Loading...
Πρόσφατες αναλύσεις
Ιστορία και Πολιτισμός

Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας

Γράφει ο Σάββας Ασικίδης

  Κατα την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, η συντριπτική πλειονότητα των κρατών της υφηλίου χωρίστηκε σε δύο μεγάλα στρατόπεδα: στις δυνάμεις του Άξονα και στους Συμμάχους. Η λήξη του πολέμου, αν και ουσιαστικά τερμάτισε την αιματοχυσία, κατάφερε να αποτελέσει αφετηρία ενός νέου, πολύ διαφορετικού πολέμου. Ο “ψυχρός” ανταγωνισμός των δύο υπερδυνάμεων της εποχής, των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, κατάφερε να δημιουργήσει νέα στρατόπεδα και συμμαχίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Μια από αυτές τις συμμαχίες ήταν και το “Σύμφωνο της Βαρσοβίας”.

  Η πτώση του Βερολίνου και ο τερματισμός των εχθροπραξιών στην Ευρώπη σηματοδότησαν μια νέα εποχή για την γηραιά ήπειρο. Η ήττα της Γερμανίας και η “άνευ όρων” παράδοση της στους συμμάχους οδήγησαν στον διαχωρισμό της σε διοικητικές ζώνες. Επί της ουσίας, οι περιοχές της Βρετανίας, Γαλλίας και Ηνωμένων Πολιτειών αποτέλεσαν την μετέπειτα “Δυτική Γερμανία”, ενώ το ανατολικό τμήμα βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Σοβιετικής Ένωσης μέχρι την συγκρότηση της Ανατολικής Γερμανίας το 1949. Ταυτόχρονα, οι συνέπειες των συγκρούσεων αποδείχθηκαν ολέθριες για όλους τους συμμετέχοντες, νικητές και νικημένους. Πέρα από τις εκατομμύρια ανθρώπινες απώλειες και τις καταστροφές των βομβαρδισμών, τα ευρωπαϊκά κράτη βίωναν την οικονομική καταστροφή λόγω των συνεπειών του πολέμου. Η κατάσταση αυτή οδήγησε σταδιακά στην απώλεια της παγκόσμιας δυναμικής τους. Σε παρόμοια κατάσταση είχαν περιέλθει τόσο η Κίνα, όσο και η Ιαπωνία. Οι συνέπειες της πολεμικής τους συμμετοχής και οι ιδιαίτερες συνθήκες που δημιουργήθηκαν εντός των συνόρων τους, λόγω του κινεζικού εμφυλίου και της άνευ όρων παράδοσης της Ιαπωνίας στις συμμαχικές δυνάμεις αντίστοιχα, περιόρισαν την δυναμική των δυο κρατών στην παγκόσμια σκηνή. Οι μόνες χώρες που κατάφεραν να αποφύγουν την οικονομική και κοινωνική εξάντληση ήταν οι δυο υπερδυνάμεις της εποχής, οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση.

  Ωστόσο, οι σχέσεις των δύο πρώην συμμάχων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου θα άλλαζαν ριζικά. Οι μεγάλες ιδεολογικές διαφορές που είχαν τα δύο κράτη και η κατάρρευση της Συμμαχικής Συνεργασίας στην Γερμανία προοικονομούσαν όσα θα ακολουθούσαν στην συνέχεια. Το χάσμα ανάμεσα τους ολοένα και μεγάλωνε, με τον ανταγωνισμό και τις εντάσεις να οδηγούν σύντομα σε μια νέα, “ψυχροπολεμική” διαμάχη. Στην προσπάθεια τους να αυξήσουν την παγκόσμια επιρροή τους και να αλληλοεξουδετερωθούν, επιχείρησαν να “τραβήξουν” κοντά τους τα υπόλοιπα κράτη και να τα δέσουν στο άρμα τους με διάφορα πολιτικά και οικονομικά τεχνάσματα. Η αμερικανική εξωτερική πολιτική εκείνης της περιόδου επικεντρώθηκε στην διατήρηση των φιλικών σχέσεων με τα ευρωπαϊκά κράτη, καθώς και στην ανάσχεση του σοβιετικού επεκτατισμού. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, βλέποντας την δυσμενή οικονομική κατάσταση της Ευρώπης, αποφάσισαν να την στηρίξουν μέσω του σχεδίου Μάρσαλ.

