Γράφει η Σταυρούλα Παπαδέα
Η επίσημη ανακήρυξη της Τουρκικής Δημοκρατίας, που πραγματοποιήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 1923, στηρίχθηκε πάνω σε έξι αρχές, με κύριο εκφραστή τους τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Βασικά χαρακτηριστικά αυτής της νέας, καθολικής ιδεολογίας ήταν ο εθνικισμός, ο κοσμικός φιλελευθερισμός και ο ρεπουμπλικανισμός, ενώ μεταδόθηκαν γρήγορα με τη μορφή δογμάτων στα σώματα του Στρατού. Προηγουμένως, είχαν ληφθεί μέτρα, τα οποία εξασφάλιζαν την υπακοή των Ενόπλων Δυνάμεων προς τον Κεμάλ, ώστε να προωθηθούν επιτυχώς οι μεταρρυθμίσεις του. Είναι χαρακτηριστικό ότι αρκετοί αξιωματικοί έλαβαν σημαντικές θέσεις στο Κοινοβούλιο, με απότοκο τη δημιουργία μίας ειδικής σχέσης μεταξύ του Στρατού και του Τούρκου ηγέτη.
Έτσι, ο Στρατός ισχυροποιήθηκε και αναδείχθηκε ως ένας πρωταρχικός θεσμός, ήδη από το λυκαυγές της Ρεπουμπλικανικής Τουρκίας. Τα καθήκοντα αυτού του θεσμού είχαν διττό χαρακτήρα, καθώς περιλάμβαναν τη διατήρηση της εθνικής ανεξαρτησίας και τη σθεναρή προστασία του κοσμικού Κράτους. Εντούτοις, το Στράτευμα οδηγήθηκε στη διενέργεια πραξικοπημάτων (1960, 1971, 1980, 1997) για τη διασφάλιση του Κεμαλικού ιδεώδους, ενώ αριθμεί και κάποιες αποτυχημένες απόπειρες (1962, 1963, 2016).
Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1971, το επονομαζόμενο και ως πραξικόπημα του «μνημονίου», είναι το δεύτερο, κατά σειρά, που συντελέστηκε στην πολιτική ιστορία της Τουρκίας. Η τροποποίηση του Συντάγματος το 1961, από την Επιτροπή Εθνικής Ενότητας υπό τον στρατηγό Γκιουρσέλ, είχε ως απόρροια την ύπαρξη μίας έντονης κυβερνητικής αστάθειας. Αν και το νέο Σύνταγμα ήταν πιο φιλελεύθερο από εκείνο του 1924 λόγω της προώθησης του κομματικού πλουραλισμού, δημιουργήθηκαν ζητήματα νέας φύσεως. Το πεδίο εκπροσώπησης διευρύνθηκε, ενώ ταυτόχρονα, ο κομματικός πλουραλισμός δημιούργησε ανίσχυρους συνασπισμούς συνεργασίας.
Επιπλέον, οι πολιτικές δολοφονίες και οι βομβιστικές επιθέσεις άρχισαν να γίνονται ολοένα και πιο σύνηθες φαινόμενο στα μεγάλα αστικά κέντρα. Κόμματα και οργανώσεις της ριζοσπαστικής αριστεράς εμφάνισαν ιδιαίτερη ενεργή δράση στην επανάσταση του Μάη του 1968, όπου στράφηκαν κατά του υφιστάμενου πολιτικοκοινωνικού συστήματος και του καπιταλιστικού κατεστημένου. Οι βίαιες συγκρούσεις μεταξύ ακροαριστερών ομάδων, όπως το Λαϊκό Απελευθερωτικό Κόμμα-Μέτωπο Τουρκίας και ακροδεξιών, όπως οι Γκρίζοι Λύκοι, έγιναν η καθημερινότητα της εποχής. Ένα παράδειγμα αυτής της «ταραγμένης» πολιτικά περιόδου είναι οι βομβιστικές επιθέσεις που έλαβαν χώρα στη διάρκεια επισκέψεων του 6ου Αμερικανικού Στόλου στη Σμύρνη τον Ιούλιο του 1968, που κόστισαν τη ζωή 10 Τούρκων οπλιτών. Από τη μία πλευρά, η Αριστερά επιθυμούσε την ένοπλη σύγκρουση για την πραγματοποίηση κοινωνικών ανακατατάξεων. Από την άλλη πλευρά, η Δεξιά οδηγούνταν, με τη σειρά της, σε άκρατο φανατισμό και βιαιότητες.
