Loading...
Latest news
Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική Επικαιρότητα

Rentier state: ένα καλά θωρακισμένο μοντέλο κράτους απέναντι σε κάθε πιθανότητα εκδημοκρατισμού του

Γράφει η Γεωργία Ράπτη

Η θεωρία του rentier state (rentier state theory), του γνωστού και ως «κράτος-εισοδηματίας», βρίσκει σημαντικό χώρο ανάπτυξης και εκδήλωσης σε κράτη της Μέσης Ανατολής. Τα κράτη αυτά, δεδομένης της γεωγραφικής τους θέσης και των πλουτοπαραγωγικών πηγών που διαθέτουν, ασκούν ανάλογα την εσωτερική και εξωτερική τους πολιτική.  Ποια όμως είναι τα χαρακτηριστικά της λειτουργίας αυτού του είδους κρατών και γιατί απέχουν αρκετά από την δυνατότητα εφαρμογής ορισμένων αρχών και στοιχειωδών πολιτικών δικαιωμάτων, όπως η πολιτική συμμετοχή;

Η θεωρία του «κράτους εισοδηματία» έχει τις βάσεις της κυρίως στις αρχές του 20ου αιώνα και χρησιμοποιήθηκε από τους οικονομολόγους εκείνης της εποχής, για να ορίσει κάτι διαφορετικό από που περιγράφει σήμερα. Ο Ιρανός οικονομολόγος Hossein Mahdavy είναι ο πιο αναγνωρισμένος οικονομολόγος που έδωσε στον όρο την σημερινή του σημασία, ενώ προσωπικότητες όπως ο Αιγύπτιος πολιτικός και οικονομολόγος Hazem El Beblawi, καθώς και ο Ιταλός οικονομολόγος Giacomo Luciani ήταν αυτοί που τον ολοκλήρωσαν και τον έκαναν ευρέως γνωστό τη περίοδο του 1970. Με τον όρο “rentier state”, λοιπόν, νοείται το κράτος που βασίζει το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων του στις προσόδους που προέρχονται από τις εξαγωγές πρώτων υλών σε άλλα κράτη.

Το βασικό, ωστόσο,  χαρακτηριστικό  που καθιστά ένα κράτος “rentier state” και το διαχωρίζει από το σύνολο των υπόλοιπων κρατών που, επίσης, βασίζονται στις εξαγωγές για την αύξηση των εσόδων τους, είναι πως την παραγωγή και διαχείριση αυτών των προσόδων την διευθύνουν λίγοι-κυρίως οι κυβερνήσεις- , ενώ στην διανομή και αξιοποίηση τους συμμετέχουν πολλοί, όπως αναφέρει ο Beblaw. Από τον ορισμό, λοιπόν, προκύπτει πως, αφού τα κράτη εισοδηματίες συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου τους από τις εξαγωγές, δεν χρειάζεται να αποσπάσουν οικονομικούς πόρους από το εσωτερικό τους, δηλαδή,  από τους πολίτες και τις δραστηριότητες τους μέσω της φορολογίας.

Η θεωρία των «κρατών-εισοδηματιών» βρίσκει αντίθετη την θεωρία άλλων επιφανών προσωπικοτήτων σχετικά με τον ρόλο και τον τρόπο εσωτερικής λειτουργίας του κράτους. Ένα βασικό παράδειγμα είναι η θεώρηση του κοινωνιολόγου Μαξ Βέμπερ σχετικά με την λειτουργία του κράτους και ειδικά με την αλληλεπίδραση του με την κοινωνία.

