Γράφει ο Αχιλλέας Παπαδημητρίου
Η δεκαετία του 1970 υπήρξε αναμφισβήτητα μία περίοδος αναταραχής και βίας στην σύγχρονη τουρκική πολιτική ιστορία. Η Τουρκία ταλανιζόταν συνεχώς, αφενός, από μία ολοένα και πιο δυσεπίλυτη οικονομική κρίση, η οποία μεταφράζεται σε αυξημένα επίπεδα ανεργίας και πληθωρισμό σε ποσοστό 90% το 1979, αφετέρου από μία πολιτική κρίση χωρίς αδιέξοδο και αδύναμες κυβερνήσεις συνασπισμού (14 κυβερνήσεις σε 10 χρόνια). Στα παραπάνω πρέπει να προστεθεί ως απότοκος των εν λόγω παραγόντων η πολιτική βία και η τρομοκρατία, η οποία θα μάστιζε την Τουρκία για πολλά χρόνια ακόμη, μεταξύ ομάδων σε αμφότερα άκρα του πολιτικού φάσματος, από τρομοκρατικές ακροαριστερές οργανώσεις μέχρι ισλαμικούς φονταμενταλιστές με ακροδεξιούς εθνικιστές να μάχονται στους δρόμους. Η «κορύφωση» αυτής της περιόδου, που αποτέλεσε σημείο καμπής στην διαμόρφωση της ταυτότητας της σύγχρονης Τουρκίας, ήταν αναμφίβολα το στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980.
Σημαντικό αίτιο της παρέμβασης, κατά πολλούς αναλυτές και ιστορικούς, όπως ο Erik Zurcher, αποτέλεσε η ραγδαία άνοδος του ισλαμισμού, με πολιτική έκφραση το Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας (“Millî Selâmet Partisi”, MSP) και αρχηγό τον Νετσμεντίν Ερμπακάν. Σε μία δήλωσή του έκανε λόγο για επαναφορά της Σαρία, του ισλαμικού νόμου, η οποία ταρακούνησε την ηγεσία της κυβέρνησης ενός κράτους με κοσμικές αρχές. Η χρονική συγκυρία δεν ήταν διόλου τυχαία, αν αναλογιστεί κανείς τις εξελίξεις στην ευρύτερη περιφέρεια την ίδια περίοδο, την πτώση του φιλο-αμερικανικού Σάχη στο Ιράν, την επιτυχία της Ισλαμικής Επανάστασης και την άνοδο του Χομεϊνί στην εξουσία. Ο David Shankland από την άλλη υποστηρίζει ότι «ο στρατός παρά την περιφρόνησή του προς τους πολιτικούς για την εμπλοκή θρησκείας και πολιτικής, πιστεύει πως η πρώτη δύναται να λειτουργήσει με θετικό πρόσημο εάν ο ίδιος μπορέσει την διαχειριστεί σωστά», με σκοπό να αποτρέψει τον φατριασμό της Τουρκικής κοινωνίας. Αδιαμφισβήτητο, όμως, καθίσταται το γεγονός πως ο τουρκικός στρατός οποτεδήποτε αισθάνεται ότι η κυβερνητική πολιτική αποκλίνει από τις Κεμαλικές αρχές του κοσμικού κράτους θα επεμβαίνει άμεσα ή έμμεσα ως θεματοφύλακας και υπερασπιστής αυτών, όπως έπραξε το 1960 και το 1980 ή το 1971 με την υποβολή υπομνήματος (Καραμπλιάς, 2009).
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην αναρχία και στην βία που επικρατούσε την ίδια περίοδο. Συγκεκριμένα, υπολογίζεται ότι περισσότερα από 5.000 άτομα δολοφονήθηκαν κατά την διάρκεια των συγκρούσεων. Αξιοσημείωτα περιστατικά εκείνης της περιόδου αποτελούν οι μαζικές δολοφονίες, όπως η σφαγή στην Πλατεία Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης την 1η Μαΐου του 1977, με εκτιμήσεις για 39 νεκρούς και περισσότερους από 500 τραυματίες από άγνωστης ταυτότητας δράστες, η εκτέλεση 7 φοιτητών το 1977 στην περιοχή Μπαχτσελιεβλέρ, προάστιο της Άγκυρας, καθώς και το πογκρόμ εναντίον Αλεβιτών στο Καχραμανμάρας τον Δεκέμβριο του 1978 από τους ακροδεξιούς Γκρίζους Λύκους. Στα παραπάνω οφείλουν να προστεθούν και οι αποσχιστικές τάσεις των Κούρδων και η ίδρυση του Μαρξιστικού Κουρδικού Εργατικού Κόμματος (PKK) το 1978 (Zurcher, 2004).
