Γράφει ο Βασίλης Ψαρράς
«Υπάρχουν 4 είδη χωρών: Οι αναπτυσσόμενες, οι αναπτυγμένες, η Ιαπωνία και μετά είναι η Αργεντινή», Simon Kuznets.
Η συγκεκριμένη έκφραση ενός από τους κορυφαίους μακροοικονομολόγους του 20ου αιώνα καθόρισε μεταπολεμικά την αντίληψη των κυβερνήσεων για την αναπτυξιακή τους πολιτική. Στην προηγούμενη ανάλυση μου προσπάθησα να κάνω μια αναδρομή στα 30 χρόνια κρίσεων της Αργεντινής και θεώρησα σκόπιμο αυτή η ανάλυση μου να πραγματοποιήσει μια αναδρομή στις 3 χαμένες δεκαετίες της Ιαπωνίας. Μετά το πέρας του πολέμου η Ιαπωνία παρουσίασε τους υψηλότερους ρυθμούς μεγέθυνσης διεθνώς, οι οποίοι διακόπηκαν απότομα το 1989 όταν κατέρρευσε το ιαπωνικό χρηματιστήριο και η Ιαπωνία μπήκε σ’ ένα φαύλο κύκλο οικονομικής στασιμότητας.
Για να τα βάλουμε όμως όλα σε μια τάξη θα ξεκινήσουμε και αυτό το ταξίδι μας, όπως και στην ανάλυση της Αργεντινής, από το 1989.
Το ιαπωνικό χρηματιστήριο από τις αρχές του ’80 είχε δείξει μια έντονη διάθεση ομαλοποίησης της εκθετικής εξέλιξης που είχε γνωρίσει τις τρεις προηγούμενες δεκαετίες οδηγώντας σε μια εκτόνωση της φούσκας που είχε δημιουργηθεί. Η τραπεζική κρίση που ξέσπασε αποτελεί ένα κλασικό κύκλο ανόδου και πτώσης της αγοράς ακινήτων και αντίστοιχα ενός ίδιου κύκλου στις κεφαλαιαγορές. Μέχρι το 1990 ο δείκτης Nikkei, του ιαπωνικού χρηματιστηρίου, είχε συρρικνωθεί κατά περίπου 50% ενώ στις αρχές του 1992, η Ιαπωνία πλέον επίσημα μπαίνει σε ύφεση.
Από το 1992 μέχρι και το 2012, οι περίφημες 2 χαμένες δεκαετίες, η Ιαπωνία μπαίνει σε μια κατάσταση που στα οικονομικά αποφασίστηκε να τη χαρακτηρίσουμε ως Japanisation, ένας συνδυασμός των λέξεων Japan και stagnation. Τα βασικά χαρακτηριστικά του Japanisation είναι η στάσιμη μεγέθυνση, όπου το πραγματικό προϊόν είναι συστηματικά χαμηλότερο του δυνητικού, συνεχείς αποπληθωριστικές, αρνητικός πληθωρισμός, και αντιπληθωριστικές, μειούμενη (δηλαδή σταδιακά μειώνεται) αύξηση του πληθωρισμού, πιέσεις και φυσικά τα ονομαστικά επιτόκια έχουν μηδενιστεί οδηγώντας την οικονομία στην κατάσταση κοσμικής στασιμότητας (secular stagnation) των Hansen και Summers.
Μια τυπική τραπεζική ή χρηματιστηριακή κρίση αποτελεί ένα ξεκάθαρο σοκ από την πλευρά της ζήτησης, επομένως επεκτατικά δημοσιονομικά ή νομισματικά προγράμματα θα μπορέσουν να οδηγήσουν ξανά την οικονομία σε ισορροπία. Δυστυχώς, παρά τις όποιες προσπάθειες αύξησης των δημοσίων δαπανών και ενίσχυσης της τελικής ζήτησης, το τελικό αποτέλεσμα της δημοσιονομικής πολιτικής καθ’ όλη τη δεκαετία του 1990 ήταν συσταλτικό. Η Κεντρική Τράπεζα της Ιαπωνίας (ΚΤΙ) ξεκίνησε τη μείωση των επιτοκίων το 1995. Η αναβλητικότητα των ιαπωνικών διοικήσεων να πάρουν σημαντικές αποφάσεις επιδείνωσαν περαιτέρω την ιαπωνική οικονομία και το 1995, όταν η Ιαπωνία ακόμα προσπαθούσε να ορθοποδήσει, ο Alan Greenspan, ο τότε διοικητής της Fed, απέδωσε την τραπεζική κρίση της Ιαπωνίας σε μια συμπεριφορά ανορθολογικής υπεραφθονίας (irrational exuberance), η οποία διόγκωσε τη χρηματιστηριακή φούσκα και αναμόρφωσε τις καταναλωτικές προσδοκίες.
