Γράφει η Ευφροσύνη Καραμαντζάνη
Η Υπόθεση “Diallo” απασχόλησε το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης από το Δεκέμβριο του 1998, όταν για πρώτη φορά υποβλήθηκε αίτημα για εκδίκαση της διαφοράς ενώπιον του Δικαστηρίου, έως και τον Ιούνιο του 2012, οπότε εκδόθηκε η απόφαση επί της διαφοράς. Η υπόθεση αφορούσε το μηχανισμό της διπλωματικής προστασίας και συγκεκριμένα το αίτημα περί διαπίστωσης παραβίασης δικαιωμάτων και αποκατάστασης της ζημίας του Ahmadou Sadio Diallo, υπηκόου Γουϊνέας από τις ενέργειες κρατικών οργάνων της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό (πρώην Ζαΐρ).
Συγκεκριμένα, ο Diallo, υπήκοος Γουϊνέας, που διέμενε στο Κονγκό από το 1964, ίδρυσε το 1974 μία εταιρία εισαγωγών-εξαγωγών, την Africom – Zaire, ενώ το 1979 έγινε συνιδρυτής και μέτοχος μίας άλλης εταιρίας συσκευασμένων αγαθών, της Africontainers – Zaire. Λόγω των χρεών των εταιριών και της εμπλοκής του Diallo σε ποινική έρευνα για απάτη, ο Πρωθυπουργός του Ζαΐρ εξέδωσε στις 31 Οκτωβρίου 1995 διάταγμα προς απέλαση του Diallo, καθώς -σύμφωνα με το διάταγμα απέλασης- η παραμονή του στο έδαφος του Κονγκό παραβίαζε τη δημόσια τάξη του κράτους, ιδιαίτερα στο οικονομικό και δημοσιονομικό πεδίο και η παράταση της παρουσίας του στο έδαφος του Ζαΐρ θα συνεπαγόταν και συνέχιση των παραβιάσεων. Βάσει του διατάγματος αυτού, ο Diallo κρατήθηκε για συνολικά εβδομήντα δύο ημέρες από τις κρατικές αρχές του Κονγκό και εν τέλει στις 31 Ιανουαρίου του 1996 απελάθηκε στη Γουϊνέα.
Όπως κρίθηκε αργότερα από το Δικαστήριο, η διατύπωση αυτή του διατάγματος ήταν υπερβολικά ευρεία και δεν δικαιολογούσε επαρκώς τους λόγους στους οποίους στηριζόταν η απέλαση του Diallo. Επίσης, το Δικαστήριο διαπίστωσε ακόμη μία παραβίαση, καθώς πριν την έκδοση του διατάγματος, οι αρχές του Κονγκό δεν είχαν συμβουλευτεί το Εθνικό Σώμα Μετανάστευσης, όπως όφειλαν να κάνουν βάσει του εσωτερικού δικαίου του κράτους. Επιπλέον, από το Δικαστήριο διαπιστώθηκαν περαιτέρω παραβάσεις, καθώς κατά την σύλληψή του ο Diallo δεν ενημερώθηκε για τους λόγους της σύλληψης και εν συνεχεία η κράτησή του προς το σκοπό της απέλασης υπερέβη κατά πολύ το χρονικό όριο των οκτώ ημερών, όπως οριζόταν από το δίκαιο του Κονγκό.
