Γράφει η Εβελίνα Τουλουπάκη
Το ιστορικό της υποθέσεως ξεκινά 21 Μαρτίου του 2008, με τον θάνατο του Mustafa Molla Sali, ενός Έλληνα μουσουλμάνου της Θράκης, ο οποίος κατέλειπε στη σύζυγο του το σύνολο ενός ακινήτου. Η διαθήκη που συνέταξε ο εκλιπών διέθετε όλα τα αναγκαία στοιχεία για τη σύνταξη μiας καθόλα νομότυπης διαθήκης, σύμφωνα με το πέμπτο βιβλίο του Ελληνικού Αστικού Κώδικα που εμπεριέχει τις οικείες διατάξεις του κληρονομικού δικαίου. Όμως η σύζυγος και εκ διαθήκης κληρονόμος Chatitze Molla Sali αντιμετώπισε την αμφισβήτηση των δύο αδελφών του θανόντος, οι οποίες διατείνονταν πως το ελληνικό κληρονομικό δίκαιο δεν έπρεπε να εφαρμοστεί εν προκειμένω⸱ ως μουσουλμάνοι της Θράκης έπρεπε να εφαρμόσουν το ισλαμικό δίκαιο.
Ο Ισλαμικός Νόμος (ή αλλιώς Σαρία), και συγκεκριμένα οι διατάξεις περί κληρονομικού δικαίου (φεραϊζ) προέβλεπε πως η διαδοχή που έπρεπε να ακολουθηθεί ήταν υποχρεωτικώς εξ αδιαθέτου, δηλαδή η βούληση του διαθέτη δε θα λαμβανόταν υπόψη. Η εξ αδιαθέτου διαδοχή αποτελεί τον βασικό πυλώνα του μουσουλμανικού δικαίου, ενώ η διαθήκη δεν προβλέπεται ως θεσμός με τα αποτελέσματα που επιφέρει στο ελληνικό κληρονομικό δίκαιο. Με ειδική διάταξη του Κορανίου, οι πιστοί μπορούν να κάνουν μία κληροδοσία, η οποία δε θα υπερβαίνει το 1/3 της κληρονομιάς, υπό το πρίσμα ότι θα κάνουν ένας είδος αγαθοεργίας. Επομένως, η χήρα Molla Sali με βάση τη Σαρία έχανε σημαντικό τμήμα της κληρονομιάς, καθώς οι διατάξεις όριζαν ρητά πως θα λάβει το ¼ ελλείψει παιδιών (ή το 1/8 σε περίπτωσης ύπαρξης τέκνων) και το υπόλοιπο ποσοστό θα διαμοιραζόταν στους στενούς συγγενείς του εκλιπόντος. Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των αδελφών, οι κληρονομικές σχέσεις που αφορούν ιδίως καθαρής ιδιοκτησίας κτήματα (χρησιμοποιείται ο όρος μούλκια για να περιγραφούν), διέπεται από τον Μουσουλμανικό νόμο.
Η υπόθεση πρωτοεμφανίστηκε ενώπιον της δικαιοσύνης στο Πολυμελές Πρωτοδικείο Ροδόπης, το οποίο με την απόφαση 50/2010 απέρριψε την αγωγή των αδελφών, καθώς θεώρησε ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο θα εισαγόταν διάκριση λόγω θρησκευτικής πίστης. Την ίδια τύχη είχε μάλιστα και η έφεση που ασκήθηκε ενώπιον του Εφετείου Θράκης, η οποία εκδικάστηκε στις 28 Σεπτεμβρίου του 2011 (απόφαση 392/2011). Όταν όμως στις 23 Ιανουαρίου του 2012 η υπόθεση εισήχθη ενώπιον του ανώτατου ακυρωτικού δικαστηρίου, η έκβαση ήταν διαφορετική. Ο Άρειος Πάγος τάχθηκε υπέρ της άποψης πως έπρεπε να εφαρμοστεί αποκλειστικά ο νόμος της Σαρίας, με την αιτιολογία πως η νομική βάση αυτού ερείδεται στο άρθρο 11 παρ. 9 της Συνθήκης των Αθηνών (μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας), και του άρθρου 4 του νόμου 147/1914.
