Γράφει η Κατερίνα Παπαδημήτρη
Η άνοδος και η πτώση κρατών δεν είναι φαινόμενο της τελευταίας δεκαετίας ή των τελευταίων δεκαετιών, ούτε καν του τελευταίου αιώνα. Πολυάριθμα είναι στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού τα παραδείγματα αυτοκρατοριών που μετά από μία περίοδο αίγλης και ισχύος, παρήκμασαν και, τελικά, εξαφανίστηκαν. Η «πτώση», λοιπόν, κρατών δεν είναι φαινόμενο της επικαιρότητας. Τα γεγονότα, όμως, της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, ανάγκασαν την διεθνή κοινότητα να στραφεί ξανά, αυτήν την φορά με μεγαλύτερη προσοχή, προς την κατεύθυνση των «αποτυχημένων» κρατών.
Αρχικά, τόσο η «αποτυχία» όσο και η «επιτυχία» ενός κράτους προσδιορίζονται από την ικανότητα του να παρέχει στα άτομα τα οποία διαβιούν εντός των συνόρων του μια σειρά από «πολιτικά αγαθά», τα οποία τελούν υπό ιεραρχική κατάταξη. Στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται η παροχή ασφάλειας, κυρίως η προστασία της ανθρώπινης ζωής. Ακολουθούν με σειρά προτεραιότητας η ύπαρξη ενός λειτουργικού νομικού συστήματος, η παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, η εκπαίδευση, η εγκαθίδρυση ενός τραπεζικού συστήματος, η ελεύθερη πρόσβαση στις πολιτικές διαδικασίες και τέλος η προστασία του περιβάλλοντος. Ανάλογα με τον βαθμό αποτελεσματικότητας τους στην απόδοση των παραπάνω πολιτικών αγαθών, η διεθνής κοινότητα δύναται να διακρίνει τα «ισχυρά» κράτη από τα «αδύναμα» ή αλλιώς «εύθραυστα», και τα τελευταία από τα «αποτυχημένα» ή τα «υπό κατάρρευση».
Ως «ισχυρά» κράτη χαρακτηρίζονται εκείνα που παρουσιάζουν μία καλή απόδοση σε όλους τους παραπάνω τομείς. Έχουν τον απόλυτο έλεγχο των εδαφών τους και παρέχουν υψηλή ποιότητα πολιτικών αγαθών στους πολίτες τους. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για τόπους τάξης και ειρήνης. Παραδείγματα τέτοιων κρατών είναι η Φινλανδία, η Νορβηγία, η Δανία και η Ελβετία τα οποία, μαζί με μερικά ακόμα, χαρακτηρίζονται, σύμφωνα με τον Δείκτη Εύθραυστης Κατάστασης του Ταμείου για την Ειρήνη, ως «τα λιγότερα ευάλωτα σε συγκρούσεις και κατάρρευση».
Αντίθετα, τα «αδύναμα» κράτη παρουσιάζουν ένα μεικτό προφίλ, ικανοποιώντας τις διεθνείς προσδοκίες σε κάποιους τομείς και αποτυγχάνοντας σε άλλους. Είναι κράτη στα οποία υπάρχουν εθνικές, θρησκευτικές, γλωσσικές ή άλλου είδους εντάσεις, οι οποίες περιορίζουν ή μειώνουν την ικανότητα του κράτους να εξασφαλίσει τα απαραίτητα πολιτικά αγαθά (πχ: Λίβανο, Νιγηρία, Τατζικιστάν, Νότια Κορέα, Λιβύη κα). Όσο πιο ασθενείς γίνονται οι αποδόσεις τους, τόσο πιο ασθενή χαρακτηρίζονται και τα ίδια και τόσο περισσότερο η μέχρι πρότινος «αδυναμία» τείνει να μετατραπεί σε «αποτυχία» (Αφγανιστάν, Γουινέα, κα). Η τελευταία, ωστόσο, σπάνια μετατρέπεται στην πιο ακραία της μορφή, την «κατάρρευση». Ιστορικά παραδείγματα κρατών που «κατέρρευσαν» είναι η Σιέρρα Λεόνε και ο Λίβανος. Αντιστοίχως, η Σομαλία, η Υεμένη, η Συρία κα χαρακτηρίζονται σήμερα από το Ταμείο της Ειρήνης ως «πολύ υψηλού κινδύνου».