Σύμφωνα με τον Βέμπερ, το κράτος ως ένας σημαντικός οικονομικός παράγοντας αλληλοεπιδρά με την κοινωνία επιβάλλοντας φόρους στους πολίτες, οι οποίοι στο σύνολο τους αξιοποιούνται ως έσοδο για την κάλυψη των αναγκών του κράτους. Ως αντάλλαγμα, οι πολίτες λαμβάνουν το αναφαίρετο δικαίωμα να συμμετέχουν και να έχουν λόγο στην πολιτική, προβάλλοντας διαρκώς τα αιτήματα  και τις διεκδικήσεις τους. Αυτό είναι ένα στοιχείο που λείπει παντελώς από τα “rentier states”, τα οποία ως αντάλλαγμα της μη φορολόγησης των πολιτών ζητούν την σιωπηρή συναίνεση και αποδοχή των πολιτικών πεπραγμένων.

Φυσικά, η διαφορά αυτή ανάμεσα στις θεωρίες έχει τις βάσεις της και στο είδος του πολιτεύματος μιας και, όπως αναλύεται παρακάτω η θεωρία των «κρατών-εισοδηματιών», εφαρμόζεται σε κράτη μοναρχικά, ενώ ο Βέμπερ στήριξε την θεωρία του σε κράτη με δημοκρατικό πολίτευμα.

Η θεωρία των «κρατών-εισοδηματιών» μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή μέσα από τον χώρο εφαρμογής της που, όπως προαναφέρθηκε, είναι τα κράτη της Μέσης Ανατολής και ιδίως αυτά του Περσικού Κόλπου( Gulf States).  Οι χώρες του Κόλπου και, συγκεκριμένα, η Σαουδική Αραβία, το Κουβέιτ ,το Κατάρ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Ομάν, το Μπαχρέιν, πέρα από βασικές δομικές διαφορές, έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά ως προς το θεμέλιο λίθο του πολιτεύματος τους, δηλαδή την μοναρχία, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν εσωτερικά. Όντας σε αυτή την γεωγραφική θέση, τα κράτη αυτά απολαμβάνουν πλούσιες πηγές φυσικών πόρων από το υπέδαφος, τις οποίες αξιοποιούν για κάλυψη εσωτερικών αναγκών τους, είτε δηλαδή για ιδιωτική χρήση, είτε μέσω του εμπορίου για απόκτηση προσόδων από τις εξαγωγές.

Σύμφωνα  με στατιστικά στοιχεία τα «κράτη-εισοδηματίες» είναι  χώρες που το μερίδιο εσόδων από την εξαγωγή φυσικών πόρων καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό επί των συνολικών εσόδων τους στο ΑΕΠ. Ειδικότερα, τα κράτη αυτά είναι πλούσια αναφορικά με τις πηγές πετρελαίου που διαθέτουν ενώ είναι γνωστό πως κάποια από αυτά είναι μέλη του Οργανισμού Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών.

 Είναι, λοιπόν, αναμενόμενο πως οι χώρες αυτές αξιοποιούν τα αποθέματα των φυσικών τους πόρων για εξαγωγές, ώστε να λάβουν προσόδους, που θα συμβάλλουν στην κάλυψη των οικονομικών τους υποχρεώσεων. Τα έσοδα αυτά, τα διαχειρίζονται οι εκάστοτε κυβερνήσεις των κρατών και τα διανέμουν αναλόγως στην αγορά και τους πολίτες. Οι τελευταίοι, μάλιστα, δεν πληρώνουν σχεδόν καθόλου φόρους με αντίτιμο, όμως, να μην μπορούν να είναι ενεργοί σχετικά με την πολιτική του κράτους τους.

Εφαρμόζουν, λοιπόν, ένα δόγμα που θα μπορούσε να περιγραφεί ως -no representation without taxation-, δηλαδή καμία συμμετοχή των πολιτών στα πολιτικά και καμία απαίτηση εκ μέρους τους από την στιγμή που δεν πληρώνουν για να καλύψουν τις ανάγκες τους κράτους μέσω της φορολογίας. Κατά συνέπεια γίνεται αντιληπτό πως σε αυτά τα κράτη η “rentier state theory” ακμάζει με τους κυβερνώντες και τους διαχειριστές των πετρελαιοπηγών να έχουν τον πρώτο και μοναδικό λόγο για την διαχείριση της χώρας τους.