Επιπρόσθετα, ο ΑΠ ισχυρίστηκε πως λόγω του άρθρου 10 του νόμου 2345/1920 επαναλήφθηκε η προαναφερθείσα διάταξη του άρθρου 11 παράγραφος 9 της Συνθήκης των Αθηνών, οι μουφτήδες έχουν δικαιοδοσία μεταξύ των Μουσουλμάνων Ελλήνων υπηκόων αναφορικά με ζητήματα γάμου, διατροφής, επιτροπείας, κηδεμονίας, χειραφεσίας ανηλίκων, ισλαμικών διαθηκών και της εξ αδιαθέτου διαδοχής. Το Μουσουλμανικό δίκαιο ενσωματώθηκε και συνιστά αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού δικαίου, με βάση του άρθρο 28 παράγραφος 1 του Συντάγματος.
Οι διατάξεις του Ν. 147/1914 και 2345/1920 δεν καταργήθηκαν μάλιστα με το άρθρο 1 του ΕισΝΑΚ («Από την έναρξη ισχύος (εισαγωγή) του Αστικού Κώδικα καταργούνται όλες οι διατάξεις νόμων ή γενικών ή τοπικών εθίμων, που αντιβαίνουν στις διατάξεις του ή στις διατάξεις αυτού του νόμου ή που αφορούν θέματα που ρυθμίζονται απ’ αυτούς»), λόγω του άρθρου 6, που αναφέρεται συγκεκριμένα στην κατάργηση της δικαιοδοσίας των θρησκευτικών αρχών για τους Έλληνες ισραηλίτες. Ο νόμος 2345/1920 εν τέλει καταργήθηκε με το άρθρο 9 του Ν. 1920/1991, με τον οποίο κυρώθηκε η ΠΝΠ (Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου) περί Μουσουλμάνων Θρησκευτικών Λειτουργών, αλλά το άρθρο 5 αυτού απλώς επανέλαβε τη διάταξη του άρθρου10 του καταργηθέντος νόμου. Γι’ αυτό τον λόγο, οι κληρονομικές σχέσεις των μουσουλμάνων το θρήσκευμα, Ελλήνων υπηκόων, ως προς τα καθαρής ιδιοκτησίας ακίνητα έπρεπε να διέπονται από τον μουσουλμανικό νόμο, άποψη άλλωστε πάγια στη νομολογία του ΑΠ (ΑΠ 1041/2000, ΑΠ 1097/2007, ΑΠ 2113/2009).
Η υπόθεση έλαβε ακόμα μεγαλύτερη διάσταση, όταν με την αίτηση 20452/14, η κ. Molla Sali επικαλέστηκε το άρθρο 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, περί απαγόρευσης των διακρίσεων («Η χρήσις των αναγνωριζομένων εν τη παρούση Συμβάσει δικαιωμάτων και ελευθεριών δέον να εξασφαλισθή ασχέτως διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσης, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής προελεύσεως, συμμετοχής εις εθνικήν μειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης καταστάσεως.) και το άρθρο 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου, που αφορά την προστασίας της περιουσίας («Παν φυσικόν ή νομικόν πρόσωπον δικαιούται σεβασμού της περιουσίας του. Ουδείς δύναται να στερηθή της ιδιοκτησίας αυτού ειμή δια λόγους δημοσίας ωφελείας και υπό τους προβλεπομένους, υπό του νόμου και των γενικών αρχών του διεθνούς δικαίου όρους.Αι προαναφερόμεναι διατάξεις δεν θίγουσι το δικαίωμα παντός Κράτους όπως θέση εν ισχύϊ Νόμους ους ήθελε κρίνει αναγκαίους προς ρύθμισιν της χρήσεως αγαθών συμφώνως προς το δημόσιον συμφέρον ή προς εξασφάλισιν της καταβολής φόρων ή άλλων εισφορών ή προστίμων).
