Γράφει η Ελισάβετ Τερζοπούλου
Το φαινόμενο του human trafficking, ή αλλιώς της σωματεμπορίας, είχε λάβει μεγάλες διαστάσεις στην Ευρώπη κυρίως την δεκαετία του 1990, μετά την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην ανατολική Ευρώπη και την πλήρη πολιτική και κοινωνική αποδιοργάνωση των αντίστοιχων κρατών. Τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο της σωματεμπορίας λείπει από το δημόσιο λόγο, και δεν έχει πλέον την ίδια κάλυψη από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ο πόλεμος στην Ουκρανία, ωστόσο, αποδεικνύει ότι το φαινόμενο αυτό και τα κυκλώματα που το συντηρούν δεν έχουν εκλείψει ποτέ, κι αρκεί μια νέα ανθρωπιστική κρίση ώστε να έρθουν ξανά στην επιφάνεια.
Η Ουκρανία υπήρξε ανέκαθεν μια χώρα επιλογής για τα κυκλώματα σωματεμπορίας. Ήδη από το 1991, μετά την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων, οι Ουκρανοί αποτελούν μια από τις κύριες εθνικότητες που επιλέγουν οι διακινητές για θύματα τους. Tο ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου εντείνει τις ανησυχίες περί αναβίωσης των κυκλωμάτων σωματεμπορίας, καθώς το φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων αναδύεται συνήθως σε περιόδους κρίσεων.
Σε δήλωσή του αναφορικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία, ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, Antonio Guterres, ανέφερε μεταξύ άλλων: “Για τα αρπακτικά και τους σωματεμπόρους, ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν είναι τραγωδία. Είναι μια ευκαιρία. Και οι γυναίκες και τα παιδιά είναι οι στόχοι”.
Το Πρωτόκολλο του ΟΗΕ για την εμπορία ανθρώπων, και πιο συγκεκριμένα το άρθρο 3α, ορίζει την εμπορία ανθρώπων ως “τη στρατολόγηση, τη διακίνηση, την μετακίνηση, την υπόθαλψη ή παραλαβή ατόμων, μέσω της απειλής ή της χρήσης βίας ή άλλων μορφών καταναγκασμού, μέσω απαγωγής, απάτης, εξαπάτησης, κατάχρησης εξουσίας ή ευάλωτης θέσης ή μέσω πληρωμής ή ωφελημάτων για την εξασφάλιση της συναίνεσης του ατόμου που ασκεί έλεγχο επί άλλου, με σκοπό την εκμετάλλευση. Η εκμετάλλευση περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την εκμετάλλευση πορνείας άλλων ή άλλες μορφές σεξουαλικής εκμετάλλευσης, καταναγκαστικής εργασίας ή υπηρεσιών, τη δουλεία ή πρακτικών ανάλογες με την δουλεία, την υποτέλεια ή την αφαίρεση οργάνων”.
Στην Ευρώπη, η σεξουαλική εκμετάλλευση αποτελεί μια από τις πιο συχνές μορφές σωματεμπορίας, με ένα στα πέντε θύματα τέτοιων εγκλημάτων μάλιστα να είναι παιδί. Επίσης, συνήθης είναι και η σωματεμπορία με σκοπό την εργασιακή εκμετάλλευση.
Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον περασμένο Φεβρουάριο, η Ευρωπαϊκή Ένωση ήρθε αντιμέτωπη με έναν ανεξέλεγκτο αριθμό προσφύγων που κατέφθαναν στα σύνορά της, αναζητώντας καταφύγιο από τον πόλεμο. Η ξαφνική και μαζική έλευση των προσφύγων έπιασε απροετοίμαστη τόσο την Ένωση, όσο και τα κράτη υποδοχής, με αποτέλεσμα να παρατηρηθεί κατά το πρώτο διάστημα έλλειψη ως προς την οργάνωση των εγκαταστάσεων υποδοχής των προσφύγων αλλά και αδυναμία αποτελεσματικού ελέγχου των συνοριακών διελεύσεων.
Επιπρόσθετα, υπήρχε ελάχιστη ενημέρωση των προσφύγων σχετικά με τα δικαιώματά τους, καθώς και τους ενδεδειγμένους τρόπους μετακίνησής τους προς τις χώρες προορισμού τους. Πολύ σύντομα άρχισαν να σχηματίζονται ατελείωτες ουρές σε σταθμούς τρένων και λεωφορείων, από ανθρώπους που μόλις είχαν διαφύγει τον πόλεμο και αναζητούσαν τον ταχύτερο δυνατό τρόπο να μεταβούν στη χώρα προορισμού τους.
