Γράφει η Άσπα Κατσίκη
Μόλις 26 χρόνια από την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης η πορεία προς την Ευρώπη των 28 κρατών – μελών δεν υπήρξε αποτέλεσμα εκ των ουκ άνευ. Αντιθέτως, μέχρι την 18 Απριλίου 1951, οπότε και υπεγράφη η Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (ΣΕΚΑΧ) αρκετές ζυμώσεις και πρωτοβουλίες έλαβαν χώρα με κυριότερη το «Σχέδιο Marshall».
Η αμερικανική πολιτική ηγεσία έδειξε έντονο ενδιαφέρον για τα ευρωπαϊκά τεκταινόμενα, ήδη από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά δε και το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αυτό που απέμενε ήταν μία ρημαγμένη Ευρώπη, οικονομικά, ηθικά, πολιτικά και κοινωνικά χρεοκοπημένη. Βασικός σκοπός των σχεδίων για τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση ήταν η αποκατάσταση της ευημερίας και της βιωσιμότητας της δυτικής Ευρώπης, η οποία θα επιτυγχανόταν μέσω δύο βασικών πυλώνων: αφενός μέσω οικονομικής ενσωμάτωσης και αφετέρου μέσω μίας πολιτικής ομοσπονδίας.
Στις 5 Ιουνίου του 1947, ο στρατηγός Marshall σε μία ομιλία του στο πανεπιστήμιο του Harvard, η οποία διήρκησε μόνο δώδεκα λεπτά, παρουσίασε το σχέδιό του για την ανασυγκρότηση της Ευρώπης σε οικονομικό επίπεδο και υποσχέθηκε περαιτέρω οικονομική βοήθεια στις χώρες της Ευρώπης. Δεν επρόκειτο ουσιαστικά για ένα οργανωμένο σχέδιο παρά για βασικές αρχές και μία πρόσκληση προς τις χώρες της Ευρώπης, ακόμα και τις Ανατολικές χώρες αυτής, που βρίσκονταν υπό σοβιετική επιρροή, για μία συνεργασία σε ένα «κοινό πρόγραμμα». Βασική προϋπόθεση συμμετοχής των ανατολικών ευρωπαϊκών χωρών, ωστόσο, ήταν η παραίτηση από το σοβιετικά κατευθυνόμενο οικονομικό μοντέλο οργάνωσης. Ακόμα και η συμμετοχή της ίδιας της Σοβιετικής Ένωσης στο πρόγραμμα ανασυγκρότησης παρέμενε πιθανή.
Η απάντηση της Ευρώπης ήταν άμεση. Οι υπουργοί εξωτερικών της Βρετανίας και Γαλλίας, Ernest Bevin και Georges Bidault, σύντομα αντιλήφθηκαν τα οφέλη μίας τέτοιας ενέργειας και παρά τις αρχικές ανησυχίες τους κάλεσαν, στις 27 Ιουνίου του ίδιου έτους την ΕΣΣΔ σε συνομιλίες στο Παρίσι, ώστε να σχεδιάσουν το «Ενιαίο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα» όπως απαιτούσε το σχέδιο Marshall.
Οι συζητήσεις ναυάγησαν, αλλά παρόλα αυτά οι δύο υπουργοί προχώρησαν στη σύγκληση ενός δεύτερου γύρου συνομιλιών, στις 12 Ιουλίου, προσκαλώντας αυτή τη φορά 16 ευρωπαϊκές χώρες[1], οι οποίες και ίδρυσαν την Επιτροπή για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία (CEEC), η οποία θα επεξεργαζόταν το σχέδιο, το οποίο θα υπέβαλαν τα κράτη συλλογικά για έγκριση.