Παράλληλα, η στασιμότητα και η συνεχής ύφεση της τουρκικής οικονομίας, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, επιδείνωσαν την κατάσταση. Η τουρκική λίρα υπέστη σημαντική υποτίμηση και ο ετήσιος πληθωρισμός ήταν υψηλός, καθώς έφτανε το 80%. Επιπρόσθετα, η κυβέρνηση του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ έπρεπε να αντιμετωπίσει τη δυσαρέσκεια της εργατικής τάξης και των φοιτητών για τα προνόμια που παρείχε στην αστική τάξη. Το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης προέβη στην κατάργηση της Συνομοσπονδίας Επαναστατικών Εργατικών Συνδικάτων, ώστε να αναχαιτίσει την επαναστατική Αριστερά. Στις αρχές του 1971, το τεταμένο κοινωνικό και πολιτικό κλίμα εμφανιζόταν με τη μορφή δολοφονιών, απαγωγών και ληστειών σε τράπεζες. Πλέον, ήταν εξόφθαλμη η αδυναμία της κυβέρνησης να αντιμετωπίσει τις αναταραχές. Η εξουσία του Ντεμιρέλ απειλούνταν, συν τοις άλλοις, από τη διάσπαση του κόμματος του, γιατί δεν μπορούσε να προωθήσει τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις.
Τη 12η Μαρτίου 1971, ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού παρέδωσε στον Πρωθυπουργό ένα υπόμνημα με τη μορφή τελεσίγραφου με αίτημα τον σχηματισμό μίας ισχυρής κυβέρνησης που θα τερμάτιζε την αναρχία και την απομάκρυνση από το κεμαλικό πνεύμα. Σε περίπτωση που δεν ικανοποιούνταν οι προαναφερθείσες προτάσεις, ο Στρατός θα επενέβαινε με πραξικόπημα. Η άμεση αντίδραση του Ντεμιρέλ ήταν η παραίτηση από το αξίωμά του, ενώ ο τέως Πρωθυπουργός, Ισμέτ Ινονού, καταδίκασε την εμπλοκή του Στρατού στην πολιτική ζωή. Οι αξιωματικοί διόρισαν μία τεχνοκρατική κυβέρνηση με αρχηγό τον Νιχάτ Ερίμ, που διατελούσε στέλεχος του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (ΡΛΚ) και ήταν για πολλά χρόνια στενός φίλος του Ινονού.
Στη συνέχεια, άρχισαν οι διώξεις των αριστερών οργανώσεων από τις Ένοπλες Δυνάμεις, καθώς η στρατιωτική παρέμβαση έγινε από την ανώτατη ηγεσία για την εξάλειψη της κομμουνιστικής απειλής. Συνελήφθησαν, περίπου, 5000 άνθρωποι με προοδευτικά φιλελεύθερα αισθήματα και στις 20 Ιουλίου κηρύχθηκε παράνομο το Εργατικό Κόμμα. Πρέπει να επισημανθεί ότι έγιναν σημαντικές τροποποιήσεις σε 44 άρθρα του Συντάγματος, ενώ περιορίστηκαν δια νόμου, η ελευθερία του Τύπου και οι εξουσίες του Συνταγματικού Δικαστηρίου. Μολονότι καταργήθηκε η αυτονομία των Πανεπιστημίων, του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης, παρατηρήθηκε μία περαιτέρω ισχυροποίηση της στρατιωτικής δικαιοσύνης σε σχέση με την πολιτική. Το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας διεύρυνε τις εξουσίες του και συμπεριέλαβε την αυτόβουλη παροχή συμβούλων προς την κυβέρνηση. Συγχρόνως, δημιουργήθηκαν ειδικά Δικαστήρια Εθνικής Ασφάλειας, με σκοπό τη διεξαγωγή δικών πολιτικών κρατουμένων, μέχρι την κατάργησή τους το 1976. Τέλος, να σημειωθεί ότι ο Στρατός νομιμοποίησε τις επεμβάσεις του στο πολιτικό γίγνεσθαι, με τη διεύρυνση των αιτιών κήρυξης εκτάκτου ανάγκης.