Παράλληλα, χιλιάδες άνθρωποι άρχισαν να καταφθάνουν στα σύνορα ευρωπαϊκών χωρών με την Ουκρανία, προκειμένου να προσφέρουν τη βοήθειά τους στους πρόσφυγες. Τον Μάρτιο, λίγες μέρες μετά το ξεκίνημα του πολέμου, ήταν σχεδόν αδύνατο να καταγραφούν και να επαληθευτούν τα απαραίτητα στοιχεία των εθελοντών που είχαν πρόσβαση σε περιοχές που βρίσκονταν οι πρόσφυγες.
Αξίζει δε να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, το 90% των προσφύγων από την Ουκρανία είναι γυναίκες και παιδιά. Αν συνυπολογίσει κανείς ότι αυτοί οι άνθρωποι πολλές φορές δεν φέρουν μαζί τους τα απαραίτητα έγγραφα και δεν μιλούν τη γλώσσα της χώρας υποδοχής, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο ευάλωτοι είναι στις μελετημένες πρακτικές των κυκλωμάτων σωματεμπορίας.
Αυτή την κατάσταση έσπευσαν να εκμεταλλευτούν τα κυκλώματα σωματεμπορίας, τοποθετώντας ανθρώπους σε θέσεις-κλειδιά, όπως σε τοποθεσίες διέλευσης και συνωστισμού των προσφύγων. Ήδη από πολύ νωρίς παρατηρήθηκαν ανησυχητικά περιστατικά και εξαφανίσεις ανθρώπων στα σύνορα μεταξύ της Ουκρανίας και των χωρών πρώτης υποδοχής, όπως η Πολωνία και η Μολδαβία.
Μία από τις πιο συνήθεις πρακτικές που ακολουθούν τα κυκλώματα σωματεμπορίας στα σύνορα της Ουκρανίας προκειμένου να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των θυμάτων τους, είναι να εμφανίζονται είτε ένστολοι, είτε παριστάνοντας στελέχη αρμόδιων αρχών. Προσωπικές μαρτυρίες κάνουν λόγο για άνδρες και γυναίκες, οι οποίοι είτε με πολιτική περιβολή, είτε ένστολοι προσπαθούν να προσεγγίσουν γυναικόπαιδα υποσχόμενοι δωρεάν μετακίνηση, στέγαση ή ακόμη και βοήθεια στην εύρεση εργασίας, με την προϋπόθεση της παράδοσης των ταξιδιωτικών τους εγγράφων.
Αμέσως, διεθνείς φορείς, ΜΚΟ αλλά και τοπικές κυβερνήσεις κρατών άρχισαν να εκδηλώνουν τους φόβους τους για πιθανή έξαρση παράνομων κυκλωμάτων, τόσο στα σύνορα κρατών που χρησιμοποιούσαν ως πύλη εισόδου οι πρόσφυγες, όσο και στο εσωτερικό των χωρών στις οποίες μεταφέρονταν προσωρινά για παροχή βοήθειας. Ακολούθως, υπήρξαν άμεσες πρωτοβουλίες με σκοπό την προστασία, τη σωστή ενημέρωση και την καθοδήγηση των προσφύγων.
Μια από τις πρώτες, άμεσες αντιδράσεις της ΕΕ στην έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία ήταν η ενεργοποίηση της Οδηγίας Προσωρινής Προστασίας 2001/55/EC. Η Οδηγία αυτή αποτελεί ένα έκτακτο μέτρο για την αντιμετώπιση μαζικών προσφυγικών ροών από χώρες εκτός της ΕΕ, και προβλέπει μεταξύ άλλων την ελεύθερη είσοδο και παραμονή των προσφύγων στο εσωτερικό της ΕΕ άνευ προηγούμενης εξέτασης αιτήματος ασύλου. Αν και δεν αποσκοπούσε στην καταπολέμηση της σωματεμπορίας καθαυτής, η κίνηση αυτή της ΕΕ είχε ως έμμεσο αποτέλεσμα να περιοριστεί σημαντικά το πεδίο δράσης των σωματεμπόρων στα σύνορα της ΕΕ, οι οποίοι δεν μπορούν να δελεάσουν θύματα με την υπόσχεση της παράνομης μεταφοράς τους στο εσωτερικό της Ένωσης. Έτσι, οι δυσκολίες διέλευσης των συνόρων για τους πρόσφυγες, και συνεπώς οι αφορμές για τη δράση των σωματεμπόρων, δεν είναι πλέον νομικές αλλά καθαρά πρακτικές, όπως η καταγραφή από τις Αρχές της χώρας υποδοχής και η εύρεση μέσων για τη μεταφορά στον τόπο προορισμού.
