Γράφει η Ιφιγένεια Τσακαλογιάννη
Κάποιες φορές μία δικαστική υπόθεση έχει ευρύτερες επιπτώσεις από τον στενό κύκλο των συγκεκριμένων μερών της διαφοράς και των συγκεκριμένων νομικών ερωτημάτων, με αποτέλεσμα να αποκρυσταλλώνεται ως δικαστικό προηγούμενο για περισσότερους του ενός κλάδους δικαίου και για παραπάνω του ενός νομικά συστήματα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει η υπόθεση «Urgenda κατά Ολλανδίας» του Δικαστηρίου της Χάγης, η οποία είναι, ίσως, η πιο γνωστή δικαστική υπόθεση με θέμα την κλιματική αλλαγή.
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ
Η Urgenda, μία ολλανδική Μη Κυβερνητική Οργάνωση με σκοπό την εκπόνηση σχεδίων και τη λήψη μέτρων πρόληψης της κλιματικής αλλαγής και με μέλη πολίτες, πανεπιστημιακούς καθώς και επαγγελματίες από τα ΜΜΕ και διάφορες άλλες ΜΚΟ, απέστειλε αρχικώς εκ μέρους των μελών της μία επιστολή στον Πρωθυπουργό της χώρας στις 12 Νοεμβρίου 2012. Μέσω αυτής ζητούσε τη δέσμευση του Ολλανδικού κράτους για τη λήψη μέτρων μείωσης των εθνικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 40% σε σχέση με τις αντίστοιχες του έτους 1990. Στην απαντητική επιστολή εκ μέρους του Υπουργείου Υποδομών και Περιβάλλοντος, ο Γενικός Γραμματέας ανέφερε την ανάγκη για διεθνή δράση και συνεργασία και κυρίως, για τη δημιουργία ενός φιλόδοξου, σταθερού και συνολικά αποδεκτού πλαισίου πολιτικής για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, τονίζοντας παράλληλα τον επείγοντα χαρακτήρα της κατάστασης. Παρά τις θετικές αυτές διακηρύξεις, το αίτημα της οργάνωσης δεν έγινε δεκτό. Έτσι, η Urgenda και 881 ιδιώτες προσέφυγαν κατά του ολλανδικού Δημοσίου στο Πρωτοδικείο της Χάγης.
ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ URGENDA ΚΑΙ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ
Η ενάγουσα ζητούσε λοιπόν από το δικαστήριο να αποφανθεί για τα εξής:
- Ότι οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (GHG) στην ατμόσφαιρα παγκοσμίως θερμαίνουν τον πλανήτη, διαμορφώνοντας μία κατάσταση η οποία σύμφωνα με τις επιστημονικές προβλέψεις, θα προκαλέσει επικίνδυνη αλλαγή του κλίματος, σε περίπτωση που οι εκπομπές δεν μειωθούν σημαντικά.
- Ότι αυτή η αλλαγή του κλίματος αποτελεί απειλή για μεγάλες ομάδες πληθυσμών και γενικότερα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
- Ότι η Ολλανδία βρίσκεται ανάμεσα στα κράτη με τα υψηλότερα ποσοστά εκπομπών GHG στον κόσμο.
- Ότι ο ετήσιος όγκος GHG της Ολλανδίας είναι παράνομος.
- Ότι το ολλανδικό κράτος υπέχει ευθύνη για τον ετήσιο όγκο GHG.
- Και τέλος, ότι κυρίως, το κράτος θα έχει ενεργήσει παρανόμως εάν δεν έχει καταφέρει να μειώσει τα ετήσια ποσοστά GHG στη χώρα κατά 40% σε σχέση με τα αντίστοιχα ποσοστά του έτους 1990 και σε κάθε περίπτωση τουλάχιστον κατά 25%, μέχρι το τέλος του 2020.