Επιπλέον, υπήρξε επίκληση του άρθρου 41 της Σύμβασης που αφορά τη δίκαιη ικανοποίηση. Το άρθρο 41 προβλέπει πως εάν το Δικαστήριο κρίνει ότι υπήρξε παραβίαση της Σύμβασης ή των Πρωτοκόλλων της, και αν το εσωτερικό δίκαιο του Υψηλού Συμβαλλόμενου Μέρους δεν επιτρέπει παρά μόνο ατελή εξάλειψη των συνεπειών της παραβίασης αυτής, το Δικαστήριο χορηγεί, εφόσον είναι αναγκαίο, στον παθόντα δίκαιη ικανοποίηση.
Εν προκειμένω, η κατάσταση στην οποία βρέθηκε είχε ως αποκλειστικό λόγο τη θρησκεία του διαθέτη, όχι τη βούληση αυτού και ως εκ τούτου εισήγαγε διάκριση με βάση τη θρησκεία. Άλλωστε τα επιχειρήματα της Ελλάδος που αφορούσαν την τήρηση των υποχρεώσεων της βάσει των Συνθηκών που έχει υπογράψει (Συνθήκη των Σεβρών και Συνθήκη της Λωζάνης) δεν διέθεταν ιδιαίτερη βαρύτητα, δεδομένου ότι καμία από τις Συνθήκες δεν επέβαλαν υποχρέωσης για την εφαρμογή του Νόμου της Σαρία. Αντιθέτως, με την υιοθέτηση αυτής της άποψης η Ελλάδα θα ερχόταν σε τέλμα, καθώς οι διατάξεις της Σαρία όσον αφορά οικογενειακές και κληρονομικές υποθέσεις έρχονταν σε αντίθεση με ποικίλες υποχρεώσεις που ανέλαβε η χώρα από διεθνείς και ευρωπαϊκές συμβάσεις περί της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Εμφανώς υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη δυνατότητα μίας μειονοτικής ομάδας να επιλέξει ρητά ορισμένες πρακτικές και συνήθειες από το να επιβάλλεται κάτι τέτοιο, ιδίως όταν αυτό συνεπάγεται την άρση δικαιωμάτων που του παρέχει η υπηκοότητα του. Ακριβώς αυτή η αδυναμία επιλογής να ασκήσει τα δικαιώματα που παρέχει το κράτος σε κάθε πολίτη του συνιστά παραβίαση του δικαιώματος ελεύθερης αυτοδιάθεσης. Η Ελλάδα αποτελούσε τη μοναδική ευρωπαϊκή χώρα που εφήρμοζε τις διατάξεις της Σαρία σε τμήμα του πληθυσμού της, παρά τη σαφώς αντίθετη βούληση του (στην Τουρκία δεν εφαρμόζεται η Σαρία από το 1926).
Εντός του εθνικού δικαίου, η αλλαγή επήλθε με το νόμο 4511/2018, ο οποίος τροποποίησε το άρθρο 5 της από 24.12.1990 Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου «Περί Μουσουλμάνων Θρησκευτικών Λειτουργών» («Στο τέλος του άρθρου 5 της από 24.12.1990 Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου «Περί Μουσουλμάνων Θρησκευτικών Λειτουργών» (Α΄182) που κυρώθηκε με το άρθρο μόνο του ν. 1920/1991 (Α΄11) προστίθεται παράγραφος 4 ως εξής: «4.α. Οι υποθέσεις της παραγράφου 2 ρυθμίζονται από τις κοινές διατάξεις και μόνο κατ’ εξαίρεση υπάγονται στη δικαιοδοσία του Μουφτή, εφόσον αμφότερα τα διάδικα μέρη υποβάλουν σχετική αίτησή τους ενώπιόν του για επίλυση της συγκεκριμένης διαφοράς κατά τον Ιερό Μουσουλμανικό Νόμο. Η υπαγωγή της υπόθεσης στη δικαιοδοσία του Μουφτή είναι αμετάκλητη και αποκλείει τη δικαιοδοσία των τακτικών δικαστηρίων για τη συγκεκριμένη διαφορά. Εάν οποιοδήποτε από τα μέρη δεν επιθυμεί την υπαγωγή της υπόθεσής του στη δικαιοδοσία του Μουφτή, δύναται να προσφύγει στα πολιτικά δικαστήρια, κατά τις κοινές ουσιαστικές και δικονομικές διατάξεις, τα οποία σε κάθε περίπτωση έχουν το τεκμήριο της δικαιοδοσίας).