O Ερίμ παραιτήθηκε τον Απρίλιο του 1972, μετά την άρνηση παραχώρησης ευρύτερων δικαιοδοσιών από τα 4 μεγάλα πολιτικά κόμματα προς το πρόσωπό του, δηλαδή τη δυνατότητα να κυβερνά με διατάγματα. Εν συνεχεία, τον διαδέχτηκε το ηγετικό στέλεχος του Κόμματος Εμπιστοσύνης, ο Φερίτ Μελέν. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Ερίμ δολοφονήθηκε από 2 άτομα που ανήκαν στον χώρο της άκρας Αριστεράς, ως εκδίκηση για τον αυταρχικό τρόπο διακυβέρνησής του.
Γενικά, η συντηρητική τουρκική κοινωνία έκρινε θετικά τη στρατιωτική επέμβαση εξαιτίας των έντονα αντικομμουνιστικών πεποιθήσεων που επικρατούσαν, αφού στην άκρα Αριστερά ανήκε η μειοψηφία του πληθυσμού. Συνεπώς, η κοινή γνώμη χαιρέτισε ανακουφισμένη την επιστροφή στη νομιμότητα και τις κεμαλικές αξίες, ενώ οι αυξημένες δραστηριότητες του Στρατού αντιμετωπίστηκαν ως ένα μέσο άμυνας σε όσους απειλούσαν τη Δημοκρατία. Το Κράτος θεωρούσε τον κομμουνισμό ως την πλέον σημαντική απειλή για την ύπαρξή του, γιατί τότε δεχόταν ισχυρές πιέσεις από τη Σοβιετική Ένωση ενώ αντιμετώπιζε ως δευτερεύοντα κίνδυνο το Πολιτικό Ισλάμ. Επομένως, οι αλλαγές εκείνης της περιόδου και ιδιαίτερα, οι διευρυμένες εξουσίες του στρατεύματος, ερμηνεύτηκαν ως ένας αποτελεσματικός τρόπος προάσπισης του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Είναι σημαντικό να γίνουν ορισμένες επισημάνσεις για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του πραξικοπήματος, καθώς εμφανίζει σημαντικές διαφοροποιήσεις από το προγενέστερο. Αρχικά, το πραξικόπημα του 1960 οργανώθηκε από μία ριζοσπαστική ομάδα αξιωματικών, σε αντίθεση με αυτό του 1971, στο οποίο οι ιθύνοντες βρίσκονταν ψηλά στην ιεραρχία. Ακόμη, σημειώνεται μία υπαναχώρηση στις φιλελεύθερες ρυθμίσεις του Συντάγματος του 1961. Τα αριστερά κόμματα έχασαν τη νομιμοποίησή τους και μεγάλος αριθμός πολιτών διώχθηκε για τις πολιτικές του πεποιθήσεις. Τέλος, διαπιστώνεται ότι στο πραξικόπημα της 12ης Μαρτίου δεν καταργήθηκε το Σύνταγμα αλλά, απεναντίας, η πλειοψηφία των κομμάτων και του Κοινοβουλίου συνέχισαν να υφίστανται. Οι στρατιωτικοί δεν επιθυμούσαν να εξουσιάσουν άμεσα τη χώρα και να παρεμβαίνουν συνεχώς με υπομνήματα, λαμβάνοντας υπόψη τις επιπτώσεις της Χούντας των Συνταγματαρχών στην Ελλάδα.
Μεταξύ των ετών 1971 και 1973, οι πολιτικοί κατάφεραν σταδιακά να ανακτήσουν τον κυβερνητικό έλεγχο. Ο Στρατός επιζητούσε να διατηρήσει τη στήριξη και την εμπιστοσύνη του τουρκικού λαού σε αυτόν και προκειμένου να το πετύχει, άρχισε να δίνει μία ολοένα και μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στους πολιτικούς. Επακόλουθο αυτής της κατάστασης ήταν η διενέργεια των πρώτων ελεύθερων εκλογών, τον Οκτώβριο του 1973. Πρώτο κόμμα με 33,5% αναδείχθηκε το ΡΛΚ του Μπουλέντ Ετσεβίτ, ενός προσώπου που είχε αντιταχθεί στο πραξικόπημα της 12ης Μαρτίου και στην επιλογή του Ερίμ στον πρωθυπουργικό θώκο. Έπειτα από ένα διάστημα διαπραγματεύσεων, σχηματίστηκε κυβέρνηση συνεργασίας του πρώτου κόμματος με το Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας του Νετζμετίν Ερμπακάν, τον Ιανουάριο του 1974.
