Γράφει η Λυδία Νίκα
Η «Υπόθεση Lotus» η οποία εξετάζεται στο παρόν άρθρο, αφορά τη σύγκρουση του ομωνύμου πλοίου με το υπό τουρκική σημαία φορτηγό πλοίο Boz-Kourt στην ανοιχτή θάλασσα, στο Βόρειο Αιγαίο. Ειδικότερα, επιχειρείται η περιγραφή των πραγματικών περιστατικών της υπόθεσης και εν συνεχεία παρουσιάζονται τα ερωτήματα που τέθηκαν στο Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης το οποίο κλήθηκε να αποφανθεί επί του ζητήματος που προέκυψε μεταξύ της Γαλλίας και της Τουρκίας. Τέλος, επιδιώκεται μία σύντομη αξιολόγηση της απόφασης του Δικαστηρίου επί της συγκεκριμένης υποθέσεως.
Τα διάδικα μέρη και το αρμόδιο για την εκδίκαση της υπόθεσης Δικαστήριο
Στην υπόθεση που εξετάζεται, τα διάδικα μέρη υπήρξαν η Γαλλία και η Τουρκία. Αρμόδιο δικαστήριο για την απόφανση επί των διαφορών που του υποβλήθηκαν, ήταν το Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης, η λειτουργία του οποίου ξεκίνησε το 1922 και ολοκληρώθηκε το 1944, ενώ το παρόν δικαστήριο δεν αποτελούσε όργανο της Κοινωνίας των Εθνών, αλλά ένα ξεχωριστό όργανο με διεθνή χαρακτήρα που έδρευε στη Χάγη.
Πραγματικά περιστατικά
Στην προκειμένη περίπτωση, στις 2 Αυγούστου 1926, πριν τα μεσάνυχτα, το ταχυδρομικό ατμόπλοιο Lotus που έφερε γαλλική σημαία, συγκρούστηκε στην ανοιχτή θάλασσα στο Β. Αιγαίο, περίπου 5-6 ναυτικά μίλια βόρεια του Ακρωτηρίου Σίγρι της Μυτιλήνης, με το υπό τουρκική σημαία φορτηγό-πλοίο Boz-Kourt. Άμεση συνέπεια αυτής της σύγκρουσης ήταν η βύθιση του δευτέρου και ο θάνατος 8 ατόμων που έφεραν τουρκική υπηκοότητα. Εν συνεχεία, το γαλλικό πλοίο κατευθύνθηκε προς την Κωνσταντινούπολη, που ήταν και ο αρχικός προορισμός του, όπου και έφτασε την επόμενη ημέρα, στις 3 Αυγούστου. Εκεί, οι τουρκικές αρχές προχώρησαν στη σύλληψη του Γάλλου υποπλοιάρχου M. Demons, υπευθύνου στη γέφυρα τη στιγμή της σύγκρουσης, καθώς επίσης και του Τούρκου καπετάνιου HassanBey, ο οποίος είχε διασωθεί. Η εν λόγω σύλληψη χαρακτηρίστηκε ως «προληπτική» (“arrestation préventive”)[1] και αποσκοπούσε στη διασφάλιση της ομαλής εξέλιξης της ποινικής δίωξης που ασκήθηκε κατά των 2 αξιωματικών. Αμφότεροι, κατηγορήθηκαν για ανθρωποκτονία από αμέλεια, κάτι το οποίο πυροδότησε αντιδράσεις εκ μέρους της Γαλλίας. Ο δε M. Demons, καταδικάστηκε και συγχρόνως υποχρεώθηκε σε καταβολή εγγύησης που υπολογίστηκε σε 6.000 τουρκικές λίρες.