Βασική επιδίωξη του σχεδίου Marshall συνιστούσε η οικονομική και πολιτική ανασυγκρότηση της Δυτικής Ευρώπης, με απώτερο στόχο όμως την αποτροπή εξάπλωσης του κομμουνισμού και του σοβιετικού μοντέλου οργάνωσης. Ο φόβος των ΗΠΑ δεν έγκειτο σε μία πιθανή επίθεση ή εισβολή των σοβιετικών σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης αλλά στην πιθανότητα αυτές να πέσουν σε σοβιετικό έλεγχο μέσω εσωτερικών επαναστάσεων και ανακατατάξεων λόγω της ανέχειας, της πείνας και της φτώχειας που είχαν κατακλύσει την Ευρώπη την περίοδο εκείνη, όπως ακριβώς είχε συμβεί και με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Για τους λόγους αυτούς ένας από τους μακροπρόθεσμους στόχους του σχεδίου Marshall ήταν να καταστήσει την Ευρώπη τόσο εύρωστη ώστε ο κομμουνισμός να μην ασκεί καμία έλξη.
Η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου, των συναλλαγών καθώς και η δημιουργία μίας κοινής αγοράς ήταν οι βασικότερες επιδιώξεις των Αμερικανών, ώστε να αποτραπεί οποιαδήποτε επιρροή των σοβιετικών σε χώρες της δυτικής Ευρώπης. Αυτό που προέβλεπε το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης ήταν η δέσμευση των χωρών για αύξηση της παραγωγής, έλεγχο του προϋπολογισμού τους, μείωση του πληθωρισμού, επέκταση του ξένου εμπορίου και συνεργασία με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. Η βοήθεια μοιράστηκε στις χώρες της Ευρώπης με μία κατά κεφαλήν βάση. Τη μεγαλύτερη δε βοήθεια έλαβαν χώρες με βαριά βιομηχανία καθώς θα ήταν αυτές που θα βοηθούσαν στην ανοικοδόμηση και της λοιπής Ευρώπης.
Η πορεία που ακολούθησε η ΕΣΣΔ ως προς το σχέδιο Marshall, διαφάνηκε ήδη από τον τρόπο, με τον οποίο έληξε η πρώτη συνάντηση μεταξύ αυτής της Γαλλίας και της Βρετανίας. Στις 2 Ιουλίου 1947, ο Μολότοφ αποχώρησε από τις συζητήσεις, δηλώνοντας πως η Σοβιετική Ένωση δεν θα συμμετείχε σε αυτό το εγχείρημα. Υποστήριξε μάλιστα, ότι το σχέδιο Marshall, παραβίαζε την κρατική κυριαρχία των κρατών και επέτρεπε στις ΗΠΑ να εισχωρήσουν και να επηρεάσουν τις εσωτερικές υποθέσεις άλλων εθνών. Ο Stalin θεωρούσε πως το πρόγραμμα αποτελούσε το οικονομικό συμπλήρωμα του δόγματος Truman και πως στόχος του ήταν να προωθήσει την αμερικανική ισχύ και να θέσει την Ευρώπη υπό τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο των ΗΠΑ.
Μάλιστα, δοθείσας της γενικότερης εντολής της Μόσχας οι κομμουνιστικές χώρες εναντιώθηκαν στο σχέδιο Marshall. Η Πολωνία και η Τσεχοσλοβακία αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα χωρών, που αν και εξέφρασαν αρχικά την επιθυμία τους να συμμετάσχουν στο σχέδιο, τελικά δεν συμμετείχαν ποτέ σε αυτό, λόγω των πιέσεων, απειλών και ανταλλαγμάτων που τους προσέφερε η Μόσχα. Με σκοπό την έμπρακτη αντίδραση στο σχέδιο, στις 6 Ιουλίου, ανακοινώθηκε η ίδρυση της Cominform, ενός νέου οργανισμού, που θα εκπροσωπούσε τους κομμουνιστές 6 χωρών, ενώ παράλληλα η Ρωσία αύξησε τα εμπόδια στο εμπόριο μεταξύ Ανατολής – Δύσης.
