Γράφει ο Γιάννης Κερεντζής
Το 2023 έκλεισε με μια εξαιρετικά σημαντική εξέλιξη για τον πόλεμο στη Γάζα. Η Νότια Αφρική κατέθεσε προσφυγή κατά του Ισραήλ ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Η Νότια Αφρική κατηγορεί το Ισραήλ πως, κατα την διάρκεια των στρατιωτικών του επιχειρήσεων στη Γάζα, παραβιάζει την Σύμβαση για τη Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας (Σύμβαση για τη Γενοκτονία) και ζητάει από το Δικαστήριο να διατάξει προσωρινά μέτρα για την προστασία του Παλαιστίνιου λαού.
Αυτή η ανάλυση εμβαθύνει στα βασικά σημεία της υπόθεσης, καθώς και σε ορισμένα πολύπλοκα ζητήματα του διεθνούς δικαίου που προκύπτουν από αυτή, όπως αυτό της δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου, τις δυσκολίες απόδειξης της πρόθεσης να τελεστεί γενοκτονία, τα προσωρινά μέτρα, καθώς της αρχής erga omnes partes.
Γενοκτονία και απόδειξη πρόθεσης
Η Σύμβαση για τη Γενοκτονία ορίζει τη γενοκτονία ως πράξεις «με την πρόθεσιν ολικής ή μερικής καταστροφής ομάδος, εθνικής, εθνολογικής, φυλετικής ή θρησκευτικής, ως τοιαύτης». Αυτές περιλαμβάνουν φόνους των μελών της ομάδος, πρόκληση σοβαρής βλάβης, σωματικής ή διανοητικής, εκ προθέσεως υποβολή της ομάδος σε συνθήκες που μπορούν να προκαλέσουν σωματική καταστροφή, μέτρα που στοχεύουν στην παρεμπόδιση γεννήσεων μελών της ομάδας, καθώς και αναγκαστική μεταφορά παιδιών έξω από την ομάδα. Η Σύμβαση όχι μόνο ποινικοποιεί τη γενοκτονία, αλλά και υποχρεώνει τα κράτη μέλη να την αποτρέψουν και να την τιμωρήσουν. Αυτή η διάταξη αποτελεί τη νομική βάση της προσφυγής της Νοτίου Αφρικής κατά του Ισραήλ, στην οποία καταγγέλει ανάλογες παραβιάσεις στη Γάζα.
Παρόλο που στον πόλεμο της Γάζας η προσοχή έχει στραφεί σε παραβιάσεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, η Νότια Αφρική επιλέγει να θεμελιώσει την προσφυγή της στο έγκλημα της γενοκτονίας, καθώς το Δικαστήριο της Χάγης δεν έχει δικαιοδοσία για τα εγκλήματα του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου. Αυτά αποτελούν δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου το οποίο έχει ήδη ξεκινήσει έρευνα για πιθανά εγκλήματα πολέμου στη Γάζα. Επομένως, για να θεμελιώσει δικαιοδοσία του Δικαστηρίου, η Νότια Αφρική πρέπει να αποδείξει ότι η διαφορά της με το Ισραήλ αφορά την ερμηνεία, την εφαρμογή ή την εκπλήρωση της Σύμβασης για τη Γενοκτονία. Για τον σκοπό αυτό, η Νότια Αφρική υποστηρίζει ότι η νομική διαφορά αφορά τόσο τις υποχρεώσεις της Νότιας Αφρικής ως κράτους συμβαλλόμενου στη Σύμβαση για τη Γενοκτονία να αναλάβει να αποτρέψει τη γενοκτονία, όσο και τη μη συμμόρφωση του Ισραήλ με τις υποχρεώσεις του βάσει της Σύμβασης.
Στη προσφυγή της, η Νότια Αφρική διευκρινίζει ότι η στρατιωτική εκστρατεία του Ισραήλ στη Γάζα είχε ως αποτέλεσμα περισσότερους από 55.243 τραυματίες, 21.110 θανάτους Παλαιστινίων, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 7.729 παιδιών, με επιπλέον 7.780 αγνοούμενους και εικαζόμενους νεκρούς. Η Νότια Αφρική υποστηρίζει ότι αυτές οι ενέργειες, παράλληλα με την καταστροφή κατοικιών και υποδομών, αλλά και την αποτυχία της εξασφάλισης πόσιμου νερού, φαγητού, φαρμάκων, καυσίμων και ανθρωπιστικής βοήθειας, καταδεικνύουν μια πρόθεση γενοκτονίας έναντι των Παλαιστινίων στη Γάζα.