 Η κλασική θεωρία των κρατών-εισοδηματιών συνδέθηκε, ήδη, από τα τέλη της δεκαετίας του 90’ με τον αυταρχισμό μιας και η εφαρμογή της εντοπιζόταν και εντοπίζεται σε κράτη που ενστερνίζονται την μοναρχία ως πολίτευμα, αλλά και με την υπανάπτυξη. Θεωρητικοί όπως ο Luciani και Beblawi θεωρούσαν, αφενός, ότι τα έσοδα των κρατών αυτών είναι ένα βραχυχρόνιο κέρδος, ένας γρήγορος πλούτος, ένα καθαρά απρόσμενο τυχαίο γεγονός, δεδομένου, ότι δεν βασίζεται σε μια διαδικασία διαρκούς παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών μέσω της εργασίας του κοινωνικού συνόλου.

Αφετέρου εξαιτίας της προσκόλλησης των κρατών αυτών στις εξωτερικές πηγές εσόδων, το ενδιαφέρον για την κάλυψη των εσωτερικών αναγκών, την εσωτερική δομική ανάπτυξη, τα οικονομικά μακροπρόθεσμα σχέδια προόδου, απουσιάζει παντελώς στους κυβερνώντες. Οι συγκεκριμένοι ενδιαφέρονται για τα προσωπικά τους κέρδη την διατήρηση της θέσης τους ενώ διέπονται από μία αδιαφορία και αδράνεια για την κάλυψη των εσωτερικών αναγκών και αιτημάτων των πολιτών. Τα κράτη αυτά είναι πλήρως αυτόνομα δεν χρειάζεται να αναπτύξουν οικονομική και νομισματική πολιτική βασικός και μοναδικός δρώντας είναι η κυβέρνηση που διαχειρίζεται κατά αποκλειστικότητα τα μέσα παραγωγής ελέγχοντας όλες τις επιχειρήσεις.

 Ωστόσο, η θεώρηση αυτή δέχθηκε αρκετές κριτικές ιδίως την περίοδο των μεγάλων αλλαγών στην Μέση Ανατολή, ήδη, από τις αρχές του 2000 μιας και θεωρήθηκε ελλιπής. Ιδίως τα κράτη του Κόλπου, όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα παρουσιάζουν τεράστια ανάπτυξη έχοντας στηρίξει την οικονομία τους, πλέον, όχι μόνο στο πετρέλαιο στο οποίο βασίζονται, αλλά και σε άλλες πηγές όπως ο τουρισμός η εσωτερική αναδιάρθρωση προσελκύοντας έτσι επενδύσεις από όλο τον κόσμο (Dubai model).

Παράλληλα, τα κράτη αυτά έχουν επηρεαστεί από την παγκοσμιοποίηση ελέγχοντας αυστηρά τις επιδράσεις της και ενώ αφήνουν περιθώρια για τεχνολογική ανάπτυξη, αποκλείουν κάθε πιθανότητα για δημοκρατικοποίηση. Η οικονομία ανοίγει, αλλά η κοινωνία παραμένει ακόμα κλειστή. Τα κράτη-εισοδηματίες επιμένουν στην μη μεταβολή των πολιτικών τους καθεστώτων, παρά τις δημοκρατικές επιδράσεις της παγκοσμιοποίησης, αλλά και τις επιρροές από τα κύματα εκδημοκρατισμού που έχουν ξεσπάσει στην Μέση Ανατολή. Ελέγχουν τις τάσεις εκδημοκρατισμού, ώστε να φροντίσουν να μην δεχθεί απειλή η θέση της ελίτ, ενώ ο πλήρης εκδημοκρατισμός σε σημείο που το εκτελεστικό σώμα να εκλέγεται από τους πολίτες φαντάζει αρκετά απίθανο και ουτοπικό. Πολλά στοιχεία της θεωρίας έχουν ακόμα σημαντική εφαρμογή με την κυριότερη να υποστηρίζει το κράτος και ειδικά την κυβέρνηση ως βασικό και μοναδικό σημαντικό παίκτη.