Η πραγματική συμβολή του σχεδίου Marshall, ωστόσο, εντοπίζεται στην απαίτησή του σχετικά με τη συνεργασία μεταξύ των κρατών – αποδεκτών της βοήθειας. Η Αμερική οραματιζόταν μία ομοσπονδιακή Ευρώπη με μία «ενιαία – κοινή αγορά», υπό τον έλεγχο υπερεθνικών οργάνων. Πρόθεση ήταν η πρωτοβουλία να προέρχεται από τους ίδιους τους ευρωπαίους. Επρόκειτο για βοήθεια προς την Ευρώπη, η οποία όφειλε να φέρει την κύρια ευθύνη διεκπεραίωσής της. Η αμερικανική βοήθεια θα ήταν μία βοήθεια φιλική στο στάδιο του σχεδιασμού του προγράμματος και κατόπιν στην υλοποίηση αυτού. Άλλωστε τρεις ήταν οι βασικές αρχές στις οποίες βασίστηκε το σχέδιο: η αρχή της αυτοβοήθειας, της αμοιβαίας βοήθειας και του κοινού προγραμματισμού.
Επειδή λοιπόν το σχέδιο, απαιτούσε το συντονισμό των ευρωπαϊκών χωρών, ώστε από κοινού να φέρουν στην Ουάσιγκτον ένα πρόγραμμα προς έγκριση, η Επιτροπή για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία (CEEC) αποφάσισε την ίδρυση ενός οργανισμού, που θα επέβλεπε την εφαρμογή του σχεδίου από τη στιγμή της έγκρισής του. Το βασικό πρόβλημα που έπρεπε να αντιμετωπιστεί ήταν ο χαρακτήρας του Οργανισμού και η φύση της συνεργασίας των κρατών που θα συμμετείχαν. Οι Βρετανοί υπερμάχονταν ενός οργανισμού με έντονα διακρατικά στοιχεία, ενώ αντίθετα οι Γάλλοι ενός υπερεθνικού οργάνου που θα διατηρούσε την αυτονομία του.
Τελικά, στις 16 Απριλίου 1948 δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (OEEC) με αρμοδιότητα να διεξάγει μελέτες, να εκδίδει αναφορές, να επιβλέπει το σχέδιο ανασυγκρότησης και γενικότερα να ενθαρρύνει τα κράτη – μέλη να λαμβάνουν μέτρα την εκτέλεση του προγράμματος. Η συμβολή του ΟΕΟΣ έγκειται στο γεγονός πως ενδυνάμωσε την «ευρωπαϊκή ιδέα», που ήδη είχε αρχίσει να εμφανίζεται στους κόλπους της Ευρώπης και πριν από τη δημιουργία του.
Χαρακτηριστικά, αξίζει να αναφερθούν η επιθυμία του CEEC για την ίδρυση τελωνειακής ένωσης μεταξύ των χωρών του ΕΠΑ, η δημιουργία της Benelux το Σεπτέμβριο του 1947, καθώς και της Fritalux, που αφορούσαν μία τελωνειακή ένωση, η υπογραφή της συνθήκης της Δουνκέρκης μεταξύ Γαλλίας και Βρετανίας το Μάρτιο του 1947 σχετικά με μία αμυντική συμμαχία μεταξύ τους. Επρόκειτο για πρακτικές που έκαναν φανερή την επιθυμία των Ευρωπαίων για μεταξύ τους συνεργασίες τουλάχιστον στον οικονομικό τομέα.
Το σχέδιο Marshall ωστόσο, ήταν η απαρχή για τις μετέπειτα εξελίξεις που έλαβαν χώρα στην Ευρώπη και κυρίως το εφαλτήριο για την υλοποίηση του σχεδίου Schuman. Άλλωστε προς αυτή την κατεύθυνση είχαν την πλήρη υποστήριξη των Αμερικανών, οι οποίοι υπήρξαν ένθερμοι υποστηρικτές της δημιουργίας μίας «κοινής αγοράς» στην οποία «οι ποσοτικοί περιορισμοί στην κυκλοφορία αγαθών, νομισματικών εμποδίων στη ροή των πληρωμών και τελικώς όλοι οι δασμοί θα αποσύρονταν σταδιακά».