Δεν αρκεί όμως αυτό, αφού για να υπάρξει γενοκτονία πρέπει να υπάρχει και πρόθεση. Κι η στοιχειοθέτηση της πρόθεσης είναι μια εξαιρετικά δύσκολη και πολύπλοκη διαδικασία. Στην προσφυγή της, η Νότια Αφρική αναζητά γενοκτονική πρόθεση κυρίως σε δηλώσεις και tweet αξιωματούχων του Ισραήλ, συμπεριλαμβανομένων του Προέδρου και του Πρωθυπουργού της χώρας. Υποστηρίζει πως οι δηλώσεις που έγιναν από Ισραηλινούς αξιωματούχους ισοδυναμούν με υποκίνηση σε γενοκτονία. Με αυτόν το τρόπο, η Νότια Αφρική κατηγορεί το Ισραήλ ότι παραβίασε τη Σύμβαση για τη Γενοκτονία όχι μόνο επειδή παραμέλησε να σταματήσει την δημόσια υποκίνηση για διάπραξη γενοκτονίας, αλλά επειδή οι ίδιοι οι αξιωματούχοι της την υποκίνησαν μέσα από πράξεις και δηλώσεις τους.
Γιατί η Νότια Αφρική;
Παρόλο που δεν αποτελεί μέρος στη σύγκρουση, και κάποιος εύλογα θα ρωτούσε αν έχει το δικαίωμα και το έννομο συμφέρον να προσφύγει στη Χάγη, η Νότια Αφρική επιλέγει να προσφεύγει βάσει της αρχής erga omnes partes. Η αρχή erga omnes partes, η οποία επανήλθε στο προσκήνιο το 2019 με τη προσφυγή της Γκάμπια εναντίον της Μυανμάρ για παραβίαση της Σύμβασης για τη Γενοκτονία (The Gambia v. Myanmar), την οποία και το Δικαστήριο της Χάγης ενέκρινε ως αποδεκτή, προβλέπει την ύπαρξη κοινών νομικών δικαιωμάτων από ένα συμβαλλόμενο κράτος σε μια Συνθήκη, ακόμη και σε περιπτώσεις που το κράτος δεν επηρεάζεται άμεσα από μια παραβίαση της Συνθήκης. Τονίζει ένα κοινό παγκόσμιο καθήκον, επιβεβαιώνοντας ότι κάθε κράτος μέρος σε μια Συνθήκη, όπως η Σύμβαση για τη Γενοκτονία, έχει το δικαίωμα, και ίσως την υποχρέωση, να προλάβει, αντιμετωπίσει, και διορθώσει πιθανές παραβιάσεις. Τελευταία φορά που το Δικαστήριο δέχθηκε την εν λόγω αρχή ήταν στην κοινή προσφυγή της Ολλανδίας και του Καναδά εναντίον της Συρίας (Canada and the Netherlands v. Syrian Arab Republic) για παραβίαση της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας.
Πέρα από το επιχείρημα erga omnes partes, η Νότια Αφρική, για την απόδειξη του εννόμου συμφέροντος της, αναφέρεται και στις δικές της υποχρεώσεις με βάση της Σύμβαση για την Γενοκτονία. Για να στηρίξει το επιχείρημά της τονίζει ότι ορισμένες ειδικές επιτροπές των Ηνωμένων Εθνών έχουν επισημάνει την πιθανότητα τέλεσης γενοκτονίας κατά του παλαιστινιακού λαού, και πως, για παράδειγμα, η Επιτροπή για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων κάλεσε όλα τα κράτη μέλη της Σύμβασης για τη Γενοκτονία να τιμήσουν την υποχρέωσή τους για αποτροπή της γενοκτονίας που ενδεχομένως λαμβάνει χώρα στη Γάζα.
Το Δικαστήριο της Χάγης, σχετικά με την υποχρέωση αποτροπής της γενοκτονίας, έχει κρίνει πως αυτή αναγνωρίζεται ως συνεχής, μη εδαφική, και εξαρτάται από την ικανότητα ενός κράτους να επηρεάζει τα γεγονότα. Αυτή η υποχρέωση, σύμφωνα με το Δικαστήριο, ποικίλλει μεταξύ των κρατών ανάλογα με διάφορους παράγοντες όπως η γεωγραφική εγγύτητα και οι πολιτικοί – διπλωματικοί δεσμοί. Στην υπόθεση Ουκρανία κατά Ρωσίας, το Δικαστήριο συνέδεσε αυτή την υποχρέωση με τα άρθρα VIII και IX της Σύμβασης, δηλώνοντας ότι τα κράτη μπορούν να εκπληρώσουν αυτό το καθήκον με διάφορα μέσα, συμπεριλαμβανομένου του δικαστικού συμβιβασμού. Αυτή η ερμηνεία του Δικαστηρίου επιβεβαιώνει την παγκόσμια ευθύνη των κρατών να αποτρέψουν τη γενοκτονία, υπογραμμίζοντας τη συλλογική δέσμευση για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και σε αυτή την ερμηνεία και νομολογία πατάει και η προσφυγή της Νότιας Αφρικής.