Η παραπομπή του Γάλλου υποπλοιάρχου στα τουρκικά δικαστήρια και η απόφανση του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης επί του ζητήματος
Αυτό που μας ενδιαφέρει όμως εδώ, είναι το γεγονός ότι η παραπομπή του γαλλικής υπηκοότητας υποπλοιάρχου, έγινε στα τουρκικά δικαστήρια. Όπως ήταν αναμενόμενο, η γαλλική κυβέρνηση θεώρησε αναρμόδια τα εν λόγω δικαστήρια για την εκδίκαση της παρούσας υπόθεσης, παραπέμποντας το επίμαχο ζήτημα στο Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης. Έχοντας δε, εκφραστεί από τους εκπροσώπους της Γαλλικής Κυβέρνησης στην Τουρκία έντονες διαμαρτυρίες περί της σύλληψης του υποπλοιάρχου, απαιτήσεις περί ελευθέρωσης αυτού και μεταφορά της υπόθεσης για εκδίκαση ενώπιον των γαλλικών και όχι των τουρκικών δικαστηρίων, η Τουρκική Κυβέρνηση στις 16 Σεπτεμβρίου 1926 εξέφρασε τη συμφωνία της περί παραπομπής της διαφωνίας σχετικά με τη δικαιοδοσία στο Διαρκές Δικαστήριο.
Ακολούθως, η συμφωνία των 2 κρατών περί υπαγωγής της εδώ εξεταζόμενης διαφοράς στο Διεθνές Δικαστήριο εκδηλώθηκε μέσω της υποβολής συνυποσχετικού (compromis) το οποίο υπεγράφη στις 12 Οκτωβρίου 1926 στη Γενεύη. Ταυτόχρονα, τέθηκε ερώτημα από την πλευρά της Γαλλίας περί παραβίασης του διεθνούς δικαίου εκ μέρους της Τουρκίας, λόγω της άσκησης ποινικής δικαιοδοσίας εναντίον του M. Demons, για ένα αδίκημα το οποίο είχε λάβει χώρα στην ανοικτή θάλασσα, κάνοντας και σχετική αναφορά στο άρθρο 15 της Συνθήκης της Λοζάνης της 24ης Ιουλίου 1923. Να σημειωθεί εδώ ότι βάσει της αρχής που αφορά την «ελευθερία των θαλασσών»[2], πλην ορισμένων εξαιρέσεων για τις οποίες υφίσταται σχετική πρόβλεψη από το διεθνές δίκαιο, η θάλασσα δεν δύναται να αποτελέσει έδαφος για οποιοδήποτε κράτος.
Εν συνεχεία, το Διαρκές Δικαστήριο διερωτήθηκε αναφορικά με την ύπαρξη κανόνα του διεθνούς δικαίου, βάσει του οποίου απαγορεύεται η άσκηση ποινικής δίωξης εκ μέρους ενός κράτους εναντίον ξένου πλοίου, εάν υπήκοος του πρώτου υπέστη βλάβη στην ανοιχτή θάλασσα. Επίσης, τέθηκε και το ερώτημα περί της ύπαρξης ενός κανόνα ο οποίος ισχύει συγκεκριμένα σε περιπτώσεις σύγκρουσης και βάσει του οποίου η άσκηση ποινικής δικαιοδοσίας ανήκει αποκλειστικά στο κράτος σημαίας του πλοίου.
Από την πλευρά της, η γαλλική κυβέρνηση πρόβαλλε το επιχείρημα περί αποκλειστικής αρμοδιότητας του κράτους της σημαίας του πλοίου αναφορικά με αδικήματα που έχουν διαπραχθεί στην ανοιχτή θάλασσα. Συνεπώς, λαμβάνοντας υπόψη το προαναφερθέν, αρμόδια θα ήταν τα δικαστήρια της Γαλλίας, και όχι της Τουρκίας και σε αυτά ήταν αναγκαίο να παραπεμφθεί και ακολούθως, να δικαστεί ο M. Demons.
Εντούτοις, εφόσον δεν είχε καταγραφεί ανάλογο περιστατικό και δεν είχε τεθεί παρεμφερές ζήτημα στις διεθνείς σχέσεις στο παρελθόν, το Διαρκές Δικαστήριο, επιδίωξε να αναζητήσει έναν εθιμικό κανόνα δικαίου που να απαγόρευε την άσκηση ποινικής δικαιοδοσίας από ένα κράτος κατά ξένων πλοίων, για περιστατικά που διαδραματίστηκαν στην ανοιχτή θάλασσα. Μην έχοντας πεισθεί περί της υπάρξεως τέτοιου είδους κανόνα, το Δικαστήριο εξέδωσε απόφαση, βάσει της οποίας δικαιωνόταν η τουρκική πλευρά.
