Γράφει η Δήμητρα Πανοπούλου
Φλέγον ζήτημα της διεθνούς επικαιρότητας συνιστά η μετανάστευση και ο αναγκαστικός εκτοπισμός ανθρώπων για λόγους περιβαλλοντικούς και, ιδίως, κλιματικούς∙ πρόκειται για τη λεγόμενη κλιματική ή περιβαλλοντική μετανάστευση. Τα υποκείμενά της, οι κλιματικοί μετανάστες και πρόσφυγες, βιώνουν μια τραγική, ακανθώδη πραγματικότητα την τελευταία δεκαετία, προερχόμενοι από χώρες της Μεσογείου, της Αφρικής, της νοτιοανατολικής Ασίας και της Λατινικής Αμερικής. Στο πλαίσιο της νέας αυτής μάστιγας, ανακύπτουν προβλήματα αναφορικά με τους αιτούντες άσυλο από μια χώρα- προορισμό μετανάστευσης, καθότι συχνά οι χώρες αυτές αποφασίζουν την απέλασή τους, μη αναλογιζόμενες τις δυσβάσταχτες κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στη χώρα καταγωγής και τις επικείμενες επιπτώσεις στη ζωή και την υγεία των κλιματικών μεταναστών ή προσφύγων εξαιτίας της επιστροφής τους. Αναλόγως, στην υπόθεση Τεϊτιότα κατά Νέας Ζηλανδίας, ο Τεϊτιότα υπήρξε κλιματικός πρόσφυγας στη Νέα Ζηλανδία, ο οποίος τελικά απελάθηκε αφότου αιτήθηκε άσυλο και, κατά συνέπεια, προσέφυγε στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, αναζητώντας δικαιοσύνη.
Πραγματικά Περιστατικά
Εν έτει 2007, ο Τεϊτιότα και η σύζυγός του ταξίδεψαν και εγκαταστάθηκαν στη Νέα Ζηλανδία, όπου και απέκτησαν τρία παιδιά. Η οικογένεια παρέμεινε στη νέα χώρα χωρίς άδεια παραμονής, μετά τη λήξη της, στις 3 Οκτωβρίου 2010. Το 2012, με τη βοήθεια νομικού συμβούλου και με απώτερο σκοπό να αποφύγει την απέλαση, ο Τεϊτιότα υπέβαλε αίτηση αναγνώρισης ως πρόσφυγας ή ως προστατευόμενο πρόσωπο και ζήτησε άσυλο στη Νέα Ζηλανδία. Ισχυρίστηκε ότι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της αύξησης της στάθμης της θάλασσας στην Αφρική τον εξανάγκασαν να μεταναστεύσει από το νησί Κιριμπάτι στη Νέα Ζηλανδία. Συγκεκριμένα, οι συνθήκες ζωής στο Κιριμπάτι καθίσταντο, σταδιακά, περισσότερο επισφαλείς και απρόβλεπτες, λόγω της αυξανόμενης στάθμης της θάλασσας, η οποία συνιστά απόρροια της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Επιπροσθέτως, το γλυκό νερό σπάνιζε εξαιτίας της ανάμειξής του με μολυσμένο θαλασσινό νερό και του υπερπληθυσμού στο Κιριμπάτι. Οι προσπάθειες καταπολέμησης της αύξησης της στάθμης της θάλασσας ήταν σε μεγάλο βαθμό ατελέσφορες. Εκτός των άλλων, σύμφωνα με τον Τεϊτιότα, η ακατοίκητη γη στο Κιριμπάτι είχε διαβρωθεί, με αποτέλεσμα να κυριαρχεί στην περιοχή στεγαστική κρίση.
Στις 24 Αυγούστου 2012, το Δικαστήριο Μετανάστευσης και Προστασίας εξέδωσε αρνητική απόφαση σχετικά με την αξίωση του Τεϊτιότα για άσυλο, καθώς επίσης απεφάνθη ότι ο Τεϊτιότα δε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πρόσφυγας ή προστατευόμενο πρόσωπο βάσει της Σύμβασης για το Καθεστώς των Προσφύγων, βάσει της Σύμβασης κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή βάσει του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά δικαιώματα (Σύμφωνο). Εν συνεχεία, το Εφετείο και το Ανώτατο Δικαστήριο με τη σειρά τους απέρριψαν εξίσου τις επακόλουθες προσφυγές του Τεϊτιότα με το ίδιο περιεχόμενο.
Τελικώς, ο Τεϊτιότα προσέφυγε στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ (Επιτροπή) κατά της Νέας Ζηλανδίας, σε αναζήτηση μιας δίκαιης κατάληξης της υπόθεσής του. Ενώπιόν της, ισχυρίστηκε ότι με την απέλασή του στο Κιριμπάτι, η Νέα Ζηλανδία παραβίασε το δικαίωμά του στη ζωή σύμφωνα με το Σύμφωνο.