Οι νομικές βάσεις για την επίκληση των παραπάνω ισχυρισμών, στις οποίες στηρίχθηκε η απόφαση του δικαστηρίου, θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν λοιπόν σε τέσσερις άξονες, ως εξής:
Εικόνα 1: Οι νομικές βάσεις των ισχυρισμών της ενάγουσας
(πηγή: https://leidenlawblog.nl/articles/the-urgenda-decision-the-landmark-dutch-climate-change-case#18133 )
Α. Διεθνές Δίκαιο – Καθήκον δέουσας επιμέλειας και αρχή μη πρόκλησης βλάβης
α. Ο πυρήνας των ισχυρισμών της Urgenda αφορά το παράνομοτης ποσότητας των ολλανδικών εκπομπών GHG: καθώς έχει επιστημονικώς υποστηριχθεί πως η αύξηση των εκπομπών οδηγεί στην άνοδο της παγκόσμιας θερμοκρασίας, και συνακόλουθα στην αλλαγή του κλίματος, με σοβαρές και δυνητικώς καταστροφικές επιπτώσεις για τον άνθρωπο, την κοινωνία και το περιβάλλον, ο μεγάλος όγκος GHG της χώρας είναι παράνομος και αντίθετος με τη διεθνώς αναγνωρισμένη υποχρέωση δέουσας επιμέλειας (duty of care) που έχει και απαιτείται να ασκεί προσηκόντως το εκάστοτε κράτος, και στην περίπτωσή μας, το ολλανδικό Δημόσιο. Δηλαδή, ο κρατικός μηχανισμός απαιτείται τόσο σε θεσμικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο να λαμβάνει προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα αντιμετώπισης των κινδύνων που απειλούν τους πολίτες του. Στην παρούσα περίπτωση, ο κίνδυνος εντοπίζεται στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Έτσι, όσο το ολλανδικό κράτος δεν προχωρά στη λήψη μέτρων με στόχο τη μείωση GHG, παραβιάζει αυτή την υποχρέωση δέουσας επιμέλειας.
β. Η αρχή του δημόσιου διεθνούς δικαίου περί μη πρόκλησης βλάβης (no harm principle), η οποία αποτυπώνεται τόσο στη ∆ιακήρυξη της Στοκχόλµης 1972 (Αρχή 21) όσο και στη ∆ιακήρυξη του Ρίο 1992 (Αρχή 2) ορίζει, γενικά, πως τα κράτη δεν θα πρέπει να επιτρέπουν την πρόκληση ζηµίας σε άλλα κράτη από δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο έδαφός τους, ενώ φέρουν και σχετική ευθύνη. Θεωρητικώς, η ζημία αυτή μεταφράζεται εδώ στην αύξηση των GHG και στην αδράνεια του ολλανδικού κράτους όσον αφορά τα μέτρα μείωσης αυτών.
Β. Διεθνές Νομοθετικό Πλαίσιο για την Κλιματική Αλλαγή
α. Ως αφετηρία διεθνούς αναγνώρισης της ανάγκης δράσης κατά της κλιματικής αλλαγής, -σύμφωνα με την οποία η Urgenda ισχυρίστηκε πως η Ολλανδία υπέχει διεθνή ευθύνη για παράβαση των διεθνών της δεσμεύσεων- συναντάμε τη Σύμβαση – Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC, 1992). Η UNFCCC ενσωματώνει τον στόχο για σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων GHG στην ατμόσφαιρα σε επίπεδα τα οποία θα αποτρέπουν την επικίνδυνη ανθρωπογενή παρεμβολή στο κλιματικό σύστημα και θέτει ως στόχο την διεθνή συνεργασία και δράση για την πρόληψη της κλιματικής αλλαγής. 197 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ολλανδίας όπως επίσης και της Ε.Ε., έχουν υπογράψει και κυρώσει τη Σύμβαση. Όλα τα μέλη δεσμεύονται έτσι να υιοθετήσουν συγκεκριμένα μέτρα κατά της κλιματικής αλλαγής, λαμβάνοντας υπόψη τις κοινές αλλά διαφοροποιημένες ευθύνες τους (common but differentiated responsibilities, δηλαδή τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και περιστάσεις του καθενός, τόσο κοινωνικά και ιστορικά όσο και οικονομικά, πολιτικά).
β. Οι γενικές, ομολογουμένως, δεσμεύσεις της UNFCCC συγκεκριμενοποιήθηκαν με το Πρωτόκολλο του Κιότο (1997) και την τροπολογία της Ντόχα (2012), που με τη σειρά τους αυστηροποίησαν το πλαίσιο για τη μείωση των ρύπων των ανεπτυγμένων χωρών και των αναπτυσσόμενων οικονομιών, θέτοντας μεμονωμένους στόχους για τα 192 κράτη μέλη και ιδρύοντας τέσσερις μηχανισμούς υποστήριξης και συνεργασίας.
