Γράφει ο Παύλος Σαλονικίδης
Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε, πρωτίστως, με τη σχέση ΗΠΑ-Κούβας, κατά την περίοδο John F. Kennedy. Μετά την ανάλυση των γεγονότων χειροτέρευσης των σχέσεων των δύο κρατών, θα επικεντρωθούμε στις προσπάθειες εξεύρεσης λύσης, ώστε να συνυπάρξουν οι δύο χώρες ειρηνικά, καταλήγοντας στη σημερινή πραγματικότητα.
Από το 1959, η εξουσία στην Κούβα βρίσκεται στα χέρια του Fidel Castro. Ενώ οι πρώτες επαφές του με τις ΗΠΑ ήταν αρκετά θερμές, αυτό άλλαξε άρδην. Η πολιτική εθνικοποίησης των μονάδων μαζικής παραγωγής, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη έντονων δεσμών της Κούβας με τη Σοβιετική Ένωση, είχαν ως αποτέλεσμα την οξεία αντίδραση των Αμερικανών, την επιβολή ταξιδιωτικού και εμπορικού εμπάργκο προς την Κούβα και τη θέση σε ισχύ του Mangoose Project, ενός σχεδίου ανατροπής του Castro και εγκαθίδρυσης μίας φιλοαμερικανικής κυβέρνησης στην Κούβα.
Θα ακολουθήσει το 1961 η Επιχείρηση στον Κόλπο των Χοίρων, η αποβίβαση, δηλαδή, στη νήσο Κουβανών παραστρατιωτικών, οι οποίοι, με την στρατιωτική βοήθεια των Aμερικανών, επιχείρησαν να καταλάβουν την εξουσία με ένοπλο αγώνα εκδιώχνοντας τον Castro. Η επιχείρηση στέφεται με πρωτοφανή αποτυχία, με τον Castro να εμφανίζεται, πέρα από προετοιμασμένος, ως ο ηθικός νικητής.
Αποκορύφωμα της επιδείνωσης των σχέσεων των δύο χωρών αποτέλεσε η Κρίση των πυραύλων της Κούβας το 1962, σημείο κατά το οποίο ο πλανήτης έφτασε στο χείλος ενός πυρηνικού ολέθρου. Μετά τον εντοπισμό στην Κούβα πυραύλων μεσαίου βεληνεκούς εδάφους-εδάφους, ο Λευκός Οίκος επέβαλε ναυτικό αποκλεισμό στη νήσο. Οι Κουβανοί άρχισαν εργασίες κατασκευής βάσεων για πυραύλους τύπου SS-5, ικανούς να πλήξουν, ακόμα και την Ουάσιγκτον. Τελικώς, όμως, η κρίση δεν εξελίχθηκε σε πόλεμο. Οι Αμερικανοί συμφώνησαν να εγκαταλείψουν τις επιχειρήσεις ανατροπής του Castro και οι Σοβιετικοί να αποσύρουν τα πυρηνικά τους και τους πυραύλους από τη νήσο.
Παρά τις κρίσεις, και το κλείσιμο εκατέρωθεν πρεσβειών από το 1961, υπήρξαν προσπάθειες εξεύρεσης αρχικώς κοινών σημείων επαφής, με πρώτη την συνάντηση το ίδιο έτος στην Ουρουγουάη του Che Guevara, με τον Richard Goodwin, βοηθό του Λευκού Οίκου, σε μία αναζήτηση ενός “modus vivendi” μεταξύ των δύο κρατών.
Το πρώτο ουσιαστικό παράθυρο ευκαιρίας συζητήσεων παρουσιάστηκε το 1962, με τις διαπραγματεύσεις για τους Κουβανούς παραστρατιωτικούς αιχμάλωτους της Επιχείρησης στον Κόλπο των Χοίρων. Αποστάλθηκε στην Κούβα ο Αμερικανός δικηγόρος James Donovan, ο οποίος πέτυχε την απελευθέρωση των αιχμαλώτων έναντι μεγάλων ανταλλαγμάτων. Ο ίδιος κλήθηκε αρκετές φορές στην Κούβα από τον Castro και τον προσωπικό του ιατρό, Rene Vallejo, προκειμένου να συζητήσουν για το μέλλον των δύο χωρών.
Αυτούς τους διαύλους επικοινωνίας ήθελε να εκμεταλλευτεί κατά το 1963 ο Πρόεδρος Kennedy. Επεδίωκε να εξασφαλίσει τη βελτίωση των σχέσεων με την Αβάνα, με τρόπο βέβαια διακριτικό, μακριά από τα φώτα της αμερικανικής κοινής γνώμης. Και ο Κουβανός πρωθυπουργός φαινόταν, πως υποστήριζε την ιδέα μιας επαναπροσέγγισης των δύο κυβερνήσεων, παρουσία πιθανόν και της Σοβιετικής Ένωσης στις όποιες συζητήσεις.