Δέκα περίπου χρόνια μετά την κατακόρυφη πτώση του 1989, οι «Ασιατικές Τίγρεις» καταρρέουν και οι Ιάπωνες επενδυτές, οι οποίοι είχαν πραγματοποιήσει μεγάλα ανοίγματα στις συγκεκριμένες χώρες βλέπουν τα κεφάλαιά τους να εξανεμίζονται και οι ιαπωνικές τράπεζες πέφτουν σαν πύργος από τραπουλόχαρτα. Παρόλο που άμεσα δε δημιουργήθηκε τραπεζικός πανικός και δεν παρουσιάσθηκαν σημαντικές εκροές κεφαλαίων από το τραπεζικό σύστημα, μεγάλες συστημικές τράπεζες πτώχευσαν ενώ η κυβέρνηση αναγκάστηκε να διασώσει αλλά και να εθνικοποιήσει ορισμένα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Η πιστωτική διαταραχή που προκλήθηκε στην ιαπωνική οικονομία το 1998, ήταν ίδιας σχεδόν σοβαρότητας με κάποιες μετρήσεις με τη Μεγάλη Ύφεση του 2008.
Τότε αποφασίζουν δύο «άσημοι» καθηγητές από το MIT και το Princeton, να παρουσιάσουν τις λύσεις τους για την Ιαπωνία. Πρώτος, ο Paul Krugman δημοσιεύει μια εργασία του για τη μεγάλη επιστροφή της παγίδας ρευστότητας στην οποία είχε εισέλθει η Ιαπωνία από το 1992 και παρόλο που υπήρξε οπαδός των δημοσιονομικών πολιτικών, θεωρούσε πως μια καθαρή Krugman δημοσιονομική λύση δεν ήταν εφικτή και χρειάζονταν ένα policy mix δημοσιονομικών και νομισματικών πολιτικών. Δεύτερος, ο Ben Bernanke αφού πρώτα επαίνεσε τα νομισματικά μέτρα που έχει πάρει η Ιαπωνία πρότεινε μια “Rooseveltian” δημοσιονομική λύση και αποφασιστικότερες νομισματικές πρακτικές για την αντιμετώπιση της στασιμότητας. Φυσικά, η ιαπωνική κυβέρνηση έβλεπε το χρέος της να αυξάνεται σημαντικά, οπότε απέκλειε τα μεγάλα δημοσιονομικά πακέτα που πρότειναν Krugman και Bernanke, όμως νομισματικά η ΚΤΙ έβλεπε πως μπορούσε να χρησιμοποιήσει πιο δυναμικές πολιτικές για την καταπολέμηση του αποπληθωρισμού και την ενίσχυση της οικονομίας.
Πρώτη η Ιαπωνία, το 2001, πραγματοποιεί πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης (quantitative easing, QE) με στόχο την αύξηση του πληθωρισμού και την ενδυνάμωση της πραγματικής οικονομίας. Το QE διήρκησε μέχρι το 2006 και ταυτόχρονα μ’ ένα σύνολο μεταρρυθμίσεων που πραγματοποίησε η κυβέρνηση Koizumi την ίδια περίοδο κατάφεραν να φέρουν ένα εμφανές θετικό αποτέλεσμα και σταθεροποίησαν την οικονομία. Η διεθνής κρίση του 2008-09 ανέκοψε την πορεία της ιαπωνικής οικονομίας, οδηγώντας στις εκλογές του 2009 στην ήττα του LDP (Liberal Democratic Party) το οποίο κυβερνούσε τη χώρα από το 1945 διαταράσσοντας τους κοινωνικούς δεσμούς που είχαν δημιουργηθεί για πολλές δεκαετίες ενώ το τσουνάμι του 2011 στα νότια της χώρας διέλυσε πλήθος παραγωγικών μονάδων.