Ο Diallo ισχυρίστηκε ότι η σύλληψη, κράτηση και απέλασή του ήταν παράνομες και ότι από τις ενέργειες αυτές προκλήθηκε ανεπανόρθωτη ζημία, την ικανοποίηση της οποίας δεν μπόρεσε να αξιώσει από το κράτος του Κονγκό. Για το λόγο αυτό, η Γουϊνέα, ως το κράτος της ιθαγένειας του Diallo, ανεμείχθη στη διαφορά, στρεφόμενη πλέον ως κράτος κατά του κράτους του Κονγκό, ζητώντας την αποκατάσταση της ζημίας που υπέστη ο υπήκοός της. Εφαρμόστηκε λοιπόν στην περίπτωση αυτή ο μηχανισμός της διπλωματικής προστασίας, που αποτελεί κανόνα του εθιμικού διεθνούς δικαίου. Σύμφωνα με τον θεσμό αυτό, κράτος δύναται να απαιτήσει από άλλο κράτος, που κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου προκάλεσε ζημία σε υπήκοο του πρώτου, να αποκαταστήσει αυτή τη ζημία. Στην περίπτωση δηλαδή αυτή ο ιδιώτης-υπήκοος βγαίνει από το προσκήνιο και πλέον η διαφορά αφορά κράτος προς άλλο κράτος. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι ο μηχανισμός της διπλωματικής προστασίας αφορά παραβίαση διεθνώς προστατευόμενου δικαιώματος, εν προκειμένω αυτού της παράνομης σύλληψης, κράτησης και απέλασης και όχι οικονομικού συμφέροντος.
Για την ενεργοποίηση του θεσμού της διπλωματικής προστασίας απαιτούνται δύο προϋποθέσεις. Η πρώτη είναι η εξάντληση των προηγούμενων εσωτερικών ένδικων μέσων και η δεύτερη ο δεσμός της ιθαγένειας μεταξύ του προσώπου που έχει υποστεί την παραβίαση και του κράτους που παρεμβαίνει για να προασπίσει το παραβιαζόμενο δικαίωμα του υπηκόου του. Σχετικά με την πρώτη προϋπόθεση, η απόφαση επί της υπόθεσης ήταν σημαντική, καθώς το Δικαστήριο έκρινε ότι για την ενεργοποίηση του μηχανισμού της διπλωματικής προστασίας απαιτείται μεν η εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων μέσων, ωστόσο αυτά θα πρέπει να είναι πρόσφορα και αποτελεσματικά για την ικανοποίηση της διαφοράς. Επιπλέον, το βάρος της απόδειξης για την ύπαρξη δίκαιων και αποτελεσματικών ένδικων μέσων έφερε το Κονγκό, το οποίο δεν κατάφερε να αποδείξει ότι υπήρχαν τέτοια ένδικα μέσα κατά της απόφασης απέλασης, τα οποία ο Diallo θα μπορούσε να εξαντλήσει. Επιπλέον, η δυνατότητα του να προσφύγει ο Diallo στο όργανο το οποίο εξέδωσε την απόφαση απελάσεως, δηλαδή στον Πρωθυπουργό του Ζαΐρ, με σκοπό να ζητήσει την απόδοση χάρης προς το πρόσωπό του και συνακόλουθη ανάκληση της απέλασης, δεν θεωρήθηκε από το Δικαστήριο ως επαρκές και αποτελεσματικό ένδικο μέσο στο οποίο θα μπορούσε να καταφύγει ο προσφεύγων.
Σχετικά με τον δεσμό της ιθαγένειας, κρίθηκε ότι η αποκατάσταση της ζημίας από παραβίαση δικαιώματος, αφορούσε ζημία που υπέστη ο Diallo ατομικά και όχι οι εταιρίες στις οποίες ήταν εταίρος. Και το σκέλος της απόφασης αυτό ήταν σημαντικό, καθώς κρίθηκε από το Δικαστήριο ότι εφόσον οι εταιρίες είχαν συσταθεί με βάση το δίκαιο του Κονγκό, ήταν νομικά πρόσωπα του κράτους αυτού, και δεν χωρούσε παρέμβαση της Γουϊνέας για απαίτηση αποκατάστασης ζημίας “καθ’ υποκατάσταση”, λόγω του ότι ένας από τους βασικούς εταίρους τους ήταν υπήκοος Γουϊνέας. Επιβεβαιώθηκε δηλαδή αυτό που είχε κριθεί από το Δικαστήριο στην υπόθεση Barcelona Traction, σύμφωνα με την οποία αν η εταιρία έχει ιδρυθεί βάσει εσωτερικού δικαίου κράτους, μόνο το κράτος αυτό μπορεί να παρέμβει, και όχι άλλο κράτος, ακόμη κι αν θίγονται σπουδαία οικονομικά συμφέροντα των υπηκόων του.