Για τους προαναφερθέντες λόγους, τα ξημερώματα της 12ης Σεπτεμβρίου η χώρα κηρύχθηκε υπό στρατιωτική κυριαρχία. Στο μήνυμα που μεταδόθηκε, ο στρατηγός Κενάν Εβρέν – μετέπειτα πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας – ανακοίνωσε ότι, εξαιτίας της «αδράνειας» των πολιτικών, οι ένοπλες δυνάμεις ανέλαβαν την εξουσία. Στη συνέχεια, ανεστάλη η λειτουργία της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Τουρκίας – καθώς και άρθρα του Συντάγματος που κατοχύρωναν τις πολιτικές ελευθερίες – οι συνδικαλιστικές και οι φοιτητικές οργανώσεις, ενώ τα πολιτικά κόμματα απαγορεύτηκαν. Προκηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος και στις 67 επαρχίες της χώρας με ταυτόχρονη απαγόρευση εξόδου. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί πως αυτή τη φορά οι ανώτατοι αξιωματικοί και το σύνολο της ιεραρχίας ανέλαβαν την εξουσία και όχι μεμονωμένοι συνωμοτικοί κύκλοι, όπως οι συνταγματάρχες στο πραξικόπημα του 1960. Επρόκειτο για ένα οργανωμένο σχέδιο σε σύλληψη ήδη από το 1979, σύμφωνα με τις πηγές, που ουσιαστικά προχώρησε σε ακύρωση όσων επετεύχθησαν με το πιο φιλελεύθερο Σύνταγμα του 1961 (Zurcher, 2004).
Οι πραξικοπηματίες με το Σύνταγμα του 1982 ουσιαστικά διεύρυναν τις εξουσίες, όχι μόνο του Προέδρου της Δημοκρατίας, αλλά και του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας, ενός οργάνου από επιτελείς όλων των κλάδων των ενόπλων δυνάμεων, το οποίο θα εξελισσόταν σε έναν πανίσχυρο ρυθμιστικό παράγοντα στο πολιτικό σκηνικό. Επιπροσθέτως, καταργήθηκε το δεύτερο νομοθετικό σώμα, η Γερουσία, που δημιουργήθηκε με το προηγούμενο Σύνταγμα, ενώ περιορίστηκαν θεμελιώδη δικαιώματα, όπως της ελευθερίας του τύπου και του λόγου. Παράλληλα, η κουρδική γλώσσα απαγορεύτηκε στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο και μεγάλος αριθμός Κούρδων εκτοπίστηκε από τα χωριά τους. Από την άλλη, η χούντα προχώρησε σε έκδοση περισσότερων από 600 νόμων με κάποιους – οι οποίοι θα χαρακτηριστούν Οργουελιανοί κατά τον Eβίν – να απαγορεύουν στους πολιτικούς να συζητούν σε ιδιωτικές συνομιλίες θέματα που αφορούν τον δημόσιο βίο (Zucher, 2004). Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού εκείνη την περίοδο διατηρούσε θετικές απόψεις για το κίνημα, σε αντίθεση με την σημερινή γενική καταδίκη του – κυρίως λόγω του σεβασμού που έτρεφαν προς το πρόσωπο του Κενάν Εβρέν – αλλά και για τις ένοπλες δυνάμεις ως θεσμό, λόγω της αποτελεσματικής καταστολής της τρομοκρατίας και της μετέπειτα αξιοσημείωτης βελτίωσης της οικονομίας (Tzortzis, 2022). Με λίγα λόγια, αποσκοπούσαν στο συγκεντρωτισμό των εξουσιών στα χέρια του προέδρου και στον έλεγχο της δημόσιας ζωής από μία ολιγομελή ομάδα.