Πιο συγκεκριμένα, το Δικαστήριο δεν μπορούσε παρά να αναγνωρίσει τη βαρύνουσα σημασία της αρχής της εδαφικότητας σχετικά με τα ζητήματα ποινικής φύσεως. Ωστόσο, θεώρησε πως η παρουσία ενός ιδιώτη ξένης υπηκοότητας σε ένα κράτος, δεν συνιστά επαρκή λόγο περί θεμελίωσης της σχετικής δικαιοδοσίας, στην περίπτωση που το έγκλημα διεπράχθη στο εξωτερικό. Η άσκηση πάντως, της ποινικής δικαιοδοσίας, επιτρέπεται, εφόσον δεν υφίσταται απαγορευτικός κανόνας που λειτουργεί ως τροχοπέδη στην έκταση αυτής. Αναφορικά δε, με τη διάπραξη ποινικών αδικημάτων σε πλοία, πρέπει να σημειωθεί ότι προκειμένου να ασκηθεί η ποινική δικαιοδοσία, γίνεται λόγος περί αυτοτελούς εξέτασης ενός αλλοδαπού κατηγορουμένου, μόνο εάν ένα κράτος παρεμποδίζεται από σχετικό κανόνα να χρησιμοποιήσει το γεγονός της επέλευσης αποτελεσμάτων σε πλοίο που φέρει τη σημαία του, ως αιτιολογική βάση για την άσκηση δικαιοδοσίας εκ μέρους του. Γιατί, ως γνωστόν, ένα πλοίο λογίζεται ως έδαφος του κράτους σημαίας, γεγονός που ισοδυναμεί με την άσκηση αποκλειστικής δικαιοδοσίας επ’ αυτού. Στην εδώ εξεταζόμενη υπόθεση δε, το Boz Kourt εξισώθηκε με το έδαφος της Τουρκίας, κάτι το οποίο είχε με τη σειρά του ως αποτέλεσμα να θεωρηθεί από το Δικαστήριο ότι οι ενέργειες του καπετάνιου του πλοίου Lotus επέφεραν τις συνέπειές τους στην Τουρκία, δίνοντας τη δυνατότητα στην τελευταία να προχωρήσει σε διώξεις.
Έτσι, αναγνωρίστηκαν εκ μέρους του Δικαστηρίου η εθνικότητα και το γεγονός της επέλευσης των αποτελεσμάτων στο έδαφος του κράτους που ασκεί την ποινική δίωξη ως βάσεις όσον αφορά την άσκηση της ποινικής δικαιοδοσίας, ενώ έγινε λόγος και περί της αποκλειστικής αρμοδιότητας του κράτους της σημαίας του πλοίου για αδικήματα διαπραττόμενα σε πλοία που βρίσκονται στην ανοιχτή θάλασσα.
Τέλος, θα πρέπει να γίνει μία αναφορά και στην περίφημη «αρχή Lotus» [3]η οποία βασίζεται στην εδώ εξεταζόμενη υπόθεση. Ειδικότερα, είναι αναγκαίο να τονιστεί ότι το Δικαστήριο αναφερόμενο στην κυριαρχία και ανεξαρτησία των κρατών η οποία συνιστά θεμέλιο λίθο του διεθνούς δικαίου, θεώρησε ότι το εκάστοτε κράτος δύναται να δεσμεύεται αποκλειστικά βάσει της δικής του βούλησης. Δηλαδή, γίνεται λόγος περί της νομιμότητας της συμπεριφοράς ενός κράτους εντός του εδάφους του, στην περίπτωση που δεν υπάρχει σχετική πρόβλεψη περί παρανομίας από κανόνα δικαίου.
