαδή που λειτουργεί ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ της Ένωσης και των πολιτών της. Ξεκινώντας από την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη, την πρώτη αναθεώρηση των αρχικών Συνθηκών της Ρώμης, και φτάνοντας μέχρι τη Συνθήκη της Λισαβόνας, μεσολάβησαν πολλές σημαντικές θεσμικές διατάξεις με στόχο την αύξηση των αρμοδιοτήτων του Κοινοβουλίου καθώς και τη σταδιακή διεύρυνση των τομέων στους οποίους διαθέτει δυνατότητα λήψης αποφάσεων μαζί με το Συμβούλιο. Επιπλέον, με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, το Κοινοβούλιο απέκτησε επιρροή στο διορισμό του προέδρου της Επιτροπής με το de facto δικαίωμα που του δόθηκε ως προς την έγκριση του προέδρου. Μία άλλη προσπάθεια αύξησης της συμμετοχής των πολιτών ήταν η θεσμοθέτηση από τη Συνθήκη της Λισαβόνας της «Πρωτοβουλίας των ευρωπαίων πολιτών». Πρόκειται για μία διαδικασία η οποία ενθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή των ευρωπαίων στη διαμόρφωση της πολιτικής δίνοντας τους τη δυνατότητα να υποβάλουν μία νομοθετική πρόταση στην ΕΕ. Η πρόταση αυτή θα πρέπει να έχει συγκεντρώσει ένα εκατομμύριο υπογραφές πολιτών από τουλάχιστον ένα τέταρτο των κρατών μελών της ΕΕ.
Λαμβάνοντας υπόψιν τις τελευταίες ευρωεκλογές που διεξάχθηκαν το 2019 γίνεται αντιληπτό πως οι κόποι της ΕΕ και οι προσπάθειες της να περιορίσει το δημοκρατικό έλλειμμα που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει καρπούς. Συγκεκριμένα, το αποτέλεσμα των ευρωεκλογών έδειξε πως υπήρξε σημαντική αύξηση των ευρωπαίων που προσήλθαν στις κάλπες κατά 8 βαθμούς σε σχέση με τις ευρωεκλογές του 2014, με το ποσοστό να ανέρχεται στο 50,95%! Ωστόσο, τα αποτελέσματα αυτά δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να καθησυχάζουν τους ευρωπαίους καθώς το ποσοστό, αν και αυξημένο, παραμένει μικρό. Επιπλέον, δεν πρέπει να θεωρείται πως η αύξηση της συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία αποτελεί απόρροια της μείωσης του φαινομένου του δημοκρατικού ελλείμματος. Οι προσπάθειες της ΕΕ θα πρέπει να ενταθούν, άλλα και να επεκταθούν σε άλλους τομείς, όπως η εκπαίδευση. Για να εξαλειφθεί πλήρως το δημοκρατικό έλλειμμα είναι σημαντικό οι ευρωπαίοι πολίτες να αντιλαμβάνονται από νωρίς τη σημασία της ΕΕ και τα οφέλη που αυτή παρέχει στα κράτη μέλη της. Στα εκπαιδευτικά προγράμματα θα πρέπει να ενταχθούν ευρωπαϊκά μαθήματα τα οποία θα εμφυσούν στα παιδιά, με τρόπο απλό και κατανοητό, τη διαδικασία λειτουργίας της ΕΕ καθώς και τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν ως πολίτες στην εκλογική διαδικασία μέσω της ψήφους τους. Τέλος, η ΕΕ οφείλει να επεκτείνει τις προσπάθειες της για μεγαλύτερη διαφάνεια κατά τη διαδικασία παραγωγής πολιτικής καθώς επίσης για την περαιτέρω απλοποίηση του τρόπου λειτουργίας της ούτως ώστε να γίνει πιο προσιτή στους ευρωπαίους.
Πηγές:
Παναγιώτης Λιαργκόβας, Χρήστος Παπαγεωργίου, Το Ευρωπαϊκό Φαινόμενο, Ιστορία, Θεσμοί, Πολιτικές, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Τζιόλα, 2018.
Χρήστος Φραγκονικολόπουλος, Ο Πολίτης στο Ενωσιακό Σύστημα, στο Λίλα Λεοντίδου, κ.ά., Η Ευρωπαϊκή Ένωση την αυγή της τρίτης χιλιετίας: Θεσμοί, Οργάνωση και Πολιτικές, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα, 2008.
Neill Nugent, Πολιτική και Διακυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Ιστορία, Θεσμοί, Πολιτικές, Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας, 2012.
Θεοδώρα Τσαμπάζη, Δημοκρατικό Έλλειμμα και Ευρωπαϊκή Ένωση, Προκλήσεις για το Ευρωπαϊκό Μοντέλο οργάνωσης, διακυβέρνησης και συμμετοχικής δημοκρατίας, Διπλωματική Εργασία, Θεσσαλονίκη, 2017.
https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/20281/3/TsampaziTheodoraMsc2017.pdf
Χρόνης Δημήτριος, Το Δημοκρατικό Έλλειμμα και η διαδικασία θεσμοθέτησης στην Ε.Ε., Προκλήσεις για την Δημοκρατία, Διπλωματική Εργασία, Θεσσαλονίκη, 2012.
https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/15655/6/ChronisDimitriosMsc2012.pdf
http://www.avgi.gr/article/10811/9033061/europaike-oloklerose-kai-demokratiko-elleimma-
https://eur-lex.europa.eu/summary/glossary/democratic_deficit.html?locale=el
https://www.europarl.europa.eu/elections2014-results/en/election-results-2014.html
https://gr.euronews.com/2019/05/27/ekloges-26hs-maiou-euronews