Γράφει η Έφη Καρμαντζάνη
Από τότε που ο κορωνοϊός έκανε την εμφάνισή του στη ζωή μας, πληθώρα κειμένων έχουν γραφτεί για τη σύνδεση της διαχείρισης της πανδημίας παγκοσμίως με την εφαρμογή της θεωρίας της βιοπολιτικής και δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι τα μέτρα που εισάγονται για την αντιμετώπιση της κατάστασης αποσκοπούν σε έναν άνευ προηγουμένου έλεγχο της ζωής των πολιτών. Τί υποστηρίζει όμως η θεωρία της βιοπολιτικής και γιατί θεωρείται επίκαιρη στις μέρες μας;
Εισηγητής της θεωρίας της βιοπολιτικής θεωρείται ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ, ο οποίος αναφέρθηκε στην έννοια αυτή κατά τη διάρκεια μίας σειράς παραδόσεων στο Κολλέγιο της Γαλλίας (1978-1979)[1]. Σύμφωνα με τη θεωρία της βιοπολιτικής, η πολιτική εξουσία επιχειρεί να ελέγξει και να ρυθμίσει την ίδια τη ζωή και τον θάνατο του πληθυσμού, χρησιμοποιώντας τεχνικές διαχείρισης και ρύθμισης της ζωής, μέσω αξιοποίησης των κατακτήσεων της βιοτεχνολογίας, της ανάλυση γενετικών δεδομένων και στατιστικών και του ελέγχου των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων, κεφαλαιοποιώντας δηλαδή εν τέλει την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη[2]. Προς διαιώνιση δηλαδή και επέκταση της εξουσίας της, η καθεστηκυία τάξη παρεμβαίνει στον πυρήνα της ζωής των πολιτών και τη διαμορφώνει κατά τέτοιο τρόπο, ώστε εν τέλει να μην επεμβαίνει εκ των υστέρων ρυθμιστικά μέσω της καταστολής ή της ενσωμάτωσης, αλλά διαμορφώνοντας ουσιαστικά εκ των ενόντων, το αντικείμενο του ελέγχου της.
Πολλοί υπέρμαχοι της θεωρίας της βιοπολιτικής είδαν στην εποχή του κορωνοϊoύ μία επιθετική μορφή της θεωρίας αυτής, όπου η επιβολή αυστηρών περιοριστικών μέτρων και η επίκληση της κατάστασης ανάγκης θεωρήθηκε από αυτούς ως μία προσπάθεια των κρατών να ασκήσουν έλεγχο σε κάθε σφαίρα της ζωής των πολιτών, ελέγχοντας παραμέτρους του ιδιωτικού βίου οι οποίες δεν θα έπρεπε να ετερορυθμίζονται από την πολιτική εξουσία. Ένθερμος υποστηρικτής της θεωρίας αυτής είναι ο Giorgio Agamben, ο οποίος θεωρεί ότι η επιβολή της κατάστασης ανάγκης και της συνακόλουθης κοινωνικής απομόνωσης συνιστά μία κεκαλυμμένη προσπάθεια ελέγχου της ζωής των πολιτών, με στόχο τη μετατροπή τους σε υποκείμενα τα οποία ζουν μία «γυμνή ζωή (barelife)»[3]. Στο έργο του HomoSacer αναφέρεται στην έννοια της «γυμνής ζωής», δηλαδή σε μία ζωή που θα επιτελεί μόνο τις βιολογικές της λειτουργίες, αποστερημένη από κάθε έννοια δικαιώματος και αξίας, μετατρεπόμενη σε έρμαιο της αντίστοιχης πολιτικής εξουσίας[4].
Αν και οι θέσεις του Agamben έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον από φιλοσοφικής σκοπιάς, η επιβολή των μέτρων παγκοσμίως για τη διαχείρισης της πανδημίας δεν φαίνεται να απηχεί μία οργανωμένη προσπάθεια εφαρμογής της θεωρίας της βιοπολιτικής, υπό το πρίσμα των όσων υποστηρίζει ο Agamben. Εξάλλου σε απάντηση στον Agamben σύγχρονοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι οι εφαρμογές της βιοπολιτικής λαμβάνουν χώρα συντεταγμένα και χωρίς να γίνονται αντιληπτές, επομένως η άποψη του Agamben περί εκμετάλλευσης της πανδημίας για εδραίωση ακραίων πρακτικών βιοπολιτικής θεωρήθηκαν παρωχημένες και χωρίς έρεισμα στις τωρινές συνθήκες[5]. Αντίθετα, η επιβολή κατάστασης ανάγκης για την αντιμετώπιση της πανδημίας κρίνεται ως θεμιτή και δικαιολογημένη για την προστασία της υγείας και της ευημερίας του κοινωνικού συνόλου.
Ειδικότερα, στο Ελληνικό Σύνταγμα τα σχετικά με τη δυνατότητα επιβολής κατάστασης ανάγκης σε περιπτώσεις εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης (αδυναμίας) ορίζονται στο άρθρο 44 παρ. 1, όπου ορίζεται ότι σε τέτοιες περιπτώσεις είναι θεμιτή η κάμψη της απόλυτης προστασίας δικαιωμάτων και ελευθεριών[6]. Για παράδειγμα, η επιβολή του περιορισμού κυκλοφορίας με σκοπό τον περιορισμό της μετάδοσης του ιού μπορεί να θεωρηθεί ως μέσο άσκησης βιοπολιτικής και θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι συνδέεται με την έννοια της απλής επιβίωσης του Agamben, κινείται όμως όχι προς την κατεύθυνση του ελέγχου και της αποστέρησης των ελευθεριών, αλλά προς την προστασία του Άλλου[7].