  Την ίδια περίοδο, η Αμερική πρωτοστάτησε στην δημιουργία της Βορειοατλαντικής συνθήκης. Η διακρατική αυτή συμμαχία (γνωστή και ως ΝΑΤΟ) αφορούσε το στρατιωτικό σκέλος και στόχευε στην στρατιωτική ομοφροσύνη και ομοφωνία των μελών της. Βέβαια, η οικονομική στήριξη και η ίδρυση του ΝΑΤΟ δεν στόχευαν απλά στην διαφύλαξη των διπλωματικών δεσμών ανάμεσα στις ΗΠΑ και στα κράτη της Ευρώπης. Η Αμερική επιδίωξε την διατήρηση των φιλικών σχέσεων, θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να δημιουργήσει ένα ανάχωμα και να μην επιτρέψει την δημιουργία δεσμών ανάμεσα στην Σοβιετική Ένωση και στις ευρωπαϊκές χώρες. Μάλιστα, υπό τον φόβο μιας επίθεσης εξ ανατολών, οι Δυτικοί σύμμαχοι επέτρεψαν την είσοδο της Δ. Γερμανίας στο σύμφωνο του Βορείου Ατλαντικού, θέλοντας να θωρακίσουν την άμυνα τους. Παρά τα νωπά τραύματα των δύο, πρόσφατων, παγκόσμιων πολέμων, επέτρεψαν στον Δυτικό γερμανικό τομέα να έχει και πάλι στρατεύματα.

  Βλέποντας την Ουάσιγκτον να κερδίζει διαρκώς “έδαφος” και συμμάχους, η Μόσχα αποφάσισε να κινηθεί με ανάλογο τρόπο. Έτσι, στις 14 Μαρτίου του 1955, η ΕΣΣΔ προχώρησε στην ίδρυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Ιδρυτικά, επίσης, μέλη ήταν η Πολωνία, η Ανατολική Γερμανία, η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία και η Αλβανία. Ως προς του στόχους του, το σύμφωνο αυτό δεν διέφερε σημαντικά από το ΝΑΤΟ, που ιδρύθηκε λίγα χρόνια πριν. Πρωταρχικοί του στόχοι ήταν η εξασφάλιση της ειρήνης και της στρατηγικής σύμπνοιας της Σοβιετικής Ένωσης με τα συμβαλλόμενα κράτη. Φυσικά, και σε αυτήν την περίπτωση, ο πραγματικός λόγος ίδρυσης του Συμφώνου της Βαρσοβίας ήταν η αύξηση της σοβιετικής επιρροής στα υπόλοιπα κράτη. Ωστόσο, ο θάνατος του Ιωσήφ Στάλιν και οι προσπάθειες “αποσταλινοποίησης” των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού διαφοροποίησαν σημαντικά τα δεδομένα.

  Ο νέος πολιτικός ηγέτης της ΕΣΣΔ, Νικίτα Χρουστσόφ, στόχευε στην αλλαγή του σοβιετικού πολιτικού καθεστώτος. Μέσα από την ομιλία “Περί της προσωπολατρίας και των συνεπειών της” στο 20ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης το 1956, ο Χρουστσόφ έθεσε τις βάσεις της πολιτικοιδεολογικής μεταστροφής και αλλαγής του Ανατολικού Μπλοκ. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά, η προηγούμενη ηγεσία κατάφερε να διαστρεβλώσει τις επαναστατικές αρχές του μαρξισμού και του λενινισμού και να επιβάλλει ένα δικτατορικό καθεστώς, βασισμένο στον φόβο και τον συγκεντρωτισμό. Πλέον, η Μόσχα εισερχόταν σε μια νέα ιστορική φάση, με τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις και την κατάργηση της μαζικής τρομοκρατίας να βελτιώνουν το βιοτικό επίπεδο των πολιτών της. Η ιδέα της “αποσταλινοποίησης” και των μεταρρυθμίσεων άρχισε να επεκτείνεται και στις υπόλοιπες χώρες του Μπλοκ. Ωστόσο, δεν αποφεύχθηκαν και οι αντιδράσεις. Οι μεταρρυθμίσεις ορισμένων φιλοσοβιετικών κυβερνήσεων ήταν αντίθετες με το σοβιετικό μοντέλο, ενώ παράλληλα, δημιουργήθηκε ακόμα και χάσμα ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και κάποια κομμουνιστικά κράτη, όπως στην περίπτωση της Κίνας.