Για να αποδεχθούν οποιαδήποτε συμφωνία, οι Κουβανοί ζητούσαν να αναγνωρίσουν οι Αμερικανοί το καθεστώς Castro, να άρουν το εμπάργκο, που είχαν επιβάλει και τα μέτρα, που είχε λάβει ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών. Αντίστοιχα, οι Αμερικανοί απαιτούσαν να σταματήσουν οι Κουβανοί τη στήριξη τους σε κινήματα επανάστασης σε χώρες της αμερικανικής ηπείρου.
Όμως, δεν ήταν δυνατό να υπάρξει οποιαδήποτε σύγκλιση, χωρίς την κρυφή διαμεσολάβηση τρίτου προσώπου, ώστε αυτή να γίνει μυστικά και αποτελεσματικά. Για αυτόν τον σκοπό εξαιρετικά χρήσιμη κατέστη η πρωτοπόρα για την εποχή της δημοσιογράφος Lisa Howard. Η Αμερικανίδα δημοσιογράφος ταξίδεψε στην Κούβα, όπου πήρε συνέντευξη από τον ηγέτη της, ο οποίος της αποκάλυψε, ότι επιθυμούσε την έναρξη διαπραγματεύσεων για την αποκατάσταση των σχέσεων των δύο κρατών. Με την επιστροφή της στις Η.Π.Α η Howard ζήτησε τον Μάιο του 1963 από την CIA να λάβει η ίδια διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ των δύο κυβερνήσεων, κάτι το οποίο η Υπηρεσία δεν αποδέχτηκε. Θα περάσουν μήνες, έως ότου η Howard να αποκτήσει πρόσβαση το Σεπτέμβριο στον Λευκό Οίκο, μέσω του πρέσβη William Attwood.
Το ζήτημα, πλέον, ήταν ποιος θα έκανε το πρώτο βήμα, καθώς οι δύο πλευρές δεν ήθελαν να φανεί πως υποχωρούν. Τελικώς, στο σπίτι της Howard στη Νέα Υόρκη θα συναντηθούν ο προαναφερθείς Attwood και ο πρέσβης της Κούβας στον Ο.Η.Ε Lechuga, για να καθορίσουν τον τρόπο διεξαγωγής των διαπραγματεύσεων ανωτέρων κλιμακίων. Ακολούθησαν τις επόμενες εβδομάδες τηλεφωνικές συνομιλίες μεταξύ Attwood και Vallejo, κατά τις οποίες εκφράστηκε, μεταξύ άλλων η επιθυμία του Castro να πραγματοποιηθούν οι όποιες διαπραγματεύσεις στη νήσο της Καραϊβικής, παρουσία του ιδίου, συναντώντας την άρνηση των Αμερικανών. Επίσης, πέραν των συζητήσεων τούτων, ο Kennedy έστειλε δύο μηνύματα εμμέσως στον Castro, μέσα από μία ομιλία του στο Μαϊάμι και μέσω του δημοσιογράφου Jean Daniel.
Ενώ οι συζητήσεις κινούνταν σε αρκετά ικανοποιητικό επίπεδο, παρά την αβεβαιότητα των Αμερικανών αξιωματούχων, συνέβη ένα μοιραίο γεγονός. Στις 22 Νοεμβρίου 1963 ο Πρόεδρος Kennedy δολοφονείται. Ο Castro, ιδιαίτερα απογοητευμένος, θεώρησε, ορθώς, πως αυτό το γεγονός θα αποτελούσε, ίσως, την ταφόπλακα, στις προσπάθειες επαναπροσέγγισης των δύο κυβερνήσεων.
Παρόλα αυτά, οι Κουβανοί συνέχισαν τις προσπάθειες τους με δύο τρόπους. Αρχικά, ο Castro έστειλε μήνυμα υποστήριξης στον υποψήφιο για τις προεδρικές εκλογές του 1964 Lyndon Johnson, ελπίζοντας οι διαπραγματεύσεις να συνεχίσουν από εκεί που σταμάτησαν. Επιπρόσθετα, με πρωτοβουλία της Howard, πραγματοποιήθηκε συνάντηση στη Νέα Υόρκη μεταξύ του Che Guevara και του Αμερικανού γερουσιαστή McCarthy. Όμως, οι συζητήσεις δεν είχαν κάποια θετική κατάληξη. Ο πρόεδρος Johnson, αναγνωρίζοντας τα επιχειρήματα, που τον προέτρεπαν να μην ακολουθήσει φιλική πολιτική προς την Κούβα, απέφυγε να ασχοληθεί τόσο ενεργά με το θέμα, όσο ο προκάτοχος του. Θα ακολουθήσει, άλλωστε η Camarioca Crisis του 1965, κατά την οποία χιλιάδες Κουβανοί μετανάστευσαν αναγκαστικώς, δια θαλάσσης προς τις Η.Π.Α, προκαλώντας μία ανθρωπιστική κρίση μεγάλων διαστάσεων, οι συνέπειες της οποίας ευτυχώς μετριάστηκαν.