Παράλληλα, στο πλαίσιο του Σχεδίου Δράσης 10 Σημείων που εξέδωσε η ΕΕ με σκοπό το συντονισμό των ενεργειών της για την υποδοχή Ουκρανών προσφύγων, αναπτύχθηκε και το Κοινό Σχέδιο κατά του Trafficking για την αντιμετώπιση του φαινομένου όσον αφορά συγκεκριμένα τους Ουκρανούς πρόσφυγες. Οι στόχοι που θέτει το Κοινό Σχέδιο αφορούν περιληπτικά:
- την ενίσχυση της ευαισθητοποίησης σχετικά με τους κινδύνους της εμπορίας ανθρώπων και τη δημιουργία ειδικών γραμμών βοήθειας
- τη βελτίωση των μέτρων πρόληψης κατά της εμπορίας ανθρώπων
- την ενίσχυση της δικαστικής αντιμετώπισης φαινομένων εμπορίας ανθρώπων
- τη βελτίωση της πρώιμης διαπίστωσης, της υποστήριξης και προστασίας των θυμάτων σωματεμπορίας
- την αντιμετώπιση των κινδύνων σωματεμπορίας σε μη κράτη μέλη της ΕΕ, όπως η Ουκρανία και η Μολδαβία.
Στο ίδιο πλαίσιο της γενικότερης εγρήγορσης της ΕΕ αναφορικά με φαινόμενα σωματεμπορίας κατά των γυναικών και παιδιών που προσφεύγουν στα κράτη μέλη από την Ουκρανία, εντάσσονται και δύο ψηφίσματα του Ευρωκοινοβουλίου από τον περασμένο Απρίλιο, με τα οποία αναδεικνύει τους κινδύνους και καλεί στην άμεση λήψη κατάλληλων μέτρων. Παραδείγματα τέτοιων μέτρων αποτελεί η τοποθέτηση στα σύνορα αρμοδίων για τον εντοπισμό και προστασία ευάλωτων παιδιών, η αντιμετώπιση παράνομων υιοθετήσεων και εκμετάλλευσης παιδιών, η παροχή ασφαλούς μετακίνησης μεταξύ των συνόρων και του εσωτερικού της ΕΕ, καθώς και η αποτελεσματική ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας ώστε να αποφευχθεί η εξάρτησή τους από κυκλώματα σωματεμπορίας.
Επιπλέον, σημαντική είναι και η δράση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην περιοχή. Άμεσα, άρχισαν να διανέμουν έντυπα φυλλάδια στους πρόσφυγες που διέσχιζαν τα σύνορα, με οδηγίες στη γλώσσα τους σχετικά με το πώς θα μπορέσουν να προφυλαχτούν και να αναφέρουν ύποπτες εγκληματικές δραστηριότητες. Στη συνέχεια, επεσήμαναν την ανάγκη για τη δημιουργία ενός πιο ενισχυμένου συστήματος εγγραφής και ελέγχου, τόσο για τους συμβαλλόμενους οργανισμούς όσο και για τους εθελοντές που βοηθούν ή μεταφέρουν πρόσφυγες. Πέρα από αυτά, συνεργάζεται επίσης με τις τοπικές αρχές που ασχολούνται με τις εγγραφές των προσφύγων, με σκοπό να διαπιστωθεί αν κάποιος διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο ώστε να τον παραπέμψουν σε πιο εξειδικευμένο και έμπειρο προσωπικό.
Εξάλλου, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες συνεργάζεται στενά και με άλλους διεθνείς φορείς, όπως o Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (IOM) και το Ταμείο Έκτακτης Ανάγκης των Ηνωμένων Εθνών για τα παιδιά (UNICEF). Αναφορικά με την πρώτη συνεργασία, οι δύο φορείς προσφέρουν εξειδικευμένη εκπαίδευση και σεμινάρια σε εθελοντές που βρίσκονται στα σύνορα, με στόχο την καλύτερη ενημέρωση και κατάρτιση τους για το πώς θα αναγνωρίζουν τον κίνδυνο και τις περιπτώσεις σωματεμπορίας.
