Γράφει ο Βασίλης Ψαρράς
Το φετινό καλοκαίρι, υπήρξε ιδιαίτερα κρίσιμο για την Ευρώπη διότι μετά το πέρας των Ευρωεκλογών έπρεπε να ανοίξει ένας κύκλος νέων διαπραγματεύσεων τόσο για τις θέσεις των επικεφαλής των τεσσάρων μεγαλύτερων θεσμικών οργάνων της Ένωσης όσο και των νέων προσώπων και χαρτοφυλακίων τους στη ανερχόμενη επιτροπή. Ένα απόγευμα του Ιουλίου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με επίσημη δημοσίευση της στο Facebook ανακοινώνει πως η Ursula von der Leyen, πρώην υπουργός Εθνικής Άμυνας της Γερμανίας, στενή συνεργάτης της Merkel και υπέρμαχος του φεντεραλισμού της ΕΕ ήταν η νέα υποψήφια του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για πρόεδρος της Επιτροπής.
Όταν είδα τη συγκεκριμένη ανακοίνωση, ένιωσα την ανάγκη να τη συζητήσω με 4-5 φίλους από τη δουλειά που καθόμασταν μαζί εκείνη την ώρα. Τους φαινόταν αδιανόητο να ξεχωρίσουν την Επιτροπή ως θεσμικό όργανο της ΕΕ και δε μπορούσαν να αντιληφθούν τη σημασία μιας τέτοια απόφασης. Για να αντιληφθώ λίγο καλύτερα την κατάσταση, τους ρώτησα αν γνώριζαν ποιος είναι ο Juncker. Δυστυχώς, κανένας δεν κατάφερε να μου δώσει μια σωστή απάντηση, σχεδόν όλοι φοιτούν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, και θεώρησαν άχρηστη πληροφορία την επιλογή της Von der Leyen ως προέδρου της Επιτροπής.
Η άγνοια αυτών των ανθρώπων επί του θέματος μου προκάλεσε ισχυρή εντύπωση και μ’ έκανε να αναρωτιέμαι με ποιο πολιτικό κριτήριο ψήφισαν στις Ευρωεκλογές του Μαΐου. Φυσικά, και δεν κατάφερα να δώσω απάντηση στο ερώτημα μου, όσο και αν προσπάθησα, μέχρι που θυμήθηκα το έργο του Fukuyama για το τέλος της ιστορίας. Παρόλο που η ιστορία δεν τελείωσε το 1990 με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία αποτελούσε το μοναδικό ιδεολογικό αντίπαλο του καπιταλισμού, όπως προέβλεψε ο Fukuyama, ο τρόπος με τον οποίο την αντιλαμβανόμαστε σήμερα είναι η αρχή του τέλους.
Ο μεγαλύτερος αντίπαλος του καπιταλισμού είναι ο εαυτός του. Το σύστημα περιέχει τέτοιους μηχανισμούς που από μόνο του προκαλεί στρεβλώσεις, τις οποίες στα οικονομικά ονομάζουμε «επιχειρηματικού κύκλους», αλλά όπως έγραψε κάποτε και ο Kondratiev ως πατέρας των οικονομικών κύκλων το τέλος κάθε κρίσης είναι μια νέα ευκαιρία. Η κατάρρευση των αγορών το 1929 οδήγησε στην εξάπλωση του Κεϋνσιανισμού, με μεγάλα δημοσιονομικά πακέτα επενδύσεων για την τόνωση της ζήτησης, δημιουργώντας μια νέα διαφορετική σχολή σκέψης που εξοστρακίστηκε τα τελευταία χρόνια δημιουργώντας μια δογματική επιστήμη μοντέλων.
Αντίστοιχα, ο στασιμοπληθωρισμός του ’60 και του ’70 έφερε τελικά στο προσκήνιο τους Μονεταριστές και τον Friedman. O Friedman έτρεφε μεγάλη εκτίμηση για το έργο του Keynes απλά πίστευε πως οι Κεντρικές Τράπεζες και η νομισματική πολιτική θα έπρεπε να παίξουν το ρόλο ρυθμιστή της οικονομίας και το κράτος να είναι ο επιβλέπων των θεσμών. Όταν τα βραχυχρόνια υποδείγματα των Κεϋνσιανών κατέρρευσαν, οι αντιλήψεις των Μονεταριστών ταυτόχρονα με τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις των ηγετών του ’80 υπερίσχυσαν έναντι όλων των υπολοίπων. Βέβαια, όπως είχε πει και ο Alan Greenspan, ο μακροβιότερος Διοικητής της Αμερικανικής Fed, ως πρωτεργάτης των μονεταριστικών μοντέλων «τα μοντέλα μου λειτούργησαν πολύ καλά, απλά είχαν ένα μειονέκτημα». Η κρίση του 2008 στις ΗΠΑ και του 2010-2011 στην ΕΕ αντί να αμφισβητήσουν το μονεταριστικό status quo, απλά το αναμόρφωσαν με αντισυμβατικές πολιτικές και ελάχιστοι πίστεψαν σε μια διαφορετική λύση.