Αιτιάσεις και Απόφαση Επιτροπής
Σε πρώτο επίπεδο, η Επιτροπή συμφωνεί με τον ισχυρισμό του ενάγοντος, ότι με την απομάκρυνσή του στο Κιριμπάτι, η Νέα Ζηλανδία έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή του κατά παράβαση του άρθρου 6 του Συμφώνου και ότι οι αρχές της χώρας δεν αξιολόγησαν ορθά τον κίνδυνο που ενέχει η απομάκρυνσή του. Συνεχίζοντας, υπενθυμίζει τη γενική νομική υποχρέωση που επιβάλλεται στα κράτη- μέλη από το Σύμφωνο, για τη μη έκδοση, απέλαση και εκδίωξη όταν υφίστανται λόγοι ουσιαστικοί που θεμελιώνονται στην πίστη ότι υπάρχει πραγματικός κίνδυνος ανεπανόρθωτης βλάβης, όπως αυτός των άρθρων 6 και 7 του Συμφώνου. Παγίως, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι ο κίνδυνος πρέπει να είναι προσωπικός, ότι η υποχρέωση μη έκδοσης, απέλασης ή άλλης μεταφοράς μπορεί εξίσου να εμπερικλείει την προστασία αλλοδαπών που δεν έχουν δικαίωμα να υπαχθούν σε καθεστώς πρόσφυγα και ότι επιβάλλεται να λαμβάνονται υπόψιν όλα τα σχετικά γεγονότα και περιστάσεις, συμπεριλαμβανομένης της γενικής κατάστασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη χώρα προέλευσης του συγγραφέα.
Πέραν αυτών, υπερτονίζει ότι εναπόκειται στα ίδια τα κράτη να εξετάσουν τα πραγματικά περιστατικά και τα αποδεικτικά στοιχεία της υπόθεσης, προκειμένου να προσδιορίσουν εάν υπάρχει τέτοιος κίνδυνος, εκτός εάν μπορεί να αποδειχθεί ότι η εκτίμηση ήταν κατάφορα αυθαίρετη ή ισοδυναμεί με πρόδηλο σφάλμα ή με άρνηση δικαιοσύνης. Επιπροσθέτως, υπενθυμίζει ότι το δικαίωμα στη ζωή επιτάσσεται να μην ερμηνεύεται στενά, ότι το εν λόγω δικαίωμα ισοδυναμεί με την ελευθερία των ατόμων να απολαμβάνουν μια ζωή με αξιοπρέπεια, απαλλαγμένα από πράξεις ή παραλείψεις που θα προκαλούσαν τον αφύσικο ή πρόωρο θάνατό τους και εν τέλει, ότι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η κλιματική αλλαγή συνιστούν μερικές από τις πιο σοβαρές απειλές του δικαιώματος στη ζωή.
Εμβαθύνοντας, η Επιτροπή παρατηρεί ότι το κράτος της Νέας Ζηλανδίας εξέτασε διεξοδικά και αποδέχθηκε τις δηλώσεις και τα αποδεικτικά στοιχεία του Τεϊτιότα ως αξιόπιστα, ωστόσο, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα στοιχεία αυτά δεν απεδείκνυαν ότι ο ενάγων αντιμετώπιζε επικείμενο ή ενδεχόμενο κίνδυνο αυθαίρετης στέρησης ζωής κατά την επιστροφή στο Κιριμπάτι. Διαπιστώνει, επίσης, ότι τα εγχώρια δικαστήρια εξέτασαν το αίτημά του για προστασία χωριστά, βάσει της Σύμβασης για το Καθεστώς των Προσφύγων και του Συμφώνου και ότι συμπέραναν πως η κυβέρνηση του Κιριμπάτι είχε, πράγματι, λάβει μέτρα για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, σύμφωνα με το Εθνικό Πρόγραμμα Δράσης και Προσαρμογής του 2007 που υπέβαλε το Κιριμπάτι στο πλαίσιο της Σύμβασης-πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή.
Κατ’ ακολουθίαν, εν προκειμένω, η Επιτροπή λαμβάνει υπόψιν τα συμπεράσματα των εγχώριων αρχών, ότι o συγγραφέας δεν είχε παράσχει επαρκείς πληροφορίες που να δείχνουν ότι η παροχή γλυκού νερού είναι απρόσιτη, ανεπαρκής ή μη ασφαλής, ώστε να δημιουργήσει μια λογικά προβλέψιμη απειλή κινδύνου για την υγεία, η οποία, κατ’ επέκτασιν, θα παραβιάζει το δικαίωμά του να απολαύσει μια ζωή με αξιοπρέπεια.
Αναφορικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην καλλιεργήσιμη γη, η Επιτροπή ενστερνίζεται το συμπέρασμα των εγχώριων αρχών ότι, ενώ ο συγγραφέας δήλωσε ότι ήταν δύσκολο να καλλιεργηθούν καλλιέργειες, δεν ήταν αδύνατο. Αναγνωρίζει, μεν, ότι σε ορισμένα σημεία, η έλλειψη εναλλακτικών λύσεων ως προς τα μέσα διαβίωσης δύναται να θέσει τα άτομα σε αυξημένο κίνδυνο εξαιτίας των δυσμενών απότοκων της κλιματικής αλλαγής, υπογραμμίζει, δε, την έλλειψη πληροφοριών που παρέσχε ο ενάγων σχετικά με εναλλακτικές πηγές απασχόλησης και σχετικά με τη διαθεσιμότητα οικονομικής βοήθειας για την κάλυψη βασικών ανθρωπιστικών αναγκών στο Κιριμπάτι. Σε παράλληλη βάση, στην παρούσα υπόθεση, η Επιτροπή αποδέχεται τον ισχυρισμό του συγγραφέα ότι η άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι πιθανό να καταστήσει το Κιριμπάτι ακατοίκητο. Βέβαια, επιβεβαιώνει ότι το Κιριμπάτι έλαβε, όντως, προσαρμοστικά μέτρα για να μειώσει τις υφιστάμενες ευπάθειες και να δημιουργήσει ανθεκτικότητα σε βλάβες που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή.
Συνεκτιμώντας τα άνω πορίσματα, η Επιτροπή διατείνεται ότι τα δικαστήρια της Νέας Ζηλανδίας παρείχαν στον ενάγοντα μια εξατομικευμένη εκτίμηση της ανάγκης του για προστασία και καταλήγει, κατά πλειοψηφία, ότι η απέλαση του Τεϊτιότα στο Κιριμπάτι δεν παραβίασε τα δικαιώματά του βάσει του άρθρου 6 παράγραφος 1 του Συμφώνου.
Νομικά Ζητήματα
Μολονότι ο ισχυρισμός του ενάγοντος περί παραβίασης των δικαιωμάτων του, τα οποία εγγυάται το άρθρο 6§1 του Συμφώνου, απορρίφθηκε από την Επιτροπή των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, αναγνωρίστηκε και επιβεβαιώθηκε εκ μέρους της, ότι οι κυβερνήσεις και οι ιθύνοντες για τη λήψη αποφάσεων οφείλουν να λαμβάνουν υπόψιν το μεταβαλλόμενο κλίμα κατά την κρίση περί έγκρισης ή μη των αιτήσεων ασύλου. Άλλωστε, είναι επόμενο και αναμενόμενο να υπάρξουν πολλές προσφυγές στην Επιτροπή με το ίδιο αντικείμενο, οι οποίες θα έχουν επιτυχή έκβαση, δεδομένου ότι η κλιματική κατάσταση επιδεινώνεται, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου στους κυβερνώντες. Στο σημείο αυτό, αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι το άρθρο 6§1 του Συμφώνου ορίζει ότι «…Από κανένα δεν μπορεί να αφαιρεθεί αυθαίρετα η ζωή», ενώ το άρθρο 7 αναφέρει ότι «Κανείς δεν υποβάλλεται σε βασανιστήρια ούτε σε ποινές ή μεταχειρίσεις σκληρές, απάνθρωπες ή εξευτελιστικές…». Κυρίως, όμως, αξίζει να παρατηρήσουμε ότι, με αφορμή το πόρισμα της Επιτροπής, σε περιπτώσεις όπου οι κίνδυνοι είναι άμεσοι, ενδέχεται να είναι παράνομο, βάσει του Συμφώνου, οι κυβερνήσεις να απελάσουν ανθρώπους πίσω σε χώρες όπου είναι εκτεθειμένοι σε κινδύνους που απειλούν τη ζωή τους λόγω των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής –άρθρο 6- ή όπου αντιμετωπίζουν πραγματικό κίνδυνο να υποστούν σκληρή, απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση -Άρθρο 7.