A-Β – κρίση δικαστηρίου: Σύμφωνα με το δικαστήριο, η δεσμευτική ισχύς των ανωτέρω και συνακόλουθα η διεθνής ευθύνη των κρατών σε περίπτωση μη εφαρμογής ή πλημμελούς εφαρμογής αυτών, μπορεί να αφορά μόνο υποχρεώσεις και παραβάσεις κράτους έναντι άλλου κράτους ή ομάδας κρατών. Δηλαδή, όταν ένα κράτος δεν τηρεί συγκεκριμένη διεθνή υποχρέωση, αυτή του η συμπεριφορά δεν θεμελιώνει διεθνή ευθύνη του κράτους έναντι φυσικών ή νομικών προσώπων (όπως η Urgenda). Συνεπώς, το δικαστήριο έκρινε πως η Urgenda δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτές τις νομικές βάσεις.
Γ. Ε.Ε. – Παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων – ΕΣΔΑ
α. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Ε.Ε. έχει διεθνώς δεσμευτεί να μειώσει τις συνολικές εκπομπές της κατά 20% μέχρι το 2020. Εργαλείο σε αυτή την προσπάθεια είναι το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπής αερίων θερμοκηπίου (ΣΕΔΕ, ETS), το οποίο συστάθηκε το 2005, σύμφωνα με την Οδηγία 2003/87/ΕΚ. Μέσω αυτού γίνεται ενός είδους αγοραπωλησία δικαιωμάτων εκπομπών από βιομηχανικές και ενεργειακές εγκαταστάσεις, ενώ για όσους τομείς δεν καλύπτει το ΣΕΔΕ εφαρμόζεται ένα σύστημα εθνικών στόχων σύμφωνα με την Απόφαση 406/2009/EΚ περί επιμερισμού της προσπάθειας μείωσης των ευρωπαϊκών εκπομπών. Περιγράφοντας τα παραπάνω, η Urgenda υποστήριξε πως η ολλανδική συνεισφορά σε αυτή την ευρωπαϊκή προσπάθεια είναι απογοητευτική, με τα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα να είναι τα ίδια με τα επίπεδα του έτους 1990, χωρίς να έχουν γίνει ουσιαστικές διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στη χώρα.
β. Παράλληλα, η νομική ομάδα της Urgenda ισχυρίστηκε πως η αξίωσή της προς το ολλανδικό Δημόσιο για δράση κατά της κλιματικής αλλαγής βασίζεται στο δικαίωμα στη ζωή (άρθρο 2), λόγω των αποδεδειγμένων κινδύνων αυτής για την ανθρώπινη υγεία (ή και της πιθανότητας να αποτελέσει αυτή κίνδυνο), καθώς και στο δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (άρθρο 8) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Όσον αφορά το δεύτερο, αναφέρεται στη χειροτέρευση της καθημερινής διαβίωσης λόγω της κλιματικής αλλαγής (μέσω ακραίων καιρικών φαινομένων, ηχορύπανσης, αστικής ρύπανσης κ.α.) και συνακόλουθα στη μη απόλαυση της ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής και κατοικίας του ατόμου.
Γ – Κρίση δικαστηρίου: Το δικαστήριο βασίστηκε στο γεγονός ότι η Urgenda δεν μπορεί να χαρακτηριστεί σαν πρόσωπο άμεσα ή έμμεσα ζημιωθέν και συγκεκριμένα ως «θύμα παραβίασης» με την έννοια του άρθρου 34 της ΕΣΔΑ, ώστε να μπορεί να επικαλεστεί παράβαση των άρθρων 2 και 8 της Σύμβασης. Όπως αναφέρεται στην απόφαση, σε αντίθεση με ένα φυσικό πρόσωπο, η ακεραιότητα ενός νομικού προσώπου (όπως μία ΜΚΟ) δεν μπορεί να παραβιάζεται, ούτε μπορεί η ιδιωτικότητα ενός νομικού προσώπου να διαταράσσεται (σχετ. ΕΔΔΑ Identoba et al./Georgia 73235/12). Ακόμα και αν στο καταστατικό της οργάνωσης αναφέρεται η προστασία της εθνικής και διεθνούς κοινωνίας από παραβάσεις των άρθρων αυτών, αυτή η απλή αναφορά δεν δίνει στην Urgenda καθεστώς ενδεχομένου θύματος παραβίασης.