Τι αναμένεται να συμβεί;
Οι προσεχείς ακροάσεις του Δικαστηρίου για την υπόθεση της Νότιας Αφρικής κατά του Ισραήλ έχουν προγραμματιστεί για τις 11 και 12 Ιανουαρίου. Το Δικαστήριο θα εξετάσει αρχικά ζητήματα δικαιοδοσίας και εν συνεχεία την ανάγκη λήψης προσωρινών μέτρων. Δεδομένου ότι το Δικαστήριο έχει στο παρελθόν αποδεχθεί erga omnes partes δικαιοδοσία για διαφορές που προκύπτουν από τη Σύμβαση για τη Γενοκτονία, και ότι οι ισχυρισμοί της Νότιας Αφρικής αφορούν βασικές διατάξεις της Σύμβασης, είναι πολύ πιθανό ότι το Δικαστήριο θα διαπιστώσει ότι η Νότια Αφρική έχει, πράγματι, δικαίωμα κατάθεσης προσφυγής. Στη συνέχεια θα αξιολογηθεί ο επείγων χαρακτήρας της κατάστασης και ο κίνδυνος πρόκλησης ανεπανόρθωτης βλάβης για τον Παλαιστίνιο λαό της Γάζας από τις πράξεις του Ισραήλ. Σε αυτό το στάδιο της διαδικασίας δεν χρειάζεται να καθοριστεί εάν οι ενέργειες του Ισραήλ συνιστούν γενοκτονία, αλλά αρκεί η ύπαρξη πιθανότητας τέλεσης γενοκτονίας για να διαταχθουν τα προσωρινά μέτρα. Αυτά ποικίλουν, και μπορεί να περιλαμβάνουν και κατάπαυση του πυρός, όπως συνέβη στην υπόθεση Ukraine v. Russian Federation το 2022. Αν το Δικαστήριο επιλέξει να διατάξει προσωρινά μέτρα και να προχωρήσει στην υπόθεση, μπορεί να χρειαστούν χρόνια για να εκδοθεί τελική απόφαση, όπως συνέβη και στην υπόθεση The Gambia v. Myanmar.
Συμπέρασμα
Η υπόθεση της Νότιας Αφρικής εναντίον του Ισραήλ στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης σηματοδοτεί μια κομβική στιγμή για το διεθνές δίκαιο, καθώς δοκιμάζει τα όρια νομικής δικαιοδοσίας. Οι ισχυρισμοί της Νότιας Αφρικής, που υποστηρίζονται από αποδείξεις για απώλειες αμάχων και καταστροφές στη Γάζα, στοχεύουν να καταδείξουν τη γενοκτονική πρόθεση του Ισραήλ. Αυτή η υπόθεση επαναφέρει επίσης στο προσκήνιο την εξελισσόμενη αρχή του erga omnes partes, υπογραμμίζοντας την σπουδαιότητα της συλλογικής ευθύνης στην παγκόσμια έννομη τάξη. Αντανακλά την πολυπλοκότητα της απόδειξης της γενοκτονίας και την αλληλεπίδραση μεταξύ του πολιτικού λόγου και του δικαστικού ελέγχου, διαμορφώνοντας το μελλοντικό τοπίο της διεθνούς δικαιοσύνης και της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Βιβλιογραφικές Πηγές
Hachem, A, Hathaway, O. (2024). The Promise and Risk of South Africa’s Case Against Israel. Just Security. Διαθέσιμο σε: https://www.justsecurity.org/91000/the-promise-and-risk-of-south-africas-case-against-israel/
Luciano Pezzano. (2024). The Obligation to Prevent Genocide in South Africa v. Israel: Finally a Duty with Global Scope?. EJIL: Talk! Διαθέσιμο σε: https://www.ejiltalk.org/the-obligation-to-prevent-genocide-in-south-africa-v-israel-finally-a-duty-with-global-scope/
Marco Longobardo. (2015). Genocide, obligations erga omnes, and the responsibility to protect: remarks on a complex convergence. The International Journal of Human Rights, 19:8, 1199-1212. Διαθέσιμο σε: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13642987.2015.1082834
Application instituting proceedings and request for the indication of provisional measures. Proceedings instituted by South Africa against the State of Israel on 29 December 2023. ICJ. Διαθέσιμο σε: https://www.icj-cij.org/sites/default/files/case-related/192/192-20231228-app-01-00-en.pdf