Συνολικά, οι παραβιάσεις οι οποίες διαπιστώθηκαν ήταν οι εξής: παραβιάσεις του άρθρου 9, παρ. 1 και 2 και του άρθρ. 13 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Κοινωνικά και Πολιτικά Δικαιώματα και των άρθρων 6 και 12 παρ. 4 του Αφρικανικού Χάρτη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών. Επιπλέον, διαπιστώθηκε παραβίαση και του άρθρ. 36, παρ. 1β της Σύμβασης της Βιέννης περί Προξενικών Σχέσεων, καθώς οι αρχές του Κονγκό δεν ενημέρωσαν τον Diallo για το δικαίωμά του να ειδοποιήσει την πρεσβεία της χώρας του για την κράτησή του, ούτε διευκόλυναν αυτή την επικοινωνία. Για την αποκατάσταση των παραβιάσεων που διαπιστώθηκαν επιβλήθηκε από το Δικαστήριο η καταβολή αποζημίωσης από το Ζαΐρ προς τη Γουϊνέα, αν και το ποσό που τελικώς επιδικάσθηκε ήταν σημαντικά μικρότερο από το αρχικό ποσό που αιτήθηκε η Γουϊνέα, καθώς απέτυχε να αποδείξει αποτελεσματικά το ύψος της ζημίας.
Μάλιστα, η αποκατάσταση αφορούσε μόνο την ηθική και υλική ζημία που υπέστη ο Diallo ως άτομο λόγω της παράνομης σύλληψης, κράτησης και απέλασης. Το Δικαστήριο έκρινε ότι από τις ενέργειες αυτές των κρατικών αρχών του Ζαΐρ δεν παραβιάστηκε κάποιο άλλο άμεσο δικαίωμα σχετιζόμενο με την ιδιότητα του Diallo ως εταίρου/μετόχου στις εν λόγω εταιρίες, όπως για παράδειγμα το δικαίωμα της ψήφου ως μέλους του διοικητικού συμβουλίου και το δικαίωμα διαχείρισης των εταιριών και επίβλεψης της λειτουργίας τους. Μάλιστα, η υπόθεση αυτή είναι από τις σπάνιες εκείνες υποθέσεις όπου το ίδιο το Δικαστήριο όρισε το ποσό της αποζημίωσης, καθώς τα κράτη απέτυχαν να καταλήξουν σε κοινή συμφωνία για το ύψος της αποζημίωσης εντός του εξαμήνου που τάχθηκε προς το σκοπό επίτευξης σχετικής συμφωνίας.
Τα δύο σημεία που αναφέρθηκαν ανωτέρω είναι σημαντικά, καθώς το Δικαστήριο επιβεβαίωσε τον κανόνα ότι για την ενεργοποίηση του θεσμού της διπλωματικής προστασίας λόγω παραβίασης δικαιωμάτων εταιριών εξετάζεται το εσωτερικό δίκαιο στο οποίο οι εταιρίες υπάγονται και βάσει του οποίου έχουν συσταθεί και η προϋπόθεση αυτή δεν μπορεί να υποκατασταθεί λαμβάνοντας υπόψιν την ιθαγένεια των μετόχων. Ένας ακόμη λόγος για τον οποίο η απόφαση παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι γιατί το Δικαστήριο για να καθορίσει το ίδιο το ύψος της αποζημίωσης, στηρίχθηκε και σε προηγούμενες αποφάσεις άλλων δικαστηρίων που έκριναν επί παραβιάσεων διεθνώς προστατευόμενων δικαιωμάτων.