Ταυτόχρονα, μαζί με την UNICEF, τοπικούς φορείς και εταίρους, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες έχει δημιουργήσει τα “Blue Dots”, τα οποία αποτελούν προσωρινούς ασφαλείς χώρους για παιδιά και οικογένειες κατά μήκος των συνοριακών διελεύσεων, παρέχοντας απαραίτητες πληροφορίες και υπηρεσίες για την συνέχεια του ταξιδιού τους. Αυτοί οι χώροι παραμονής είναι κατάλληλα διαμορφωμένοι για τις ανάγκες των παιδιών για παιχνίδι, ξεκούραση, για την παροχή ψυχολογικής βοήθειας αλλά και την προσπάθεια επανένωσης οικογενειών. Παράλληλα, μεγάλη βαρύτητα δίνεται στην καταγραφή και ταυτοποίηση των ασυνόδευτων παιδιών, τα οποία στέλνονται σε αρμόδιες υπηρεσίες προστασίας. Ακόμη, παρέχουν υπηρεσίες παραπομπής και σε γυναίκες που έχουν υποστεί έμφυλη βία.
Αξίζει δε να σημειωθεί ότι έχουν παρατηρηθεί και περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης προσφύγων, όχι από οργανωμένα κυκλώματα, αλλά από δήθεν εθελοντές. Πράγματι, έχουν καταγραφεί περιστατικά παρενόχλησης προσφύγων από τα άτομα που προσφέρθηκαν να τους φιλοξενήσουν προσωρινά, χωρίς να μπορεί να αποκλειστεί ότι αυτός ήταν εξαρχής ο σκοπός των εν λόγω «εθελοντών». Είναι, συνεπώς, απαραίτητος ο ενδελεχής έλεγχος από τις αρμόδιες αρχές των οικιών στις οποίες παραπέμπονται πρόσφυγες προς προσωρινή φιλοξενία.
Όπως αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου, το φαινόμενο του human trafficking κατά τις τελευταίες δεκαετίες αποτέλεσε μάλλον «πρόβλημα πολυτελείας» για την κοινή γνώμη στην Ευρώπη. Οι περισσότεροι έχουμε ακούσει τον όρο και γνωρίζουμε –περίπου- τι αφορά. Ωστόσο, κρίνοντας από τη θέση που έχει το εν λόγω φαινόμενο στο δημόσιο λόγο, θα καταλάβαινε κανείς ότι μάλλον δεν είναι και τόσο φλέγον. Όπως, όμως, καταδεικνύει ο πόλεμος στην Ουκρανία, αρκεί μια νέα ανθρωπιστική κρίση ώστε οι προεκτάσεις του φαινομένου να λάβουν διαστάσεις που δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει. Ας γίνει, λοιπόν, η παρούσα κρίση η αφορμή, ώστε να στραφεί η προσοχή της κοινής γνώμης στο φαινόμενο της σωματεμπορίας και να αναπτυχθούν οι πολιτικές πρωτοβουλίες για την ολιστική αντιμετώπισή του.