Συνοψίζοντας, το πραξικόπημα του «μνημονίου» ήταν μία προσπάθεια υπεράσπισης των αρχών και διδαχών του Κεμάλ και επαναφοράς της τάξης στην τουρκική κοινωνία. Ο Στρατός έδρασε ως ρυθμιστής του πολιτεύματος και ταυτόχρονα επέβαλε τους δικούς του κανόνες στα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα. Εντούτοις, η στρατιωτική παρέμβαση ενδυνάμωσε τις ακροδεξιές οργανώσεις, σε βαθμό που άρχισαν να λαμβάνουν χώρα νέες συγκρούσεις με βαρύνουσες διαστάσεις. Η εκδίωξη προσώπων με αριστερές πεποιθήσεις, όπως οι Αλεβίτες, αλλά και η δημιουργία του Κόμματος Εργατών του Κουρδιστάν όξυναν το πολιτικό συγκείμενο. Έτσι, οι Ένοπλες Δυνάμεις δεν άργησαν να αναλάβουν πάλι την εξουσία, διενεργώντας νέο πραξικόπημα τον Σεπτέμβριο του 1980.
Βιβλιογραφία:
- Erik J. Zurcher, Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2004, σελ. 334-338.
- Λίτσας Σπύρος, Η σύγχρονη Τουρκική πραγματικότητα και ο ρόλος του στρατού στις δομές εξουσίας του κράτους: Από τη θεσμική κατοχύρωση στη συνειδησιακή ταύτιση, ΕΛΙΑΜΕΠ, 2007, σελ. 23-25. Διαθέσιμο σε:
http://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2008/07/op0702.pdf
- Μούδουρος Νίκος, Ισλάμ, Πολιτική και Οικονομία στην Τουρκία, Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία 2011, σελ. 102. Διαθέσιμο σε:
- Σελλά Όλγα, Ο ρόλος του στρατού στη διαμόρφωση της σημερινής Τουρκίας, Εφημερίδα Καθημερινή, Φεβρουάριος 17, 2008. Διαθέσιμο σε:
https://www.kathimerini.gr/culture/313615/o-rolos-toy-stratoy-sti-diamorfosi-tis-simerinis-toyrkias/
- Σπυρέλη Μαρία, Ο ρόλος του στρατού. Οι συνέπειες της στρατιωτικής επέμβασης του 1960 στην Τουρκία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2017, σελ. 20-21. Διαθέσιμο σε:
https://hellanicus.lib.aegean.gr/handle/11610/18942
- News, Timeline: A history of Turkish groups, Aljazeera, July 16 2016. Διαθέσιμο σε:
https://www.aljazeera.com/news/2016/7/16/timeline-a-history-of-turkish-coups
- Ekrem Bugra Ekinci, 1971 military memorandum: A political downturn, Εφημερίδα Daily Sabah, August 19, 2016. Διαθέσιμο σε:
https://www.dailysabah.com/feature/2016/08/19/1971-military-memorandum-a-political-downturn
- C. L. Sulzberger, Foreign Affairs: Two Revolutions In One, Εφημερίδα The New York Times,September 10, 1971. Διαθέσιμο σε:
https://www.nytimes.com/1971/09/10/archives/two-revolutions-in-one.html
- By The Associated Press, Turkish Regime Is Ousted By the Military Leaders, Εφημερίδα The New York Times, March 13, 1971. Διαθέσιμο σε:
Πηγή εικόνας: Τουρκία, η χώρα με τα πραξικοπήματα, Μηχανή του Χρόνου. Διαθέσιμο σε: https://www.mixanitouxronou.gr/tourkia-i-chora-me-ta-praxikopimata-i-stratigi-diktatores-pou-gemisan-tis-filakes-ke-exafanisan-chiliades-polites-to-arnitiko-rekor-tou-souleiman-ntemirel-pou-ton-anetrepsan-dio-fores/