Στην πράξη, ο θεσμός της διπλωματικής προστασίας έχει ατονήσει, καθώς έχουν προβλεφθεί άλλοι μηχανισμοί δράσης για την ικανοποίηση αξιώσεων ιδιώτη κατά κράτους, όπως ο μηχανισμός της ατομικής προσφυγής. Ωστόσο, η απόφαση ανέδειξε την ανάγκη προστασίας των επενδυτών και των επενδύσεων, μέσω διμερών και πολυμερών συμφωνιών και δημιούργησε νομολογία σχετικά με το βαθμό προστασίας που μπορούν να αντλήσουν οι εταιρίες στηριζόμενες στο πλαίσιο προστασίας που παρέχεται στους εταίρους τους. Το ζήτημα αυτό της ανάγκης προστασίας των επενδύσεων εθίγη και από δύο από τα μέλη του Δικαστηρίου κατά τις μειοψηφούσες τοποθετήσεις τους. Και ενώ πράγματι, στη σύγχρονη πρακτική, δίνεται όλο και μεγαλύτερη έμφαση στην προστασία των επενδύσεων μέσω σαφώς καθορισμένων συμφωνιών, εξετάζοντας το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου εκδόθηκε η απόφαση και την έλλειψη τέτοιων ολοκληρωμένων συστημάτων προστασίας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η υπόθεση αυτή ανέδειξε το υφιστάμενο κενό σε επίπεδο πρακτικής, ενώ υπήρξε προπομπός της έμφασης που δόθηκε στη συνέχεια όσον αφορά την αποτελεσματική προστασία των επενδύσεων και τον καθορισμό ειδικών οργάνων με δικαιοδοτική αρμοδιότητα για την επίλυση ανάλογων διαφορών. Επίσης, η εν λόγω υπόθεση είναι ιδιαιτέρως σημαντική καθώς μέσω του θεσμού της διπλωματικής προστασίας, μία υπόθεση παραβίασης διεθνώς προστατευόμενων δικαιωμάτων μπόρεσε να οδηγηθεί ενώπιον του Δικαστηρίου. Μάλιστα, ήταν η πρώτη υπόθεση που κρίθηκε από το Δικαστήριο με βάση μία διεθνή και μία περιφερειακή σύμβαση προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ανέδειξε τη σημασία του ατόμου ως δρώντος υποκειμένου για την προάσπιση των δικαιωμάτων του και την ανάγκη να δοθεί locus standi στο άτομο ενώπιον διεθνών δικαστηρίων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Case Concerning Ahmadou Sadio Diallo (Republic of Guinea v Democratic Republic of Congo) Case 103, Judgment, 30 Νοεμβρίου 2010, διαθέσιμη στο https://www.icj-cij.org/en/case/103/judgments
Ρούκουνας Εμμανουήλ, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο ΙΙΙ, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2019, Κεφ. V, Η διπλωματική προστασία, σελ. 123-135
Sandy Ghandhi, Human Rights and the International Court of Justice, The Ahmadou Sadio Diallo Case, Human Rights Law Review 11(3), 2011, Oxford University Press, διαθέσιμο στο https://academic.oup.com/hrlr
Alberto Alvarez-Jimenez, Foreign Investors, Diplomatic Protection and the International Court of Justice’s Decision on Preliminary Objections in the Diallo Case, North Carolina Journal of International Law and Commercial Regulation, Vol. 33 (3), 2018, άρθρ. 2, σελ.
Dapo Akande, Award of Compensation by International Tribunals in Inter-State Cases: ICJ Decision in the Diallo Case – UPDATED, 21 Ιουνίου 2012, Ejil:Talk!, διαθέσιμο στo: https://www.ejiltalk.org/award-of-compensation-by-international-tribunals-in-inter-state-cases-icj-decision-in-the-diallo-case/
Stephen J. Knight, Angus J. O’ Brien, Clarifying the Scope of Diplomatic Protection of Corporate and Shareholder Rights, Case Note, Melbourne Journal of International Law, Vol. 9, 2008
Barcelona Traction, Light and Power Company, Limited (Belgium v. Spain) (New Application: 1962), διαθέσιμο στο https://www.icj-cij.org/en/case/50/judgments