Συμπερασματικά, η θεωρία των «κρατών-εισοδηματιών»  έχει αισθητή παρουσία στα κράτη της Μέσης Ανατολής και ιδίως του Κόλπου, τα οποία και αποτέλεσαν την πηγή δημιουργίας της εξαιτίας του τρόπου λειτουργίας τους. Πρόκειται για μια θεωρία αρκετά σκληρή, αν εξεταστεί με όρους δημοκρατίας. Τα γνωρίσματα της διατηρούν την αίγλη και την δύναμη τους, ενώ η πιθανότητα ή ακόμα και οι προσπάθειες ριζικής αλλαγής τους είναι τουλάχιστον ένα απίθανο και αδύνατο σενάριο.

Η πολιτική συμμετοχή σε εκλογικό και όχι μόνο επίπεδο, οι τάσεις ή οι ανάγκες εκδημοκρατισμού βρίσκουν απολύτως αντίθετα τα κράτη που έχουν υιοθετήσει αυτή την θεωρία. Αντιθέτως, η μικρή αποδοχή των τάσεων της παγκοσμιοποίησης και η δημιουργία κάποιων σχετικά αδύναμων νομοθετικών οργάνων στο εσωτερικό αυτού του μοντέλου κρατών,  δεν αποτελεί τίποτα περισσότερο από «στάχτη στα μάτια» των πολιτών. Παράλληλα, η παραπάνω τακτική  θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως μια μέθοδος κατευνασμού οποιουδήποτε ρεύματος αντίδρασης τους στο πολιτικό κατεστημένο των «κρατών-εισοδηματιών».

Τέλος, η  πολιτική συμμετοχή, ενώ θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα πρώτο στοιχειώδες βήμα προς την δημοκρατία και στην εξασφάλιση δημοκρατικών δικαιωμάτων, απορρίπτεται καθιστώντας ενεργό «ναρκοπέδιο» τα κράτη αυτά προς οποιαδήποτε άλλη προσπάθεια εκδημοκρατισμού.

Βιβλιογραφία:

  1. Hazem Beblawi και Giacomo Luciani, The Rentier State, Routledge 2016. Διαθέσιμο σε:  https://books.google.gr/books?hl=el&lr=&id=H-0sCgAAQBAJ&oi=fnd&pg=PP1&dq=info:oRj8bXItN1QJ:scholar.google.com/&ots=lZj3tx5d1b&sig=MRKuA23Iek6zsA-blNaKl2YX94I&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
  2.      Rolf Schwarz, Rentier States and International Relations Theory,6th Pan European Conference, 2007. Διαθέσιμο σε: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.408.6689&rep=rep1&type=pdf
  3. Α. Χουλιάρας και Σ. Πετρόπουλος , Πρώτες ύλες, διεθνής βοήθεια και ανάπτυξη: Η Αφρική στην παγκόσμια οικονομία, ηλεκτρονικό βιβλίο: Η Αφρική και οι άλλοι,2015. Διαθέσιμο σε: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/2382
  4. Michael L. Ross, Does oil Hinder Democracy? , Cambridge University Press, 13 Ιουνίου 2011. Διαθέσιμο σε: https://scholar.harvard.edu/files/levitsky/files/ross_world_politics.pdf
  5. Matthew Gray, Towards a theory of ‘ late rentierism’ in the Arab states of the Gulf, Centre of Arab and Islamic Studies-The Australian National University. Διαθέσιμο σε: https://core.ac.uk/download/pdf/156644637.pdf
  6. Μαρία Ι Αναστασίου, Ο εκδημοκρατισμός στη Μέση Ανατολή, Διδακτορική διατριβή , Θεσσαλονίκη 2008. Διαθέσιμο σε: https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/21846/1/AnastasiouMariaPhD2018.pdf
  7. Project on Middle East Political Science, The Politics of Rentier States in the Gulf, Pomer studies, Ιανουάριος 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.bakerinstitute.org/files/13993/