Βέβαια, ένα «αποτυχημένο» κράτος δεν χρειάζεται να έχει αποτύχει σε όλους τους παραπάνω τομείς για να χαρακτηριστεί ως τέτοιο. Αν και οι μελετητές διαφωνούν ως προς τον ακριβή ορισμό του «αποτυχημένου κράτους», έχει γίνει αποδεκτό ότι ο όρος περιγράφει κράτη που δεν μπορούν να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους βάσει του διεθνούς δικαίου ή αδυνατούν να ασκήσουν τις εσωτερικές τους λειτουργίες τους λόγω της κατάρρευσης της κεντρικής τους κυβέρνησης. Θεωρητικά αποτελούν κυρίαρχα κράτη, στην πραγματικότητα όμως εμφανίζουν ένα «κενό εξουσίας», καθώς οι θεσμοί, ο κρατικός μηχανισμός, το κράτος δικαίου, η δημόσια τάξη και η ασφάλεια έχουν καταρρεύσει ή τείνουν να καταρρεύσουν. Η κατάρρευση αυτή μπορεί να οφείλεται σε αποτυχία του πολιτικού καθεστώτος, εξεγέρσεις, πραξικοπήματα, πολέμους, εισβολές, φυσικές καταστροφές ή συνδυασμό των παραπάνω. Ως αποτέλεσμα, οι κοινωνίες αυτών των κρατών παρουσιάζονται μεν ανεξάρτητες, στην πραγματικότητα όμως είναι εξαιρετικά αδύναμες.
Ο παραπάνω ορισμός, ωστόσο, δεν είναι ούτε στατικός ούτε απόλυτος. Το «αποτυχημένο» κράτος μπορεί να εξελιχθεί σε «αδύναμο» που θεωρείται βελτιωμένη κατάσταση, ή αντίθετα, να υποτροπιάσει και να χαρακτηριστεί ως «υπό κατάρρευση». Με άλλα λόγια, ένα κράτος μπορεί να παραμείνει αδύναμο δίχως να αποτύχει. Αυτό που έχει αποτύχει μπορεί στην συνέχεια να καταρρεύσει τελείως, ενώ αυτό που έχει καταρρεύσει να περάσει στην αναβαθμισμένη κατάσταση της «αποτυχίας» ή και της «αδυναμίας». Παραδείγματα που επιβεβαιώνουν την παραπάνω παραδοχή υπάρχουν πολλά. Όταν η Σομαλία απέτυχε στα τέλη της δεκαετίας του 1980, γρήγορα κατέρρευσε. Αντίθετα, ο Λίβανος, η Νιγηρία και το Τατζικιστάν κατόρθωσαν να «θεραπευτούν», περνώντας από την φάση της «κατάρρευσης» σε αυτή της «αδυναμίας». Το Αφγανιστάν και η Σιέρρα Λεόνε, προχώρησαν με την σειρά τους από την «κατάρρευση» στην «αποτυχία». Η «αποτυχία», συνεπώς, είναι ένα ρευστό σημείο, με πάντα δυνατή την κίνηση προς τα εμπρός, προς την «αδυναμία» και προς τα πίσω, προς την «κατάρρευση».
Εξαιτίας αυτής ακριβώς της ρευστότητας συνθηκών, τα «αποτυχημένα» κράτη αποτελούν σήμερα ένα από τα σημεία αιχμής του ενδιαφέροντος της διεθνούς κοινότητας. Φλέγον ερώτημα: το κατά πόσο οι εντάσεις που αναπτύσσονται στο εσωτερικό τους αποτελούν αποκλειστικά δικό τους πρόβλημα. Ο διάλογος είναι μεγάλος και οι απόψεις διφορούμενες. Η πλειοψηφία, ωστόσο, αποδέχεται πως κράτη «κενά εξουσίας», ενδέχεται να αποτελέσουν, χωρίς αυτό να είναι απόλυτο, απειλή για την διεθνή ειρήνη και ασφάλεια.
