Γράφει η Τατιάνα Μαργαρίτη
Σε μία εποχή όπου οι αλλαγές διαδέχονται η μία την άλλη και τα μάτια είναι στραμμένα στον πόλεμο μεταξύ του Ισραηλινού κράτους και της Ισλαμικής τρομοκρατικής οργάνωσης (Χαμάς), την ίδια στιγμή, πολιτικές ανατροπές λαμβάνουν χώρα στην γειτονική Αφρική, με πολλούς να θεωρούν ανησυχητικές τις εξελίξεις και άλλους να βλέπουν μια νέα εποχή να γεννιέται.
Με αφορμή τις πρόσφατες εκλογές που σημαδεύτηκαν απο εκτεταμένη νοθεία, την ώρα που το επίπεδο διαβίωσης χειροτέρευε συνεχώς, οι αξιωματικοί της Γκαμπόν ανέτρεψαν τον έως τότε πρόεδρο της, Αλί Μπόνγκο, γεγονός που έγινε δεκτό με πανηγυρισμούς. Τα συνεχή πραξικοπήματα καθώς και η καθαίρεση του προέδρου της Γκαμπόν, μετά από μισό αιώνα οικογενειοκρατίας (1967-2009), δείχνουν ότι η ευρύτερη περιοχή βρίσκεται σε έντονη κρίση. Και ενώ ο όρος πραξικόπημα αποτελεί μια πολύ γνώριμη έννοια για τις χώρες της Ανατολικής Αφρικής, δεν παύει να αποτελεί σημείο έρευνας και προβληματισμού.
Πολλοί θα μπορούσαν να συνδέσουν τον πόλεμο του Ισραήλ με τα πραξικοπήματα και τις ισλαμιστικές επιθέσεις που λαμβάνουν χώρα στην ευρύτερη περιοχή της Αφρικανικής Ηπείρου, ωστόσο τα γεγονότα έχουν ξεκινήσει αρκετούς μήνες πριν την έναρξη του πολέμου. Το 2020 αποτελεί καθοριστικό σημείο αναφοράς, καθώς αποτελεί την εναρκτήριο περίοδο μιας νέας σειράς πραξικοπημάτων μετά από μια μακρά περίοδο ανάπαυλας.
Στο Μάλι, τον Αύγουστο του 2020, μια ομάδα συνταγματαρχών με επικεφαλής τον Assimi Goita ανέτρεψε τον πρόεδρο Ιμπραιμ Μπουμπακαρ. Το πραξικόπημα ακολούθησε αντικυβερνητικές διαμαρτυρίες για την επιδείνωση της ασφάλειας, τις αμφισβητούμενες βουλευτικές εκλογές και τις καταγγελίες για διαφθορά.
Στο Τσαντ, τον Απρίλιο του 2021, ο στρατός ανέλαβε την εξουσία μετά τον θάνατο του προέδρου Ιντρίς Ντεμπί στο πεδίο της μάχης, ενώ επισκεπτόταν στρατεύματα που πολεμούσαν αντάρτες στο βορρά. Σύμφωνα με τη νομοθεσία του Τσαντ, ο πρόεδρος του κοινοβουλίου θα έπρεπε να έχει γίνει πρόεδρος, αλλά ένα στρατιωτικό συμβούλιο παρενέβη και διέλυσε το κοινοβούλιο στο όνομα της διασφάλισης της σταθερότητας.
Το ίδιο έτος στην Γουινέα (5 Σεπτεμβρίου 2021), ο πρόεδρος Άλφα Κόντε ανατράπηκε με στρατιωτικό πραξικόπημα. Την 1η Οκτωβρίου, ο συνταγματάρχης Mamady Doumbouya έγινε πρόεδρος. Ο στρατός υποσχέθηκε να επιστρέψει τον τόπο σε εκλεγμένους πολιτικούς μέχρι το τέλος του 2024.
Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 2022, ο στρατός της Μπουρκίνα Φάσο εκδίωξε τον πρόεδρο Ροτς Καμπόρε, κατηγορώντας τον ότι απέτυχε να περιορίσει τη βία των ισλαμιστών μαχητών. Ο ηγέτης του πραξικοπήματος αντισυνταγματάρχης Paul-Henri Damiba δεσμεύτηκε να αποκαταστήσει την ασφάλεια, αλλά οι επιθέσεις επιδεινώθηκαν, διαβρώνοντας το ηθικό των ενόπλων δυνάμεων, γεγονός που οδήγησε σε ένα δεύτερο πραξικόπημα τον Σεπτέμβριο του 2022, όταν ο σημερινός ηγέτης της χούντας, λοχαγός Ibrahim Traore, κατέλαβε την εξουσία.