  Η αποκήρυξη της προηγούμενης σοβιετικής ηγεσίας δημιούργησε στους κατοίκους των κρατών-δορυφόρων την εντύπωση πως ο εκφοβισμός και η καταπίεση των προηγούμενων ετών σύντομα θα τερματιζόταν. Αντίθετα, όμως, με τις προβλέψεις και τις επιθυμίες των πολιτών, οι φιλοσοβιετικές κυβερνήσεις των κρατών τους δεν μπορούσαν να αποκολληθούν από την Μόσχα. Τα σοβιετικά στρατεύματα παρέμεναν στην επικράτεια τους και, ταυτόχρονα, οι πολιτικές αποφάσεις έπρεπε να έχουν την σύμφωνη γνώμη του Κρεμλίνου. Σύντομα, η γενική δυσαρέσκεια οδήγησε σε ένα μπαράζ εξελίξεων. Οι πρώτες κινητοποιήσεις ξεκίνησαν το 1956 στο Πόζναν, με τους διαδηλωτές να ζητούν από την φιλοσοβιετική πολωνική κυβέρνηση καλύτερες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης. Οι σοβιετικές δυνάμεις καταστολής με την συνοδεία 400 τανκς κατάφεραν να τερματίσουν τις διαδηλώσεις. Το ίδιο έτος, πιο αιματηρή ήταν η επέμβαση της Μόσχας στις ουγγρικές κινητοποιήσεις. Κατά την διάρκεια της ουγγρικής επανάστασης του ‘56, μεγάλο μέρος του πληθυσμούς απαίτησε την υλοποίηση μιας σειράς αιτημάτων από την πολιτική ηγεσία. Μεταξύ των αιτημάτων ήταν η εφαρμογή οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, η αλλαγή της κυβέρνησης και η απομάκρυνση των σοβιετικών δυνάμεων από την ουγγρική επικράτεια. Η Σοβιετική Ένωση, φοβούμενη την έξοδο της Ουγγαρίας από την σφαίρα επιρροής της, αποφάσισε να επέμβει και να καταπνίξει την επανάσταση. Παράλληλα, φυλάκισε την νέα ουγγρική κυβέρνηση και εκτέλεσε τα μέλη της δύο χρόνια αργότερα.

  Κατά την δεκαετία του 1960, το Σύμφωνο της Βαρσοβίας θα δεχθεί και άλλα ισχυρά χτυπήματα. Ένα από αυτά ήταν και η αποχώρηση της Αλβανίας. Η Αλβανία ήδη από το 1961 άρχισε να παίρνει αποστάσεις από το Σύμφωνο. Ο ηγέτης της, Ενβέρ Χότζα, υποστήριζε πως οι ιμπεριαλιστικές τάσεις του Νικίτα Χρουστσόφ διαστρεβλώνουν την κομμουνιστική ιδεολογία, που ένωνε τους δυο ηγέτες, και στράφηκε προς την Κίνα του Μαο Τσε Τουνγκ. Το 1968, το αλβανικό κράτος αποχώρησε οριστικά από την διακρατική συμμαχία. Ανάλογες αποστάσεις πήρε και η Ρουμανία, χωρίς, ωστόσο, να αποχωρήσει τυπικά από την συνεργασία. Ο ηγέτης της ρουμανικής σοσιαλιστικής δημοκρατίας, Νικολάε Τσαουσέσκου, προσπάθησε να ακολουθήσει μια πολιτική, η οποία ήταν σχετικά ανεξάρτητη από την Μόσχα. Η τακτική αυτή βοήθησε την Ρουμανία στο να διατηρήσει διπλωματικές σχέσεις με το Δυτικό Μπλοκ. Τόσο ο Χότζα, όσο και ο Τσαουσέσκου, δεν δίστασαν να δείξουν την αντίθεση τους σε αυτό που θα αποτελούσε, ουσιαστικά, την “ταφόπλακα” του Συμφώνου: την επέμβαση της ΕΣΣΔ στην “Άνοιξη της Πράγας”.

  Η δραματική οικονομική κρίση που βίωνε η Πράγα, από τις αρχές του ‘60, δημιούργησε αναταραχή στην τσεχοσλοβάκικη κοινωνία, με τις φωνές που ζητούσαν οικονομικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις ολοένα να πληθαίνουν. Η έκρυθμη κατάσταση είχε σαν αποτέλεσμα την αλλαγή της πολιτικής ηγεσίας το 1967, με τον Αλεξάντρ Ντούμπτσεκ να αντικαθιστά τον Αντονίν Νοβότνι. Ο νέος Πρόεδρος στόχευε σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα. Ταυτόχρονα, επιθυμούσε και τον ανακαθορισμό του ρόλου του κομμουνιστικού κόμματος εντός των τσεχοσλοβακικών συνόρων. Η προσπάθειες της Τσεχοσλοβακίας για την δημιουργία ενός πιο φιλελεύθερου καθεστώτος προκάλεσαν την ανησυχία του Κρεμλίνου. Η ΕΣΣΔ, μη καταφέρνοντας να σταματήσει διπλωματικά την “Άνοιξη της Πράγας” και τις μεταρρυθμίσεις, αποφάσισε να επέμβει στρατιωτικά, με την βοήθεια της Πολωνίας, της Ουγγαρίας και της Βουλγαρίας. Οι “Πέντε του Συμφώνου της Βαρσοβίας” (μαζί με την Αν. Γερμανία) κατάφεραν να καταπνίξουν την αντεπανάσταση και να διακόψουν τις μεταρρυθμίσεις.