Αρχικά, αποτελούν εξαιρετικοί «οικοδεσπότες» τρομοκρατικών ομάδων, οι οποίες εκμεταλλευόμενες το καθεστώς ανομίας και χάους που δημιουργεί ένα «κενό εξουσίας» , μπορούν εύκολα και άφοβα να οργανώσουν τις επιθέσεις τους. Τρανό παράδειγμα τρομοκρατικής ομάδας που βρήκε πρόσφορο έδαφος φιλοξενίας σε «αποτυχημένο» κράτος είναι αυτό της Al-Qaeda, η οποία αφού εξασφάλισε «ασφαλές καταφύγιο» στο Αφγανιστάν, σχεδίασε μια από τις πιο καταστροφικές τρομοκρατικές επιθέσεις στην ιστορία του σύγχρονου κόσμου, την 11η Σεπτεμβρίου 2001, όπως έμεινε γνωστή. Επιπλέον, δεν είναι λίγες οι φορές που παρείχαν προστασία σε ηγέτες τρομοκρατικών οργανώσεων, καθιστώντας εξαιρετικά δυσχερή την σύλληψη τους από διεθνείς υπηρεσίες επιβολής του νόμου. Η Συρία, για παράδειγμα, είχε αποτελέσει ασφαλές καταφύγιο για μερικούς από τους αυτουργούς της τρομοκρατικής επίθεσης που έλαβε χώρα στις 13 Νοεμβρίου 2015 στο Παρίσι. Βέβαια, να σημειωθεί, πως ένα «αποτυχημένο» κράτος δεν αποτελεί ipso facto και εκκολαπτήριο τρομοκρατίας. Κατά την κρατούσα άποψη, πρέπει να συντρέξουν και άλλοι καθοριστικοί παράγοντες. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι κράτη της Ασίας και της Αφρικής με πολύ χαμηλά επίπεδα κρατικής κυριαρχίας και αποτελεσματικής διακυβέρνησης, όπως η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, δεν έχουν, τουλάχιστον μέχρι σήμερα, συσχετιστεί με φαινόμενα τρομοκρατίας.
Εκτός όμως από «εστίες» τρομοκρατίας, τα «αποτυχημένα» κράτη θεωρούνται και «κοιτίδα» για την ανάπτυξη οργανωμένων εγκληματικών δραστηριοτήτων. Οι ασθενείς κρατικές δομές και τα διάτρητα σύνορα διευκολύνουν την διακίνηση ναρκωτικών, πολύτιμων λίθων αλλά και ανθρώπων, υποσκάπτοντας την διεθνή ασφάλεια καθώς και τις προσπάθειες του κράτους να επανακάμψει. Το Αφγανιστάν, για παράδειγμα, είναι ο κύριος προμηθευτής οπίου παγκοσμίως, ενώ το εμπόριο κοκαΐνης στην Κολομβία, αποτελεί την οικονομική «ατμομηχανή» της, παρά το γεγονός ότι η δραστηριότητα είναι παράνομη. Αποτέλεσμα των παραπάνω συνθηκών είναι η μείωση του ανταγωνισμού στην αγορά, η αύξηση των φαινομένων διαφθοράς καθώς και η υπονόμευση της αποδοτικότητας της οικονομίας. Πάντως, το οργανωμένο έγκλημα δεν απαιτεί συνθήκες ανομίας και απουσίας κρατικών θεσμών για να ανθίσει. Υπάρχουν και εγκληματικές οργανώσεις, οι οποίες στηρίζουν την επιτυχία των δραστηριοτήτων τους σε πόρους, οι οποίοι είναι διαθέσιμοι μόνο στις ανεπτυγμένες χώρες και συγκεκριμένα στις κυβερνήσεις αυτών. Περίφημο, το παράδειγμα της Γιακούζα, συνδικάτων οργανωμένου εγκλήματος στην Ιαπωνία, η οποία κάθε άλλο παρά «αποτυχημένη» είναι.