Θα λέγαμε ότι απηχεί μία έννοια της βιοπολιτικής από τη θετική της σκοπιά και ενέχει μία φουκωϊκή διάσταση της θεωρίας αυτής, όπου στόχος της εξουσίας είναι η προστασία και ενδυνάμωση της ζωής, με στόχο την ανάδυση σε ανθεκτικότερα -και πιο παραγωγικά, μοντέλα επιβίωσης[8]. Υπό το πρίσμα αυτό, οι όροι και η έννοια της βιοπολιτικής μπορούν να χρησιμοποιηθούν στον κοινωνικό διάλογο ώστε να αναδειχθεί η ανάγκη ενδυνάμωσης του κοινωνικού κράτους που θα παρεμβαίνει για την προστασία της ζωής και της υγείας του συνόλου των πολιτών και θα διασφαλίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μπορούμε δηλαδή να κάνουμε λόγο για μία έννοια “δημοκρατικής” βιοπολιτικής, που θα αναδείξει την ανάγκη για την ενίσχυση της δημόσιας υγείας, τη βελτίωση των υποδομών και την προστασία του κοινωνικού περιβάλλοντος[9].
Εξάλλου, ο ίδιος ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να αγκιστρωθεί στην ύπαρξή του και να διαφυλάξει την υγεία του. Η επιβίωση βρίσκεται στο επίκεντρο από ανθρωπολογική σκοπιά. Αυτό που μπορούμε να κρατήσουμε από τον κοινωνικό διάλογο σχετικά με τον κορωνοϊό και τη βιοπολιτική είναι η ανάγκη για διαμόρφωση νομοθετικού πλαισίου σχετικά με τη βιοϊατρική, τη βιοτεχνολογία και την προστασία των γενετικών πληροφοριών, ώστε να διασφαλίσουμε την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών στο μέλλον. Ο τρόπος διαχείρισης της πανδημίας επιτάχυνε αλλαγές που έχουν ήδη δρομολογηθεί και ανέδειξε ανάγκες για ρύθμιση που ήδη είχαν αρχίσει να διαφαίνονται. Ήταν απλά το σύμπτωμα και όχι η αιτία των αλλαγών που επήλθαν[10]. Γι’ αυτό και το διακύβευμα έγκειται στη μελλοντική διαχείριση των προβληματικών που αναδείχθηκαν μέσα από την πανδημία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Agamben, Giorgio, Homo sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, εκδ. Scripta, Αθήνα, 2005
- M. Foucault, Ιστορία της σεξουαλικότητας. 1: Η βούληση για γνώση, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2011
- Foucault, Michel,The Birth of Biopolitics: Lectures at the Collège de France, New York: Picador, 1978-1979
- Lemke Thomas, Biopolitics. Advanced Introduction, New York University Press, 2011
- Κοντιάδης Ξενοφώντας, Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα – Ο κόσμος μετά τον Covid-19, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 2020
[1]Foucault, Michel,The Birth of Biopolitics: Lectures at the Collège de France, 1978-1979, New York: Picador
[2]Lemke Thomas, Biopolitics. Advanced Introduction, New York University Press, 2011, σελ. 464
[3] Agamben, Giorgio, The enemy is not outside, it is within us, The Book Haven, 14 March 2020, διαθέσιμο στο: https://bookhaven.stanford.edu/2020/03/giorgio-agamben-on-coronavirus-the-enemy-is-not-outside-it-is-within-us
[4]Agamben, Giorgio, Homo sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, 2005, εκδ. Scripta, Αθήνα, 2005,
[5] Lorenzini, Danielle, Biopolitics in the time of the Coronavirus, In the moment, Critical Inquiry, 2 Απριλίου 2020, διαθέσιμο στοhttps://critinq.wordpress.com/2020/04/02/biopolitics-in-the-time-of-coronavirus/
[6]Μποτόπουλος, Β. Κωνσταντίνος, Κορωνοϊός και έκτακτη ανάγκη, Syntagmawatch.gr, 17 Μαρτίου 2020, διαθέσιμο στο: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/koronoios-kai-ektakti-anagi/
[7]Jörn Ahrens, Justus-Liebig-University Giessen, Germany, Theorising – Praise of Biopolitics? The Covid-19 Pandemic and the Will for Self-Preservation, Issue 45: Pandemic (im)possibilities vol. 1, 2 Ιουνίου 2020, Τhe European Sociologist, διαθέσιμοστο: https://www.europeansociologist.org/issue-45-pandemic-impossibilities-vol-1/theorising-%E2%80%93-praise-biopolitics-covid-19-pandemic-and-will
[8] M. Foucault, Ιστορία της σεξουαλικότητας. 1: Η βούληση για γνώση, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2011
[9] Sotiris, Panagiotis, Against Agamben: Is a Democratic Biopolitics Possible?,Critical LegalThinking, 14 Μαρτίου 2020, διαθέσιμοστο https://criticallegalthinking.com/2020/03/14/against-agamben-is-a-democratic-biopolitics-possible/
[10] Κοντιάδης Ξενοφώντας, Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα – Ο κόσμος μετά τον Covid-19, Αθήνα, 2020, Εκδόσεις Καστανιώτη