  Αν και το Σύμφωνο της Βαρσοβίας δημιουργήθηκε για να εξασφαλίσει την ειρήνη και την στρατιωτική σύμπνοια των μελών, σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε ως μέσω επιβολής των πολιτικών της Μόσχας στα υπόλοιπα κράτη του Ανατολικού Μπλοκ. Μέχρι την δεκαετία του 1990, σταδιακά, έχανε ολοένα και περισσότερο την δυναμική του, με τα σοσιαλιστικά κράτη να επαναστατούν και να ζητούν την ανεξαρτησία τους. Μαζί με την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, επήλθε και η κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας το καλοκαίρι του 1991. Μέχρι το 1994, τα σοβιετικά στρατεύματα είχαν αποχωρήσει από όλες τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Στις μέρες μας, όλα τα μέλη της πρώην διακρατικής στρατιωτικής συμμαχίας έχουν ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, με εξαίρεση την Ρωσία και τα πρώην Σοβιετικά κράτη.

Πηγή της φωτογραφίας:

Βιβλιογραφία:

  1. Μηχανή του χρόνου. (2019). Τι ήταν το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και πως δημιουργήθηκε ως απάντηση στο ΝΑΤΟ. Η στρατιωτική συμμαχία των κομμουνιστικών κρατών. Ποιές κομμουνιστικές χώρες αποχώρησαν πριν από την διάλυση του Συμφώνου. Διαθέσιμο σε: Τι ήταν το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και πώς δημιουργήθηκε ως απάντηση στο ΝΑΤΟ. Η στρατιωτική συμμαχία των κομμουνιστικών κρατών. Ποιες κομμουνιστικές χώρες αποχώρησαν πριν από τη διάλυση του συμφώνου – ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ (mixanitouxronou.gr)
  2. Σίμος Ι. (2016). Ο Ρόλος του ΝΑΤΟ στην Ψυχροπολεμική και μετα-Ψυχροπολεμική περίοδο. Πτυχιακή εργασία. Διαθέσιμο σε: διπλωματική εργασία Σιμος teliko1.pdf (aegean.gr)
  3. Cucchisi J. L. (2002). The Causes and Effects of the Chinese Civil War, 1927-1949. Πτυχιακή εργασία. Διαθέσιμο σε: The Causes and Effects of the Chinese Civil War, 1927-1949 (shu.edu)
  4. Τροφίδης Ο. (2013). Ο Διεθνής ρόλος της Ιαπωνίας από το 1868 μέχρι το αβέβαιο μέλλον. Μεταπτυχιακή εργασία. Διαθέσιμο σε: TrophidisOmirosMsc2013.pdf (uom.gr)
  5. Αποστολόπουλος Δ. (2013). Η ένταξη της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: Η ένταξη της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr)
  6. Χατζηβασιλείου Ε. (2014). Η πολιτική της αποσταλινοποίησης. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: Η πολιτική της αποσταλινοποίησης | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr)
  7. Καραδήμα Α. (2014). Οι εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη το 1956 και ο αντίκτυπος τους στην Ελλάδα. Πτυχιακή εργασία. Διαθέσιμο σε: https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/56776/12463.pdf?sequence=1
  8. Γκίνη Ελένη. (2012). Ο πολιτικός λόγος του Ενβέρ Χότζα και η ιδιοτυπία του αλβανικού σοσιαλισμού. Πτυχιακή εργασία. Διαθέσιμο σε: https://ikee.lib.auth.gr/record/132299/files/GRI-2013-10831.pdf
  9. Σφέτας Σ. (2016). Η άνοδος του Νικολάε Τσαουσέσκου. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: Η άνοδος του Νικολάε Τσαουσέσκου | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr)
  10. Έθνος. (2022) Η Άνοιξη της Πράγας πνίγεται στο αίμα – Ο.. χειμώνας της ΕΣΣΔ επανέρχεται δριμής στην Τσεχοσλοβακία. Διαθέσιμο σε: Η Άνοιξη της Πράγας πνίγεται στο αίμα – Ο… χειμώνας της ΕΣΣΔ επανέρχεται δριμύς στην Τσεχοσλοβακία | Έθνος (ethnos.gr)