Οι δύο χαμένες δεκαετίες ολοκληρώθηκαν το 2012, όταν στην εξουσία επανήρθε το LDP και ο Abe Shinzo. Ο Abe από το 2012 ξεκίνησε ένα αποφασιστικό πρόγραμμα οικονομικών μεταρρυθμίσεων που ονομάστηκε Abenomics βασιζόμενο σε τρεις πυλώνες: α) την υποστήριξη της νομισματικής πολιτικής, β) την ευελιξία της δημοσιονομικής πολιτικής και γ) την ενίσχυση των ιδιωτικών επενδύσεων και αλλαγών στην αγορά εργασίας.
Ένας από τους εμπνευστές των Abenomics o Hamada Koichi παρέμενε σταθερά αισιόδοξος για την εμπιστοσύνη των αγορών προς τις αποφάσεις της κυβέρνησης Abe και πίστευε πως σταδιακά θα βελτιώσει την οικονομική παγίδα στασιμότητας.
Το 2013, ο Abe διόρισε ως νέο Κεντρικό Τραπεζίτη τον Kuroda Haruhito, ο οποίος αντιτάχθηκε στα συσταλτικά μέτρα που ακολούθησε ο προκάτοχος του και προσπάθησε μέσω νέων προγραμμάτων QE, καθορισμού των προσδοκιών του κοινού, εισαγωγή του πειραματισμού των αρνητικών επιτοκίων το 2016 και τον έλεγχο της καμπύλης αποδόσεων των ομολόγων του δημοσίου, να ενισχύσει την πραγματική οικονομία. Ο Kuroda έχει δεσμευθεί ότι οι προσπάθειές του δε θα σταματήσουν μέχρι να επιτευχθεί ο πληθωριστικός στόχος του 2% και η ΚΤΙ έχει ισολογισμό ίσης αξίας με το ΑΕΠ της χώρας, όμως ακόμα ο στόχος δεν έχει επιτευχθεί.
Η νομισματική πολιτική έδρασε λυσιτελώς και αποφασιστικά για να αντιμετωπίσει την οικονομική στασιμότητα, όμως τα δημοσιονομικά λάθη που πραγματοποίησε η κυβέρνηση Abe δημιούργησε συσταλτικά αποτελέσματα για την ιαπωνική οικονομία, μέσω της αύξησης των φορολογικών συντελεστών και της επένδυσης σε μη παραγωγικές κρατικές δαπάνες.
Η δημοσιονομική πολιτική, κανονικά όφειλε να λάβει το ρόλο του σταθεροποιητή της οικονομίας, απέτυχε όμως σημαντικά να φέρει εις πέρας το συγκεκριμένο στόχο και βέβαια ο τρίτος στόχος των μεταρρυθμίσεων έχει σωρεία τρωτών σημείων.
Τα δημογραφικά στοιχεία παραμένουν αποθαρρυντικά, η προσπάθεια για την ενίσχυση των γυναικών στην αγορά εργασίας – womenomics- αντί να βελτιώνει τη θέση της γυναίκας κοινωνικά, την αποδυνάμωσε, ενώ ταυτόχρονα επικρατεί έντονη ανασφάλεια εργασιακά παρά τη σχεδόν μηδενική ανεργία.
Αναμφίβολα, τριάντα χρόνια στασιμότητας αποτελούν μια πολύ αποθαρρυντική εμπειρία για όλες τις χώρες. Η πορεία των φυσικών επιτοκίων κοντά στο μηδέν και σ’ αρνητικά επίπεδα πολλές φορές καθιστά τη δημοσιονομική πολιτική πιο αποτελεσματική ενώ το ρίσκο της δημοσιονομικής απραξίας είναι μεγαλύτερο από αυτό της αφερεγγυότητας της ιαπωνικής οικονομίας.