Αξιολόγηση της απόφασης του Δικαστηρίου
Η παρούσα απόφαση αποτελεί μία πολύ κακή στιγμή για το Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης, εφόσον εδράζεται στην πεποίθηση πως «ό, τι δεν απαγορεύεται από το διεθνές δίκαιο επιτρέπεται». Όπως ήταν αναμενόμενο, θεωρήθηκε κατακριτέα, ενώ το περιεχόμενό της ανετράπη από τη Σύμβαση των Βρυξελλών του 1952 «περί προστασίας της ανθρώπινης ζωής στην ανοικτή θάλασσα», σύμφωνα με την οποία αναγνωρίστηκε η αποκλειστική δικαιοδοσία, τόσο αστικής, όσο και ποινικής φύσεως, του κράτους τη σημαία του οποίου φέρει ένα πλοίο περί των πάσης φύσεως πεπραγμένων στην ανοικτή θάλασσα. Να σημειωθεί, ότι την παρούσα ρύθμιση ήρθε να επιβεβαιώσει και η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το δίκαιο της θάλασσας του 1982 με σχετική αναφορά επί ζητημάτων τέτοιας φύσεως στο άρθρο 97.
Συμπερασματικά, η Υπόθεση Lotus η οποία αφορούσε τη σύγκρουση ενός γαλλικού και τουρκικού πλοίου αντίστοιχα, στην ανοιχτή θάλασσα, όπως προαναφέρθηκε, υπήρξε μία από τις σημαντικότερες υποθέσεις που απασχόλησαν τη διεθνή δικαιοσύνη. Το βασικότερο ερώτημα που τέθηκε στο Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης αφορούσε την ενδεχόμενη παραβίαση του διεθνούς δικαίου εκ μέρους της Τουρκίας λόγω της άσκησης ποινικής δικαιοδοσίας από την τελευταία εναντίον του Γάλλου υποπλοιάρχου για ένα αδίκημα το οποίο διεπράχθη στην ανοιχτή θάλασσα. Η δε απόφαση του Δικαστηρίου, ερειδόμενη στην περίφημη θέση πως για το διεθνές δίκαιο «ό, τι δεν απαγορεύεται, επιτρέπεται», δικαίωσε την τουρκική πλευρά, όντας κατακριτέα και έχοντας πλέον ανατραπεί από μεταγενέστερες Συμβάσεις οι οποίες έχουν συναφθεί. Εντούτοις, ακόμα και στις μέρες μας δεν λείπουν οι φωνές που εξακολουθούν να υποστηρίζουν αυτή την «καταστροφική για το διεθνές δίκαιο άποψη».[4]
Βιβλιογραφία
Αντωνόπουλος Κωνσταντίνος (2019) Γνωμοδοτήσεις και Αποφάσεις του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης: μια επισκόπηση. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Ρούκουνας Εμμανουήλ (2019) Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Ηλεκτρονικές πηγές
Hertogen An (2015) Letting Lotus Bloom. EJIL. [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://watermark.silverchair.com/ (τελευταία πρόσβαση 07/02/2021)
Hollis Duncan (2012) The Case of Enrica Lexie: Lotus Redux? Opinio Juris. 17 Ιουνίου. Διαθέσιμο σε: http://opiniojuris.org/2012/06/17/the-case-of-enrica-lexie-lotus-redux/ (τελευταία πρόσβαση 5/11/2020)
Πρωτογενείς πηγές
Publications De La Cour Permanente De Justice International (1927) Recueil Des Arrets. Affaire du «Lotus». 7 Septembre. [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://documents.law.yale.edu/sites/default/files/ss_lotus_-_pcij_-_1927.pdf , p. 11 (τελευταία πρόσβαση 04/02/2021)
[1]Publications De La Cour Permanente De Justice International (1927) Recueil Des Arrets. Affaire du «Lotus». 7 Septembre. [online] Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://documents.law.yale.edu/sites/default/files/ss_lotus_-_pcij_-_1927.pdf , p. 11 (τελευταία πρόσβαση 04/02/2021)
[2] Αντωνόπουλος Κωνσταντίνος (2019) Γνωμοδοτήσεις και Αποφάσεις του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης: μια επισκόπηση. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 35.
[3]Αντωνόπουλος Κωνσταντίνος (2019) Γνωμοδοτήσεις και Αποφάσεις του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης: μια επισκόπηση. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 34.
[4]Εμμανουήλ Ρούκουνας (2019) Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 56-57.