Λαμβάνοντας υπόψη όσα εκτέθηκαν παραπάνω, η διεθνής κοινότητα καλείται, με σεβασμό πάντα στην εθνική κυριαρχία κάθε κράτους, να επέμβει, εγκαταλείποντας οποιαδήποτε τακτική ουδετερότητας.
Είναι, όμως, δυνατή η σωτηρία των «αποτυχημένων» κρατών;
Η πολυπλοκότητα των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν τα «αποτυχημένα» κράτη αποδεικνύει πως η ανοικοδόμηση τους είναι, μάλλον, περισσότερο ένας «ευγενής σκοπός» παρά πραγματικότητα. Όπως μας δείχνει το παράδειγμα του σύγχρονου Αφγανιστάν, η ανόρθωση ενός κράτους είναι ένα μεγάλο, χρονοβόρο και πρωτίστως δαπανηρό εγχείρημα. Για αυτό τον λόγο, η τόνωση των «αδύναμων» κρατών πριν φτάσουν στην «αποτυχία», μέσω της εξάλειψης του «κενού εξουσίας», της στήριξης του εμπορίου, της χορήγησης επιδοτήσεων καθώς και της ενδυνάμωσης των ενόπλων δυνάμεων είναι, σύμφωνα με την φωνή της πλειοψηφίας, η ενδεδειγμένη λύση.
Συμπερασματικά, η πραγματική απειλή ελλοχεύει, τελικά, όχι στα ίδια τα «αποτυχημένα» κράτη αλλά στον ολοένα αυξανόμενο αριθμός τους, ο οποίος εντείνει τον κίνδυνο μίας παγκόσμιας αναταραχής. Κρίνεται, λοιπόν, αδήριτης σημασίας η αποτροπή τόσο των νυν «αδύναμων» κρατών από το να «αποτύχουν», όσο και των «αποτυχημένων» από το να «καταρρεύσουν». Άλλωστε ας μην ξεχνάμε πως «η επιτυχία δεν είναι οριστική και η αποτυχία δεν είναι μοιραία: είναι το κουράγιο να συνεχίζουμε που έχει σημασία». (Winston Churchill).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Global Guerrillas, “Weak, Failed and Collapsed States”, 1 Μαΐου 2004, διαθέσιμο εδώ
- Robert I. Rotberg, “Failed States, Collapsed States, Weak States: Causes and Indicators”, διαθέσιμο εδώ.
- The Economist, “What makes a failed state?”, 2 Σεπτεμβρίου 2021, διαθέσιμο εδώ
- Yoo John, “Fixing Failed States”, Berkeley Program in Law and Economics, Working Paper Series, 2010, διαθέσιμο εδώ
- Αντωνόπουλος Κωνσταντίνος και Μαγκλιβέρας Κωνσταντίνος,“Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας”, Νομική Βιβλιοθήκη, 3η έκδοση, 2017, σελ 138.
- Carment David,“Assessing State Failure: Implications for Theory and Policy”, Third World Quarterly, 2003, διαθέσιμο εδώ
- Conference: “New Security Agendas: European and Australian Perspectives”,“The Perils of Weakness: Failed States and Perceptions of Threat in Europe and Australia”, Menzies Centre for Australian Studies, King’s College, London, July 2004, διαθέσιμο εδώ
- Wibke Hansen “The Failed State – Organized Crime – Terrorism Nexus.” German Institute for International and Security Affairs, 2011, διαθέσιμο εδώ
- Fragile state index 2021, διαθέσιμο εδώ
- Luigi Paoli Puccetti, “Failed States and Terrorism: Engaging the Conventional Wisdom”, E-International Relations, 22 May 2021, διαθέσιμο εδώ
- Πηγή εικόνας, «Fragility in the World 2021», διαθέσιμη εδώ