Σήμερα, τα αντισυμβατικά εργαλεία του παρελθόντος έχουν
εξελιχθεί στη νέα πραγματικότητα, όπως έγραψε πρόσφατα και ο Bernanke και ίσως αυτή η νέα πραγματικότητα να μας οδηγεί σε νέα
νομισματικά και δημοσιονομικά πειράματα. Ο Abe κατάφερε μέσα από τις πολιτικές του να καταστεί ο μακροβιότερος πρωθυπουργός
της Ιαπωνίας, όμως ο διάδοχός του πρέπει να πάρει πιο αποφασιστικά μέτρα για τα
προβλήματα από πλευράς της προσφοράς της οικονομίας. Ο υπόλοιπος πλανήτης
πρέπει να κοιτάξει την Ιαπωνία ως, ίσως, μια αναπόφευκτη κατάληξη και απλά θα
πρέπει, όταν βρεθεί εκεί, να διαλέξει είτε να πει “Banzai Abe”, είτε “Banzai Kuroda” (o όρος Banzai, χρησιμοποιείται κατά την έναρξη των κοινοβουλευτικών διαδικασιών και
αποδίδεται ως “Long Live the Emperor”).
Παραπομπές
Bernanke Ben, 1999, “Japanese Monetary Policy: A Case of Self-Induced Paralysis?”, Princeton University, December Διαθέσιμο: https://www.princeton.edu/~pkrugman/bernanke_paralysis.pdf
Bernanke Ben, 2020, “The New Tools of Monetary Policy”, American Economic Association Presidential Address, January Διαθέσιμο: https://www.brookings.edu/wpcontent/uploads/2019/12/Bernanke_ASSA_lecture.pdf
Blanchard Olivier & Tashiro Takeshi, 2019, “Fiscal Policy Options for Japan”, Policy Brief, PIIE, May Διαθέσιμο: https://www.piie.com/publications/policy-briefs/fiscal-policy-options-japan
Hamada Koichi, 2016, “The Secret Success of Abenomics”, Project Syndicate, October Διαθέσιμο: https://www.project-syndicate.org/commentary/secret-success-of-abenomics-by-koichi-hamada-2016-10
Ito Takatoshi, 2016, “Japanization: Is it endemic or epidemic?”, NBER, February Διαθέσιμο: https://www.nber.org/papers/w21954.pdf
Ito Takatoshi, 2018, “The Bank of Japan’s Stealth Tapering”, Project Syndicate, November Διαθέσιμο: https://www.project-syndicate.org/onpoint/the-bank-of-japan-s-stealth-tapering-by-takatoshi-ito-2018-11
Kawai Mashiro & Morgan Peter, 2013, “Banking Crises and “Japanization”: Origins and Implications”, ADBI Working Papers, July Διαθέσιμο: https://www.asiapathways-adbi.org/2013/09/banking-crises-and-japanization-origins-and-implications/
Kawamoto Akira, 2020, “Beyond Abenomics”, Project Syndicate, February Διαθέσιμο:https://www.project-syndicate.org/commentary/japan-beyond-abenomics-by-akira-kawamoto-2020-02
Krugman Paul, 1998, “It’s Baaack: Japan’s Slump and the Return of the Liquidity Trap” Brookings Papers on Economic Activity Διαθέσιμο: https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/1998/06/1998b_bpea_krugman_dominquez_rogoff.pdf
Kuttner Kenneth & Posen Adam, 2002, “Fiscal Policy Effectiveness in Japan”, Journal of the Japanese and International Economies Volume 16, Issue 4, December 2002, Pages 536-558 Διαθέσιμο: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0889158302905125
Matsui Kathy, 2019, “Is Womenomics Working?”, Project Syndicate, June Διαθέσιμο: https://www.project-syndicate.org/onpoint/is-womenomics-working-by-kathy-matsui-2019-06
Romer Christina & Romer David, 2016, ” New Evidence on the aftermath of financial crises in advanced countries”, NBER, November Διαθέσιμο: https://www.nber.org/papers/w21021
Spiegel Mark, 2006, “Did Quantitative Easing by the Bank of Japan “Work”?”, FRBSF ECONOMIC LETTER, October Διαθέσιμο: https://www.researchgate.net/publication/5033036_Did_quantitative_easing_by_the_Bank_of_Japan_work
Πηγή Εικόνας: Japan Times