Η παρούσα υπόθεση αναμφισβήτητα αποτελεί σημαντική τομή στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς θέτει ως βασικό άξονα το δικαίωμα των Ελλήνων Μουσουλμάνων της Θράκης να επιλέγουν την εφαρμογή του δικαίου που επιθυμούν, είτε το ελληνικό είτε το ισλαμικό δίκαιο. Ακριβώς αυτό το δικαίωμα επιλογής προστατεύει και θωρακίζει τους ανθρώπους της εν λόγω μειονότητας, παρέχοντας τους όλα τα απαραίτητα νομικά εφόδια για την διασφάλιση και απρόσκοπτη άσκηση των δικαιωμάτων τους, ως Έλληνες πολίτες. Η απόφαση του Στρασβούργου έθεσε στο επίκεντρο το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού και του σεβασμού των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, σε συνάρτηση με τα διεθνή και ευρωπαϊκά κείμενα. Παρέμεινε όμως το ζήτημα περί της εν γένει συμβατότητας του Ισλαμικού Νόμου με τις διατάξεις αυτών των κειμένων που αφορούν την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Το Δικαστήριο σε προηγούμενη απόφαση του (Refah Partisi και Άλλοι εναντίον Τουρκίας) έκρινε ότι η Σαρία είναι «μη συμβατή με τις βασικές αρχές της δημοκρατίας όπως τίθενται στην ΕΣΔΑ. Το ζήτημα του αυτοπροσδιορισμού και του δικαιώματος της επιλογής, για το δικαστήριο έχει ως απώτατο όριο «το σημαντικό δημόσιο συμφέρον», όπως αυτό ερμηνεύεται στην εκάστοτε περίπτωση.
Βιβλιογραφία
Απόφαση Αρείου Πάγου 1862/ 2013. Διαθέσιμη σε: http://www.areiospagos.gr/nomologia/apofaseis_DISPLAY.asp?cd=N175H12AC1HW9AVJ5GBRXZFM1UDD6D&a
Ασκητής Α. (2019). Molla Sali (ΕΔΔΑ): Η “βελούδινη καταδίκη” της Ελλάδας για την εφαρμογή της σαρία στις κληρονομικές διαφορές Ελλήνων μουσουλμάνων. Διαθέσιμο σε: https://www.constitutionalism.gr/molla-salli-edda/
Βαγδούτης Ν. (2019). Απόφαση Ορόσημο για τη Σαρία. Διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/apofasi-orosimo-gia-ti-sharia/
Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Διαθέσιμη σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Convention_ELL
Adiba Firmansyah (2020). MOLLA SALI V. GREECE: A PYRRHIC VICTORY FOLLOWING JUST SATISFACTION JUDGMENT?, 15 Ιουλίου 2020, Διαθέσιμο σε: https://strasbourgobservers.com/2020/07/15/molla-sali-v-greece-a-pyrrhic-victory-following-just-satisfaction-judgment/
Echrcaselaw.com (2018). Οι Έλληνες μουσουλμάνοι θα πρέπει να εφαρμόζουν τη Σαρία εάν το επιθυμούν και όχι υποχρεωτικά. Καταδίκη της Ελλάδας από το Στρασβούργο λόγω μη δυνατότητας εφαρμογής από τους μουσουλμάνους του ελληνικού αστικού κώδικα. Διαθέσιμο σε: /https://www.echrcaselaw.com/apofaseis-edda/kat-arthro/arthro-14/oi-ellines-mousoulmanoi-tha-prepei-na-efarmoxoun-ti-saria-ean-to-epithumoun-kai-oxi-upoxreotika-katadiki-tiw-elladas-apo-to-strasbourgo-logo-mi-dunatotitas-efarmogis-apo-tous-mousoulmanous-tou-ellini/
European Court of Human Rights (2020). Case of Molla Salli v. Greece. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/app/conversion/docx/pdf?library=ECHR&id=001-203370&filename=CASE%20OF%20MOLLA%20SALI%20v.%20GREECE.pdf&logEvent=False