Προς αυτή την κατεύθυνση ο ΟΕΟΣ δημιούργησε, το 1950, την Ευρωπαϊκή Ένωση Πληρωμών (EPU), με σκοπό την ενίσχυση του ευρωπαϊκού εμπορίου και τη διευκόλυνση μετατροπής των ευρωπαϊκών νομισμάτων. Το μεγαλύτερο βήμα, βέβαια προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έγινε το 1951, χρονιά την οποία υλοποιήθηκε το σχέδιο Schuman και ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα. Η συμφωνία για την ίδρυση της ΕΚΑΧ αποτέλεσε πρωτοβουλία των Γάλλων, με σημαντική, ωστόσο, ενίσχυση εκ μέρους των Αμερικανών, οι οποίοι φρόντισαν να επιτευχθούν οι απαιτήσεις των Γάλλων ως προς τη συμμετοχή της Γερμανίας με τους όρους που αυτοί είχαν θέσει.
Εξίσου σημαντική υπήρξε και η συμβολή των ΗΠΑ στη μετέπειτα υπογραφή των Συνθηκών της Ρώμης το 1957 για την ίδρυση της ΕΟΚ και της ΕΚΑΕ. Άλλωστε, το ομοσπονδιακό μοντέλο οργάνωσης που είχαν στο μυαλό τους οι αμερικάνοι επηρέασε αισθητά τους Schuman και Monnet και το λεγόμενο «λειτουργισμό» που οδήγησε σταδιακά, σε αυτό που σήμερα γνωρίζουμε ως Ευρωπαϊκή Ένωση.
Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν πως το σχέδιο Marshall οδήγησε τη Γηραιά Ήπειρο σε μία οικονομική, νομισματική πολιτική και κοινωνική σταθερότητα. Δεν είναι όμως λίγοι εκείνοι που εκφράζουν μία εντελώς διαφορετική άποψη. Ωστόσο, το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης πέτυχε να αποκαταστήσει την τεράστια ζημία που είχαν υποστεί οι λαοί της Ευρώπης κατά τα χρόνια του πολέμου, επαναφέροντας την οικονομία των χωρών στα ίδια σε σχέση με τα προπολεμικά επίπεδα αν όχι και σε καλύτερα. Πέτυχε, εν ολίγοις, το βασικό στόχο του περί της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης της Ευρώπης, οδηγώντας τελικά στην ενοποίηση, έτσι όπως τη γνωρίζουν οι σημερινές γενιές.
Πηγές:
- John Killick, The United States and European Reconstruction 1945-1960; Keele University Press, Edinburgh, 1997.
- Harry Bayard Price, The Marshall Plan and its Meaning; Cornell University Press, New York, 1955.
- Michael Hogan, The Marshall Plan; America, Britain and the reconstruction of Western Europe 1947-1952; Cambridge University Press, Cambridge, 1987.
- Peter Stirk, A History of European Integration since 1914; Pinter Pub. Ltd, London 2000.
- Alan Milward, The Reconstruction of Western Europe 1945-1951; Methuen, London, 1984.
- Θ. Σφήκας, Το Σχέδιο Μάρσαλ: Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης; Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2011
- «The Marshall Plan and the establishment of the OEEC», διαθέσιμο στο https://www.cvce.eu/obj/the_mar-shall_plan_and_the_establishment_of_-the_oeec-en-7cbc25dd-0c8d-49b1-924c-53edb2a59248.html .
- «The Paris Conference’ from Pravda (13 July 1947)», διαθέσιμο στο https://www.cvce.eu/obj/-the_paris_conference_from_pravda_13_july_1947-en-b8aae231-6645-46fa-8bf2-f3394ef88ec2.html
Πηγή εικόνας: CretaPost.gr, «ΕΕ: Η Κομισιόν σχεδιάζει μέτρα κατά της φοροαποφυγής επιχειρήσεων», διαθέσιμη στο https://www.cretapost.gr/569685/ee-i-komision-schediazi-metra-kata-tis-foroapofygis-epichiriseon/
[1]Ανάμεσά τους και η Ιταλία, η Αυστρία, το Βέλγιο, η Δανία, Ελλάδα, Ισλανδία, Ιρλανδία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Νορβηγία, Πορτογαλία, Σουηδία, Ελβετία και Τουρκία