Σημείο που πρέπει να υπογραμμιστεί, εξίσου, είναι ότι η Επιτροπή, κατά την εφαρμογή του Συμφώνου, δεν εφαρμόζει ούτε τον ορισμό της Σύμβασης για τους Πρόσφυγες για ένα άτομο που δικαιούται καθεστώς πρόσφυγα, ούτε τον ορισμό της «υποχρέωσης μη επαναπροώθησης». Συγκεκριμένα, διακηρύσσει ότι «η υποχρέωση να μην εκδοθεί, απελαθεί ή μεταφερθεί με άλλο τρόπο, σύμφωνα με το άρθρο 6 του Συμφώνου, μπορεί να είναι ευρύτερη από το πεδίο εφαρμογής της αρχής της μη επαναπροώθησης σύμφωνα με το διεθνές προσφυγικό δίκαιο, καθώς επίσης, ενδέχεται να απαιτεί την προστασία αλλοδαπών που δεν δικαιούνται καθεστώς πρόσφυγα. Συμπερασματικά, τα συμβαλλόμενα κράτη πρέπει να επιτρέπουν σε όλους τους αιτούντες άσυλο, που ισχυρίζονται ότι υπάρχει πραγματικός κίνδυνος παραβίασης του δικαιώματός τους στη ζωή, στο κράτος προέλευσης, να έχουν πρόσβαση σε προσφυγικές διαδικασίες».
Τα άνω σχόλια εκ μέρους της Επιτροπής δημιουργούν μεν ένα κλίμα αισιοδοξίας, από την άλλη δε, δεν μπορούν να θεωρηθούν αρκετά ελπιδοφόρα, αν λάβουμε υπόψιν ότι εν έτει 2021, όταν δίνονται αγώνες και κερδίζονται μάχες για την περιφρούρηση θεμελιωδών δικαιωμάτων, δεν υφίσταται, ακόμη, διεθνώς αναγνωρισμένος ορισμός του «περιβαλλοντικού πρόσφυγα και μετανάστη». Κλείνοντας με μία κοινωνική προβληματική που αναδύεται, που χρήζει νομικής αντιμετώπισης και που τονίζει την ανάγκη για διεθνή αναγνώριση του περιβαλλοντικού μετανάστη και πρόσφυγα, θα λέγαμε πως είναι θέμα χρόνου να συμβούν καταστροφικές πλημμύρες και άλλα συναφή φαινόμενα- αποτέλεσμα της κλιμακούμενης κλιματικής κρίσης-, από τα οποία αναμένεται να προκύψουν δέκα φορές περισσότεροι πρόσφυγες, σε ένα πλανήτη αποσταθεροποιημένο, και, δυστυχώς, όσο πιο σκουρόχρωμο θα είναι το δέρμα των προσφύγων, τόσο μικρότερη θα είναι η ανοχή απέναντί τους.
Συνοψίζοντας, η Επιτροπή προσδίδει έμφαση στην ανάγκη για ισχυρές εθνικές και διεθνείς προσπάθειες για την αποφυγή της έκθεσης των ανθρώπων σε παραβιάσεις θεμελιωδών, απολύτων και απαραβίαστων δικαιωμάτων τους, εξαιτίας των δυσμενών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Ακόμα κι αν πρόκειται για μια απόφαση νομικά μη δεσμευτική, πρόκειται, αναντίρρητα, για ένα σημαντικό και ανεξίτηλο διεθνές προηγούμενο για τους μελλοντικούς κλιματικούς πρόσφυγες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
David Wallace- Wells, «ΑΚΑΤΟΙΚΗΤΗ ΓΗ, Μια ιστορία του μέλλοντος», σελ.16, Νοέμβριος 2019, Εκδόσεις Μεταίχμιο.
Απόφαση Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ στην Υπόθεση Τεϊτιότα κατά Νέας Ζηλανδίας διαθέσιμη στο: UN Treaty Body Database
Επίσημη απάντηση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Νέας Ζηλανδίας στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ στις 30 Ιουνίου 2015- Μελέτη στα ανθρώπινα δικαιώματα, την κλιματική αλλαγή και το δικαίωμα στην υγεία, Διαθέσιμο σε: STUDY ON HUMAN RIGHTS, CLIMATE CHANGE AND THE RIGHT TO HEALTH:
Απόφαση Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ στην υπόθεση Τεϊτιότα κατά Νέας Ζηλανδίας, της 23ης Σεπτεμβρίου 2020, Διαθέσιμο σε:
International Covenant on Civil and Political Rights
Σχόλια Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (Υ.Α) για την απόφαση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ σχετικά με την Υπόθεση Τεϊτιότα κατά Νέας Ζηλανδίας, Διαθέσιμο σε: Y.A.: Η απόφαση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή πρέπει να μας αφυπνίσει
ΟΗΕ: Οχι στις απελάσεις κλιματικών προσφύγων, Εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Διαθέσιμο σε: ΟΗΕ: Οχι στις απελάσεις κλιματικών προσφύγων
ΟΗΕ: Παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή η επαναπροώθηση κλιματικών προσφύγων, Εφημερίδα των Συντακτών, Διαθέσιμο σε: ΟΗΕ: Παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή η επαναπροώθηση κλιματικών προσφύγων