Όλες οι παραπάνω αναφορές ωστόσο έχουν ορισμένους κοινούς γνώμονες, αναφορικά με τα αίτια των πραξικοπημάτων. Η δυσμενείς οικονομικές καταστάσεις, η εκμετάλλευση, οι τρομοκρατικές επιθέσεις, καθώς και η διαφθορά, έχουν δημιουργήσει το πλαίσιο της σημερινής εικόνας της Αφρικανικής ηπείρου.
Το ερευνητικό δίκτυο Afrobarometer διεξήγαγε έρευνες σε 19 αφρικανικές χώρες, σύμφωνα με τις οποίες 6 στους 10 ερωτηθέντες δήλωσαν ότι η διαφθορά αυξάνεται στη χώρα τους (το ποσοστό ήταν 63% στη Γουινέα), ενώ 2 στους 3 δήλωσαν ότι οι κυβερνήσεις τους κάνουν κακή δουλειά στην καταπολέμησή της. Επιπλέον, το 72% πιστεύει ότι οι απλοί πολίτες “κινδυνεύουν με αντίποινα ή άλλες αρνητικές συνέπειες” αν καταγγείλουν τη διαφθορά στις αρχές, γεγονός που αποτελεί ένδειξη ότι οι Αφρικανοί πιστεύουν ότι οι δημόσιοι θεσμοί τους δεν είναι απλώς συμμέτοχοι, αλλά ενεργά υπερασπιστές των διεφθαρμένων συστημάτων.
Όσον αφορά τη φτώχεια, η ήδη τραγική κατάσταση επιδεινώθηκε από το πλήγμα που υπέστησαν οι εύθραυστες οικονομίες της Αφρικής από την πανδημία του κοροναϊού. Ένας στους τρεις είναι πλέον άνεργος στη Νιγηρία, τη μεγαλύτερη οικονομία της Δυτικής Αφρικής. Το ίδιο ισχύει και για τη Νότια Αφρική, το πιο βιομηχανοποιημένο αφρικανικό κράτος. Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των εξαιρετικά φτωχών ανθρώπων στην υποσαχάρια Αφρική έχει ξεπεράσει τα 500 εκατομμύρια, δηλαδή το ήμισυ του πληθυσμού. Ταυτόχρονα, το γεγονός ότι πρόκειται για τη νεότερη ήπειρο στον κόσμο, με μέση ηλικία τα 20 έτη, και πληθυσμό που αυξάνεται ταχύτερα από οπουδήποτε αλλού, εντείνει περαιτέρω τον ήδη έντονο ανταγωνισμό για τους πόρους.
Οι χώρες που αντιμετωπίζουν συνεχιζόμενες εκστρατείες τρομοκρατίας και εξεγέρσεις είναι επίσης δυσανάλογα πιο πιθανό να υποστούν πραξικοπήματα, σύμφωνα με τον Πάουελ, καθώς και τα έθνη των οποίων οι ηγέτες στερούνται νομιμότητας στα μάτια των πολιτών ή των ενόπλων δυνάμεων τους. Από τις 54 χώρες της αφρικανικής ηπείρου, στις 45 έχει γίνει τουλάχιστον μία απόπειρα πραξικοπήματος από το 1950. Αν περιοριστεί η εστίαση μόνο στις χώρες που έχουν βιώσει μια επιτυχημένη κατάληψη εξουσίας – κατά την οποία οι δράστες κατέχουν την εξουσία για τουλάχιστον επτά ημέρες – ο αριθμός αυτός μειώνεται σε 37, ή περίπου στα δύο τρίτα των εθνών της ηπείρου.
Καταληκτικό ρόλο φυσικά στην ευρύτερη κατασταση αποτελεί σαφώς και η μνήμη της γαλλικής αποικιοκρατίας στη περιοχή του Σαχέλ, η οποία χαρακτηρίζεται από βίαιες στρατιωτικές εκστρατείες, καταναγκαστική εργασία, εκτεταμένη καταστολή, πολιτιστική εξάλειψη, φυλετικό διαχωρισμό και αναγκαστική εκτόπιση, και φέρει ακόμα μνήμες πολύ έντονες στους κατοίκους της περιοχής.
Σε συνδυασμό με την καχυποψία που έχει τις ρίζες της στην αποικιοκρατική ιστορία, οι πιο πρόσφατες περιπέτειες, απογοητεύσεις και αποτυχίες της Γαλλίας στην Αφρική, έχουν οδηγήσει τους πληθυσμούς του Σαχέλ να γίνουν επιφυλακτικοί απέναντι στην πρώην αποικιοκρατική δύναμη και σε ό,τι κάνει στην περιοχή. Οι πραξικοπηματίες σε πολλές χώρες επωφελήθηκαν από αυτή την ολοένα και βαθύτερη εχθρότητα και κατάφεραν να παρουσιαστούν στο κοινό ως αντιαποικιακοί ήρωες που αντιστέκονταν στη νεοαποικιακή Γαλλία και στα διεφθαρμένα πιόνια της στις τοπικές κυβερνήσεις. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι μάζες καλωσόρισαν τη στρατιωτική διακυβέρνηση με αντι-γαλλικά συνθήματα στο Μάλι, την Μπουρκίνα Φάσο, το Τσαντ και πιο πρόσφατα τον Νίγηρα.