Στο τέλος της ιστορίας πλέον δε θα υπάρχει αμφιβολία, απλά οι άνθρωποι θα πιστεύουν και θα δέχονται το δόγμα «δεν υπάρχει εναλλακτική». Πάντα υπάρχει εναλλακτική, αρκεί να μπορεί να τη χρησιμοποιήθεί σωστά και είναι αλήθεια πως ο κόσμος σήμερα λόγω του κλίματος υπερπληροφόρησης έπαψε να αμφισβητεί την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων και μένει ικανοποιημένος με τη βόλεψη και την αδράνεια. Σε φιλοσοφικό επίπεδο, ο Nietzsche προέβλεψε την πορεία των ανθρώπων σ’ αυτό το μονόδρομο αυτοκαταστροφής και τους ονόμασε τους «τελευταίους ανθρώπους», οι οποίοι πλέον ζουν δημιουργώντας το τέλος της ιστορικής συνέχειας.
Αναμφίβολα η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, ωστόσο οι συνθήκες που καθορίζουν τις πράξεις των ιστορικών υποκειμένων επαναλαμβάνονται. Αυτή η απέχθεια προς την παγκοσμιοποίηση δεν είναι πρωτόγνωρη, αντίθετα οι εμπορικές συνθήκες σήμερα μοιάζουν μ’ εκείνες πριν τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η μεγάλη κρίση του ’29 αλλά και ο καταστροφικός υπερπληθωρισμός της Ευρώπης του Μεσοπολέμου μετέτρεψε τη λαϊκή δυσαρέσκεια σε μίσος και δημιούργησε τα μεγάλα φασιστικά κινήματα που βύθισαν όλη την Ευρώπη στη δίνη του πολέμου. Τότε το σύστημα από μόνο του κατάφερε να αναγεννηθεί μέσα από τις στάχτες που το ίδιο δημιούργησε, με τη σοσιαλδημοκρατία να αποτελεί τη μόνη ρεαλιστική οικονομική και πολιτική λύση. Την ίδια στιγμή, ο σοσιαλισμός της Σοβιετικής Ένωσης έγινε ο εξωτερικός εχθρός του καπιταλισμού, και η κατάρρευση του για πολλούς σήμανε και το τέλος των εχθρών του συστήματος.
Όσοι βιάστηκαν να χαρούν, όπως ο Fukuyama, ξέχασαν πως ο χειρότερος εχθρός ενός αυτοάνοσου νοσήματος είναι ο οργανισμός που νοσεί και η κρίση χρέους στην Ευρώπη έδειξε όχι μόνο τις αντιθέσεις μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ αλλά κυρίως έδωσε τη δύναμη σε ακραία κόμματα να αναδυθούν είτε στην εξουσία, είτε σε ρυθμιστές των κοινοβουλευτικών διαδικασιών. Φέτος κάποιοι πανηγύρισαν με τα ποσοστά συμμετοχής στις Ευρωεκλογές που ξεπέρασαν το 50%, όμως πόσο πραγματικά πρέπει να χαίρονται όταν η πλειοψηφία εντός του Ευρωκοινοβουλίου διαμορφώνεται από περίπου 25% των Ευρωπαίων ή ακόμα χειρότερα όταν η ψήφος δεν υποστηρίζεται ούτε από ιδεολογικές αντιλήψεις ούτε από δεδομένα.
Οι άνθρωποι έχουν πάψει να σκοτώνουν με τα χέρια τους, δεν είναι πλέον οι ρυθμιστές που ήταν κάποτε, όμως οι αποφάσεις τους μπορούν να σκοτώσουν και να ρυθμίσουν την καθημερινότητά τους μ’ έναν πρωτόγνωρο τρόπο. Ξαφνικά, όπως είχε γράψει και η Hannah Arendt, το κακό έχει μετατραπεί σε κάτι κοινότυπο, το οποίο μπορεί να μετατρέψει τον κάθε άνθρωπο με την κατάλληλη προπαγάνδα σε δολοφόνο. Μπορεί ο Eichmann από τον οποίο εμπνεύστηκε η Arendt να μην πλανήθηκε τόσο όσο πιστέψαμε, όμως εξαιτίας του μεταναστευτικού και των φασιστικών πρακτικών που πολλοί στήριξαν χιλιάδες άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στη Μεσόγειο και η απραξία των ηγετών να επιλύσουν τα πραγματικά προβλήματα στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, τα οποία δημιουργούν τους μετανάστες και τους πρόσφυγες, διαιωνίζει αυτή την καταστροφική κατάσταση.