Βιβλιογραφία:
United Nations. Office on Drugs and Crime. The Protocol- The UN Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons in the world’s primary legal instrument to combat human trafficking. Διαθέσιμο σε: https://www.unodc.org/unodc/en/human-trafficking/protocol.html
Annex II. Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, Especially Women and Children, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime.Διαθέσιμο σε: https://www.unodc.org/res/human-trafficking/2021the-protocol-tip_html/TIP.pdf
United Nations Sustainable Development Group. (2022). Secretary-General’s remarks to the press on the war in Ukraine. Διαθέσιμο σε :https://unsdg.un.org/latest/announcements/secretary–generals–remarks–press–war–ukraine
IOM, UN Migration. (2011). Ukrainians Underestimate Dangers of Human Trafficking, Report Finds. Διαθέσιμο σε: https://www.iom.int/news/ukrainians–underestimate–dangers–human–trafficking–report–finds
United Nations. Office on Drugs and Crime. (2022). Press release- Targeted by Traffickers –
Ukrainian Refugees at High Risk of Exploitation. Διαθέσιμο σε: https://www.unodc.org/unodc/en/press/releases/2022/March/targeted–by–traffickers—ukrainian–refugees–at–high–risk–of–exploitation.html
UNODC. United Nations Office on Drugs and Crime. (2022).Conflict in Ukraine: Key evidence on risks of trafficking in persons and smuggling of migrants. Διαθέσιμο σε : https://www.unodc.org/documents/data–and–analysis/tip/Conflict_Ukraine_TIP_2022.pdf
European Commission. Migration and Home Affairs. Together Against Trafficking in Human Beings. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/home–affairs/policies/internal–security/organised–crime–and–human–trafficking/together–against–trafficking–human–beings_en
Kristy Siegfried. (2022). Ukraine crisis creates new trafficking risks. UNHCR, The UN Refugee Agency. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/news/stories/2022/4/62569be24/ukraine–crisis–creates–new–trafficking–risks.html
Dan Rosenzweig-Ziff, Isaac Stanley- Becker, and William Noah Glucroft. (2022). With mostly women and children fleeing Ukraine, European authorities fear a surge in human trafficking. The Washington Post. Διαθέσιμο σε: https://www.washingtonpost.com/world/2022/03/17/human-trafficking-refugees-ukraine-war/
Alice Taylor. (2022). NGOs sound alarm over trafficking of Ukrainian refugees fleeing war. EURACTIV. Διαθέσιμο σε: https://www.euractiv.com/section/europe–s–east/news/ngos–sound–alarm–over–trafficking–of–ukrainian–refugees–fleeing–war/
UNICEF. (2022). Children fleeing war in Ukraine at heightened risk of trafficking and exploitation.
Διαθέσιμο σε: https://www.unicef.org/press–releases/children–fleeing–war–ukraine–heightened–risk–trafficking–and–exploitation
Giedre Peseckyte. (2022). EU to step up human trafficking prevention for Ukrainian refugees. EURACTIV. Διαθέσιμο σε: https://www.euractiv.com/section/health–consumers/news/eu–to–step–up–human–trafficking–prevention–for–ukrainian–refugees/
The Guardian. (2022). Vigilantes stalk Ukraine border as sex traffickers target fleeing women and children. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/global-development/2022/mar/24/vigilantes-stalk-ukraine-border-as-sex-traffickers-target-fleeing-women-and-children
Katya Adler. (2022). How the sex trade preys on Ukraine’s refugees. BBC News. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world–europe-60891801
Giedre Peseckyte. (2022). Ukrainians face rape, trafficking risk while those in Poland cannot access abortion. EURACTIV. Διαθέσιμο σε: https://www.euractiv.com/section/health-consumers/news/ukrainians-face-rape-trafficking-risk-while-those-in-poland-cannot-access-
Camille Gijs. (2022). Human trafficking risks grow for women, children fleeing Ukraine, says new report. Politico. Διαθέσιμο σε: https://www.politico.eu/article/human–trafficking–risk–grow–women–children–flee–ukraine–report/
European Commission. Migration and Home Affairs. Directorate-General for Migration and Home Affairs. (2022). A new Anti-Trafficking Plan to protect people fleeing the war in Ukraine. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/home–affairs/news/new–anti–trafficking–plan–protect–people–fleeing–war–ukraine-2022-05-11_en
Anti-Trafficking Plan_en.pdf. A Common Anti-Trafficking Plan to address the risks of trafficking in human beings and support potential victims among those fleeing the war in Ukraine. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/home–affairs/system/files/2022-05/Anti–Trafficking%20Plan_en.pdf
Επικαιρότητα. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2022). Δελτίο Τύπου – War in Ukraine: protecting women refugees from violence and sexual exploitation. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/news/el/press–room/20220425IPR27806/war–in–ukraine–protecting–women–refugees–from–violence–and–sexual–exploitation
News. European Parliament. (2022). Press release- Ukraine: EU must protect all children fleeing the war. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20220401IPR26521/ukraine-eu-must-protect-all-children-fleeing-the-war
UNICEF. (2022). 3 things to know about Blue Dots. Διαθέσιμο σε: https://www.unicef.org/emergencies/3-things–know–about–blue–dots
Πηγή εικόνας: Katya Adler. (2022). How the sex trade preys on Ukraine’s refugees. BBC News. Διαθέσιμη σε: https://www.bbc.com/news/world–europe-60891801