Τις επόμενες δεκαετίες οι κρίσεις μεταξύ των δύο κρατών συνεχίστηκαν. Η «εκστρατεία» του Castro στην Αφρική, κυρίως στην Αγκόλα, η κατάρριψη πολιτικού αεροσκάφους από τις Κουβανές στρατιωτικές δυνάμεις το 1996 και η σκληρή πολιτική του George Bush ενίσχυσαν το κλίμα εχθρικότητας μεταξύ των δύο κυβερνήσεων.
Την τελευταία δεκαετία, η κυβέρνηση Barrack Obama εντατικοποίησε τις προσπάθειες εξεύρεσης λύσης. Οι πρεσβείες των δύο χωρών επαναλειτούργησαν, ενώ η Κούβα, έγινε δεκτή ως παρατηρητής πίσω στον Οργανισμό Αμερικανικών Κρατών, μετά από 50 χρόνια. Είχε προηγηθεί η ιστορική παραίτηση Fidel και η ανάληψη της εξουσίας από τον αδερφό του, Raul Castro. Παρά ταύτα, η βελτίωση της κατάστασης κάθε άλλο παρά μόνιμη ήταν. Αγνοώντας την προτροπή του προκατόχου του, ο τωρινός πρόεδρος Donald Trump απείλησε με επαναφορά του ολοκληρωτικού εμπάργκο και επέβαλλε μέτρα δυσμενή για την εύθραυστη οικονομία της Κούβας.
Είναι πολύ πιθανό οι σχέσεις μεταξύ Η.Π.Α και Κούβας να είχαν ήδη μεταβληθεί προς το καλύτερο. Εάν δεν δολοφονούταν ο John Kennedy, κανείς δεν γνωρίζει πως θα εξελίσσονταν τα πράγματα, με κάποιους να μιλούν ακόμα και για πιθανή αλλαγή του status quo στην Κούβα. Όμως η Ιστορία δεν γράφεται με «εάν» και «αλλά». Το κρίσιμο είναι, πως η Αβάνα αποτελεί έναν μικρό βραχνά για τις Η.Π.Α και κυρίως, η Ουάσιγκτον παραμένει το μέγιστο εμπόδιο για την οικονομική, και όχι μόνο, ανάπτυξη της Κούβας στην σημερινή εποχή.
Πηγές
1) William M. Leogrande & Peter Kornbluh, Backchannel to Cuba, The Hidden History of Negotiations between Washington and Havana, The University of North Carolina Press, 2014.
2) Martin McCauley, Russia, America and the Cold War, 1949-1991, Νέα Υόρκη: Longman 2004.
3) Petro Calvocoressi, World Politics since 1945, Έσσεξ, Αγγλία: Person Education Limited, 2009.