Η έλλειψη πολιτικής και κοινωνικής αντίληψης και ενδιαφέροντος από μεγάλο μέρος του κόσμου είναι η αιτία που εξαπλώνεται αυτό το κοινότυπο κακό και σχεδόν κανένας δε θέλει να το καταπολεμήσει γιατί όλοι τυφλωνόμαστε από τα ψέματα που χτίζουμε είτε ιδεολογικά είτε μέσω της υλιστικής ευδαιμονίας, Η ξύλινη γλώσσα που χρησιμοποιούμε εμείς οι «διανοούμενοι» πολλές φορές για να εξηγήσουμε τα πιο απλά πράγματα οδηγεί τον κόσμο που δεν καταλαβαίνει είτε τους τρόπους κίνησης των αγορών είτε της ίδιας στην κοινωνίας, να θεωρεί την ενασχόληση με τα κοινά μια ανοησία που τελικά δεν προσφέρει τίποτα.
Δυστυχώς, αυτή η επιστημονική Βαβέλ που χτίζουν οι ακαδημαϊκές ελίτ διεθνώς γίνεται όλο και πιο ξένη για τον κόσμο και όσο εμείς προσπαθούμε να την εξηγήσουμε τόσο χάνουμε το βασικό νόημα της επιστήμης που είναι να υπηρετεί τον άνθρωπο και όχι τα μοντέλα. Όλοι μας πιστεύω θα συνεχίσουμε να προσπαθούμε ώστε να δημιουργήσουμε ένα καλύτερο κόσμο, ακόμα και όταν κάνουμε κάτι ελάχιστο, αν και η απέχθεια και η άγνοια μεγάλης μερίδας του κόσμου γίνεται βαρίδιο για την πραγματική εξέλιξη και εμποδίζει τη δημιουργικότητα και τη γαλούχηση ενεργών πολιτών. Νομίζω ότι πλέον τυφλωνόμαστε τόσο πολύ από μια φωτισμένη εικόνα και δεν καταλαβαίνουμε πως όσο ξεχνάμε το παρελθόν μας τόσο πιο δύσκολα θα αντιλαμβανόμαστε το παρόν και θα αλλάζουμε το μέλλον. Για εμένα το τέλος της ιστορίας είναι story, αλλά δυστυχώς δε διαρκεί μόνο για μια ημέρα…
Αναφορές
- Allison Graham, 2018, “The myth of the liberal order”, Foreign Affairs (14/07/2018) Διαθέσιμο https://www.foreignaffairs.com/articles/2018-06-14/myth-liberal-order
- Arendt Hannah, Eichmann in Jerusalem. A report on the banality of evil (1963), Penguin Books, 1992
- Dasgupta Rana,2018, The demise of the nation state, The Guardian (05/04/2018) Διαθέσιμο https://www.theguardian.com/news/2018/apr/05/demise-of-the-nation-state-rana-dasgupta
- Feinman Josh,2016, “Backlash against globalisation: déjà vu?”, Deutsche Bank Asset Management, December 2016
- Friedman Milton, 1968, “THE ROLE OF MONETARY POLICY”, The American Economic Review Volume LVIII, Number 1, MARCH 1968, p. 1-17
- Friedman Eli & Kao Andi, 2018, “The End of the “End of History””, Jacobin Magazine(04/01/2018)Διαθέσιμο https://www.jacobinmag.com/2018/04/china-capitalism-communist-party-democracy-xi-jinping?fbclid=IwAR2Vm4QcC35QxV2IIrf_n4C1qaRUCbiWq0vsJlhQJPYkTTfacSnZ7P84UiY
- Fukuyama Francis, 1992, The end of history and the last man, Online book
- Fukuyama Francis,2007, The history at the end of history, Project Syndicate (29/03/2007) Διαθέσιμο https://www.project-syndicate.org/commentary/the-history-at-the-end-of-history
- Τζαβάρας Γιάννης: «Ο Ζαρατούστρα του Νίτσε ως κήρυκας του ολέθρου». Φιλοσοφία, τόμ. 15-16 (1985-86), σσ. 398-442
- Kondratieff Nikolai,1926, The long waves in economic life, Martino Publishing (2014)
- Krugman Paul, 2009, “How did economists get it so wrong?”, The New York Times (02/09/2009) Διαθέσιμο https://www.nytimes.com/2009/09/06/magazine/06Economic-t.html
- Naidu Suresh, Rodrik Dani & Zuchman Gabriel, 2019, “Economics After Neoliberalism”, Boston Review (15/02/2019) Διαθέσιμο https://bostonreview.net/forum/suresh-naidu-dani-rodrik-gabriel-zucman-economics-after-neoliberalism?fbclid=IwAR3Z8EiVqhW18nQ7Gotk3F6ihxg8lDI04PnSBiBJxRMVSZOpEViMR56gyRg
Πηγή εικόνας: The New Yorker