Εν μέσω των παραπάνω εξελίξεων δεν θα μπορούσε να παραληφθεί φυσικά και η αναφορά στον ρόλο της Γαλλίας, ο οποίος για πολλούς αποτέλεσε έκπληξη, ενώ για άλλους αναμενόμενο επακόλουθο. Η απόφαση του Γάλλου προέδρου Εμανουέλ Μακρόν να αποσυρθεί από τον Νίγηρα σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής για τη Γαλλία – μιας εποχής που σημαδεύτηκε από τις στρατιωτικές επεμβάσεις στην περιοχή Σαχέλ της Δυτικής Αφρικής, και από την αίσθηση στο Παρίσι ότι οι πρώην αποικίες της στην Αφρική εξακολουθούσαν να αποτελούν κατά κάποιο τρόπο ιδιωτική περιουσία της Γαλλίας. Για περισσότερο από δύο μήνες, ο Μακρόν κράτησε προκλητική στάση, αγνοώντας το τελεσίγραφο που έθεσε η χούντα του Νίγηρα, η οποία ήρθε στην εξουσία τον Ιούλιο μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα. Η Γαλλία αρνήθηκε να συνεργαστεί με τους ηγέτες της χούντας ή να προχωρήσει στην ικανοποίηση των αιτημάτων τους για απομάκρυνση των γαλλικών στρατευμάτων που βρίσκονται στη χώρα για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας.
Σε κάθε περίπτωση, η Αφρική βρίσκεται σε μια περίοδο αναδιαμόρφωσης του πολιτικού της τοπίου στέλνοντας σαφή μηνύματα. Η εκμετάλλευση και η τρομοκρατία πρέπει να περιοριστούν και να τεθούν νέα όρια, και αυτό προσπαθούν να επιτύχουν με κάθε μέσο, έχοντας κατά το μεγαλύτερο ποσοστό και την υποστήριξη της ευρύτερης κοινωνίας. Άραγε, θα αποτελέσει άλλο ένα ιστορικό γεγονός που θα καταγραφεί στον χάρτη ή η ένταση των γεγονότων θα μεταβάλει άρδην την σημερινή κατάσταση; Σύντομα θα υπάρξουν νέα δεδομένα και γεγονότα που θα ξεκαθαρίσουν το σκηνικό.
Πηγές:
Ματζίκος Γ. (2023). Το ντόμινο πραξικοπημάτων στην Αφρική. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε :
https://www.kathimerini.gr/world/562609807/to-ntomino-praxikopimaton-stin-afriki/
Adekoya R. (2021). Why are coups making a comeback in Africa. CNN. Διαθέσιμο σε:
https://edition.cnn.com/2021/09/12/africa/africa-coups-resurgence-intl-cmd/index.html
By Rédaction Africanews with AFP. (2023). Africa: the 7 military coups over the last three years. Africanews. Διαθέσιμο σε:
https://www.africanews.com/2023/08/30/africa-the-7-military-coups-over-the-last-three-years/
The Economist. (2023). Africa’s coups are part of a far bigger crisis. Διαθέσιμο σε:
https://www.economist.com/international/2023/10/03/africas-coups-are-part-of-a-far-bigger-crisis?
Reuters. (2023). Recent coups in West and Central Africa. Διαθέσιμο σε:
https://www.reuters.com/world/africa/recent-coups-west-central-africa-2023-08-30/
Kayali L. & Caulcutt C. (2023). France’s Niger debacle marks end of an era in Africa. Politico. Διαθέσιμο σε:
https://www.politico.eu/article/france-niger-military-army-withdrawal-west-africa-sahel-colonies-burkina-faso-mali/
Duzor M. & Williamson B. (2023). Cups in Africa (By the numbers). Voa news. Διαθέσιμο σε:
https://projects.voanews.com/african-coups/
Folahanmi A. (2023). French mistakes helped create Africa’s coup belt. Aljazeera. Διαθέσιμο σε:
https://www.aljazeera.com/opinions/2023/8/17/french-mistakes-helped-create-africas-coup-belt
Πηγή Εικόνας: New African Magazine. (2022). What is behind the spate of coups in West Africa. Διαθέσιμο σε: https://newafricanmagazine.com/28086/