Δ. Ολλανδικό Δίκαιο
Τέλος, η νομική ομάδα της Urgenda θεμελίωσε την αξίωσή της κατά του ολλανδικού Δημοσίου βάσει πρώτον, του άρθρου 21 του Συντάγματος περί της υποχρέωσης του κράτους για προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος και της διαβίωσης των πολιτών. Έχοντας αυτή τη συνταγματική υποχρέωση ως αφετηρία, επικαλέστηκε, δεύτερον, παράβαση διατάξεων του ολλανδικού Αστικού Δικαίου, αναφέροντας πως το Δημόσιο παραβίασε τη γενικότερη υποχρέωση επιμελείας για την αποτροπή επέλευσης σοβαρής βλάβης (λόγω αυξημένων GHG και κλιματικής αλλαγής) στους πολίτες της χώρας, σύμφωνα με το ολλανδικό δίκαιο αστικής ευθύνης.
ΤΕΛΙΚΗ ΑΠΟΦΑΣΗ
Τελικώς, το Πρωτοδικείο της Χάγης απέρριψε τη πλειοψηφία των ισχυρισμών της Urgenda. Όμως, όσον αφορά το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο, όπως και τη συνταγματική προστασία του περιβάλλοντος (άρθρο 21), το δικαστήριο ανέφερε πως αυτές οι πηγές μπορούν να χρησιμεύσουν στην ερμηνεία του περιεχομένου της δέουσας επιμέλειας που οφείλει το κράτος στην κοινωνία (συμπεριλαμβανομένης της Urgenda), σύμφωνα με τον ολλανδικό Αστικό Κώδικα και το δόγμα της βαριάς αμέλειας. Συνεπώς, το Πρωτοδικείο αναγνώρισε την ύπαρξη υποχρέωσης του Κράτους για την λήψη μέτρων πρόληψης κατά της επικίνδυνης κλιματικής αλλαγής στην επικράτειά του.
Ύστερα, το δικαστήριο βάσει του καθήκοντος της δέουσας επιμέλειας στο πλαίσιο της εξέτασης των γεγονότων της υπόθεσης: σημείωσε πως υπάρχει πληθώρα αποδεικτικών στοιχείων, επιστημονικώς αποδεδειγμένων, για 1) την αύξηση των σοβαρών κοινωνικών και οικολογικών κινδύνων που θα οφείλονται στην κλιματική αλλαγή εάν η παγκόσμια θερμοκρασία ξεπεράσει τους 2°C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα και 2) την ανάγκη για δυναμική, μεγάλη μείωση στις παγκόσμιες εκπομπές GHG. Συγκεκριμένα, σε αυτή την προσπάθεια, σύμφωνα με έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), απαιτείται μείωση κατά 25-40% των εκπομπών GHG στις χώρες του Παραρτήματος I της UNFCCC (στις οποίες συμπεριλαμβάνεται η Ολλανδία), μέχρι το 2020. Παρατηρώντας πως, με την τότε κλιματική και ενεργειακή της πολιτική, η χώρα δεν πληρούσε τις προϋποθέσεις ώστε να γίνεται λόγος περί φιλοδοξιών επίτευξης του συγκεκριμένου στόχου, το δικαστήριο έκρινε πως το ολλανδικό Κράτος παραβίασε το καθήκον επιμέλειας, υπό το πρίσμα της λήψης αποτελεσματικών προληπτικών μέτρων κατά της κλιματικής αλλαγής, αφήνοντας απροστάτευτους τους Ολλανδούς πολίτες, συνεπώς και την Urgenda.
Έτσι, το δικαστήριο διέταξε το ολλανδικό Δημόσιο να μειώσει τις εκπομπές GHG στην Ολλανδία κατά τουλάχιστον 25% μέχρι το τέλος του 2020.
Το Δημόσιο άσκησε έφεση κατά της απόφασης, και το Εφετείο στις 9 Οκτωβρίου 2018 έκανε αποδεκτή την πρωτόδικη απόφαση, με το ολλανδικό Δημόσιο να προσφεύγει στο αρμόδιο Ακυρωτικό Δικαστήριο.
ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Η απόφαση αυτή είναι πρωτοποριακή, όχι μόνο για την εθνική (ολλανδική), αλλά και την ευρωπαϊκή και διεθνή έννομη τάξη. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως αποτελεί ένα διεθνές δικαστικό προηγούμενο περί αναγνώρισης της υποχρέωσης (αφενός εκ μέρους του κράτους) και του δικαιώματος (του πολίτη αφετέρου) για προστασία κατά της κλιματικής αλλαγής. Παράλληλα, είναι η πρώτη απόφαση παγκοσμίως που διατάσσει το κράτος να επιδιώξει και να επιτύχει τη μείωση των εκπομπών GHG και συνεπώς, για λήψη μέτρων κατά της κύριας αιτίας της κλιματικής αλλαγής. Ένα ακόμη στοιχείο που επιβεβαιώνει το διεθνή χαρακτήρα της απόφασης είναι η μετάφραση τόσο του κειμένου της απόφασης, όσο και των σχετικών εγγράφων των εναγόντων, στα αγγλικά με στόχο ασφαλώς, την επίτευξη της διεθνούς αναγνώρισης και απήχησης (Η μετάφραση είναι απαραίτητη μόνο στις υποθέσεις που φτάνουν σε Δικαστήρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης).
Επίσης, σημαντικό είναι να αναφερθεί πως τέθηκαν προβληματισμοί για τον ρόλο του δικαστή, όταν τη δικαστική κρίση επηρεάζουν μη αμιγώς νομικά ζητήματα: δηλαδή, όταν τα επίδικα αφορούν επιστημονικά μοντέλα, πορίσματα και μαθηματικές προβλέψεις/πιθανότητες, όπως στην περίπτωση της Urgenda και γενικότερα αναφορικά με την κλιματική αλλαγή, θα ήταν, ομολογουμένως, θεμιτό το εκάστοτε δικαστήριο να ορίζει επιστημονικούς εμπειρογνώμονες, ώστε να δράσουν επικουρικά στο έργο του, βοηθώντας τους δικαστές να κατανοήσουν την κλιματική επιστήμη.
Τελικώς, η απόφαση Urgenda κατά Ολλανδίας έφερε στο προσκήνιο την κλιματική αλλαγή, υπό το πρίσμα της ανάγκης δικαστικής αναγνώρισης του επείγοντος της κατάστασης. Έχοντας αυτή την απόφαση του 2015 ως αφετηρία, οι αξιώσεις πολιτών κατά κρατών με «κλιματικές αγωγές» (climate lawsuits) πολλαπλασιάζονται. Μένει να δούμε εάν στο μέλλον οι δικαστικές αποφάσεις θα ανοίξουν νέους ορίζοντες στον τομέα, τονίζοντας και διατάσσοντας να ληφθεί άμεση δράση κατά της κλιματικής αλλαγής.
Πηγές:
- Ferreira, P. (2016). ‘Common But Differentiated Responsibilities’ in the National Courts: Lessons from Urgenda v. The Netherlands. Transnational Environmental Law, 5(2), 329-351. doi:10.1017/S2047102516000248
- Mayer, B. (2019). The State of the Netherlands v. Urgenda Foundation: Ruling of the Court of Appeal of The Hague (9 October 2018). Transnational Environmental Law, 8(1), 167-192. doi:10.1017/S2047102519000049
- The Hague District Court, Urgenda Decision, Ιούνιος 24, 2015. Διαθέσιμη σε: https://elaw.org/system/files/urgenda_0.pdf
- The Hague Court of Appeal, Urgenda Appeal Decision, Οκτώβριος 9, 2018. Διαθέσιμη σε: https://elaw.org/system/files/attachments/publicresource/Urgenda_2018_Appeal_Decision_Eng.pdf
- The Hague Court of Appeal, Urgenda Appeal Decision, Οκτώβριος 9, 2018. Διαθέσιμη σε: https://elaw.org/system/files/attachments/publicresource/Urgenda_2018_Appeal_Decision_Eng.pdf
- Roy, Suryapratim, Distributive Choices in Urgenda and EU Climate Law (June 2, 2017). Martha Roggenkamp and Catherine Banet (eds.) European Energy Law Report XI, Intersentia, 2017, Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3064346
- Suryapratim Roy & Edwin Woerdman Dr (2016) Situating Urgenda v the Netherlands within comparative climate change litigation, Journal of Energy & Natural Resources Law, 34:2, 165-189, DOI: 10.1080/02646811.2016.1132825
Πηγή εικόνας: Dutch Government Will Again Appeal Historic Urgenda Climate Verdict, Νοέμβριος 19, 2018. (https://www.climatedocket.com/2018/11/19/urgenda-climate-ruling-appeal-netherlands/)