4) Zach Montague, “Trump Administration Cuts Flights to Most Cuban Airports”, The New York Times, 25 October 2019,
https://www.nytimes.com/2019/10/25/us/politics/flights-cuba-trump.html
5) Ruben Urrribares, “The Cuban Air Force at the Second World War, the Cuban Aviation,
http://www.urrib2000.narod.ru/Mil1-4-e.html
6) Cold War International History Project Bulletin, The Global Cuban Missile Crisis, Issue 17-18, Fall 2012,
https://www.wilsoncenter.org/sites/default/files/CWHIP_Bulletin_17-18_Cuban_Missile_Crisis_v2_COMPLETE.pdf
7) Stella Krepp, “Cuba and the OAS: A Story of Dramatic Fallout and Reconciliation”, 18 December 2017, Wilson Center, https://www.wilsoncenter.org/blog-post/cuba-and-the-oas-story-dramatic-fallout-and-reconciliation
8) Robert S. Norris “The Cuban Missile Crisis: A Nuclear Order of Battle October/November 1962”, 24 October 2012, Wilson Center,
https://www.wilsoncenter.org/sites/default/files/2012_10_24_Norris_Cuban_Missile_Crisis_Nuclear_Order_of_Battle.pdf
9) Peter Kornbluh “My Dearest Fidel’: An ABC Journalist’s Secret Liaison With Fidel Castro”, Politico Magazine, May/June 2018,
https://www.politico.com/magazine/story/2018/04/20/cuba-fidel-castro-affair-lisa-howard-218007
10) Jean Daniel, “I was with Fidel Castro when JFK was assassinated”, The New Republic, 7 December 1963,
https://newrepublic.com/article/120460/fidel-castro-reaction-kennedy-assassination-cuba
11) “Camarioca crisis in 1965”, Federal Department of Foreign Affairs of Switzerland,
https://www.eda.admin.ch/eda/en/fdfa/fdfa/aktuell/dossiers/alle-dossiers/schweizer-schutzmachtmandate-usa-kuba/camarioca-krise.html
12) History.com Editors, “United States severs diplomatic relations with Cuba”, 13 November 2009, https://www.history.com/this-day-in-history/united-states-severs-diplomatic-relations-with-cuba
13) Memorandum From the Chief of Operations, Operation Mongoose (Lansdale) to the Members of the Caribbean Survey Group” Office of the Historian, no 293 document of the “Foreign Relations of the United States, 1961–1963, Volume X, Cuba, January 1961–September 1962 Cuba, 1961-1962”, https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1961-63v10/d293
14) Hungarian Embassy in Havana (Beck), Report on US- Cuban Talks, 31 March 1963, Wilson Center Digital Archive, https://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/116847
15) White House memorandum, Top Secret, “Mr. Donovan’s Trip to Cuba,” 4 March 1963, National Security Archive,
http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB269/doc02.pdf
16) Memorandum for the Director of Central Intelligence: “Interview of US Newswoman with Fidel Castro indicating possible interest in Rapprochement with the United States”, 5 May 1963, National Security Archive,
https://nsarchive2.gwu.edu//NSAEBB/NSAEBB103/630501.pdf
17) “Record of a conversation with Fidel Castro Ruz Prime Minister of the Republic of Cuba” 20 February 1963, Wilson Center Digital Archive,
https://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/177834
18) “Memorandum from Gordon Chase of the National Security Council Staff to the President’s Special Assistant for National Security Affairs (Bundy)”, 21 October 1963, Office of the Historian, no 372 document of the “Foreign Relations of the United States, 1961–1963, Volume X, Cuba, January 1961– September 1962 Cuba, 1961-1962”,
https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1961-63v11/d372
19) “William Attwood- Contacts with Lisa Howard and Castro’s office”, 22 November 1963, National Security Archive, https://nsarchive2.gwu.edu//dc.html?doc=4444506-Document-05-U-S-Mission-to-the-United-Nations
20) “Memorandum for the Record Contact with Cuban Leaders”, 12 November 1963, Office of the Historian, no 377 document of the “Foreign Relations of the United States, 1961–1963, Volume X, Cuba, January 1961–September 1962 Cuba, 1961-1962”,
https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1961-63v11/d377
21) “Verbal Message given to Miss Lisa Howard of ABC News in Havana, Cuba” 12 February 1964, National Security Archive,
https://nsarchive2.gwu.edu//dc.html?doc=4329954-Document-07-Memorandum-Verbal-Message-given-to
22) “Memorandum of conversation- Meeting with Che Guevara, Cuban Minister of Industry”, 17 December 1964, Office of the Historian, no 293 document of “Foreign relations of the United States, 1964-1968, Volume XXXII, Dominican Republic; Cuba’ Haiti; Guyana”,
https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v32/d294
23) “William H. Attwood, Oral History Statement”, 8 November 1965, John F. Kennedy Presidential Library archives,
https://www.jfklibrary.org/assetviewer/archives/JFKOH/Attwood%2C%20William%20H/JFKOH-WHA-01/JFKOH-WHA-01
24) “Memorandum From Gordon Chase of the National Security Council Staff to the President’s Special Assistant for National Security Affairs (Bundy)”, 25 November 1963 , Office of the Historian, no 378 document of the “Foreign Relations of the United States, 1961–1963, Volume X, Cuba, January 1961–September 1962 Cuba, 1961-1962”,
https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1961-63v11/d378
25) “Memorandum Prepared in the Department of State Unofficial Visit of Prime Minister Castro of Cuba to Washington—A Tentative Evaluation” 23 April 1959, Office of the Historian no 292 document of the “Foreign Relations of the United States, 1958-1960, Cuba, volume VI”,
https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1958-60v06/d292
26) “Obama Letter to Advocates of Policy Change Toward Cuba”, 14 December 2016, National Security Archive,
https://nsarchive2.gwu.edu//dc.html?doc=4329948-Document-01-Letter-Obama-Letter-to-Advocates-of