Το καθεστώς μέχρι την μερική μετάβαση στην δημοκρατία το 1983 και την πλήρη το 1989 χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα βίαιο, όπως προκύπτει και από τα επίσημα στοιχεία. Συγκεκριμένα, περισσότεροι από 650.000 άνθρωποι συνελήφθησαν, 230.000 οδηγήθηκαν σε δίκη, ενώ 517 καταδικάστηκαν σε θάνατο εκ των οποίων οι 50 εκτελέστηκαν. Δεκάδες χιλιάδες δημοσίων υπαλλήλων, όπως δημοσιογράφοι, εκπαιδευτικοί και καθηγητές πανεπιστημίων απώλεσαν τις θέσεις εργασίας τους ή καταδικάστηκαν σε πολυετείς ποινές κάθειρξης και συμπεριλήφθηκαν σε μαύρες λίστες με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την δημόσια ζωή. Ακόμη, ειδική αναφορά πρέπει να γίνει στις Τουρκικές Μυστικές Υπηρεσίες (MIT), οι οποίες προχώρησαν σε εκατοντάδες συλλήψεις και βασανιστήρια πολιτικών κρατουμένων (Zurcher, 2004). Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε συνολικά στα πανεπιστήμια και την εκπαίδευση, στους διανοούμενους, δηλαδή σε παράγοντες της δημόσιας ζωής που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στα γεγονότα από την περίοδο Μεντερές και έπειτα, οι οποίοι οδήγησαν την χώρα σε ριζικές αλλαγές στο κοινωνικό και όχι μόνο επίπεδο.
Στο διεθνές πεδίο, οι διπλωματικές συνομιλίες και η ενταξιακή πορεία της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση «πάγωσαν», ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες τήρησαν στάση αναμονής. Η κυβέρνηση Κάρτερ δεν εξεπλάγη τελείως από το πραξικόπημα, εξαιτίας των πολλαπλών προειδοποιήσεων των στρατιωτικών προς την κυβέρνηση, ενώ ο κύριος γνώμονας της αντίδρασής τους υπήρξε η παραμονή της χώρας στο δυτικό στρατόπεδο. Επιπλέον, το 1982, εξαιτίας παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η Τουρκία αποβλήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Με την επιτυχία του κόμματος της «Μητέρας Πατρίδας» στις εκλογές του 1983 και την ανάρρηση του Τουργκούτ Οζάλ στον πρωθυπουργικό θώκο σημειώνεται μια καμπή στην ιστορική πορεία, καθώς τα δύο ελεγχόμενα κόμματα από την χούντα έλαβαν σημαντικά μικρότερα ποσοστά και απέδειξαν μία αλλαγή στα δεδομένα. Την επόμενη δεκαετία, ο Οζάλ προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις με σκοπό την φιλελευθεροποίηση της οικονομίας στα πρότυπα του νεοφιλελευθερισμού της δεκαετίας του 1980, επηρεασμένος σε μείζονα βαθμό από τις πολιτικές του αμερικανικού Προέδρου Ρήγκαν και της βρετανίδας Πρωθυπουργού Μάργκαρετ Θάτσερ (Zurcher, 2004).
Η προσπάθεια του καθεστώτος να αποτρέψει την εκλογή των παλαιών πολιτικών και παλαιών κομμάτων είχε ως αποτέλεσμα το φαινόμενο της αντι-συσπείρωσης και της συντριπτικής πλειοψηφίας του κόμματος της «Μητέρας Πατρίδας» στις εκλογές του 1983 με ποσοστό άνω του 45%. Η αποτυχία των κομμάτων, που υποστηρίζονταν από το καθεστώς, αποδεικνύει την απώλεια εμπιστοσύνης σε αυτό, όχι μόνο από τους πολίτες, αλλά και από ομάδες συμφερόντων, όπως οι μεγάλες βιομηχανίες, παρά τα αυξημένα ποσοστά αποδοχής του συντάγματος, το οποίο οδήγησε τον Κενάν Εβρέν στον ρόλο του Προέδρου, αν ληφθούν υπόψη οι περιστάσεις κατά την διεξαγωγή του δημοψηφίσματος. Με την έλευση του Οζάλ εγκαινιάστηκε μία νέα εποχή στην Τουρκία και μία προσπάθεια εκσυγχρονισμού σε όλους τους τομείς. Με την αναθεώρηση του συντάγματος επί Ερντογάν και την κατάργηση της συνταγματικά κατοχυρωμένης ασυλίας των πρωτεργατών τα τουρκικά δικαστήρια προχώρησαν το 2012 σε ποινική δίωξη και δίκη των δύο ζώντων πρωταγωνιστών, του 94χρονου Εβρέν και του 86χρονου Πτέραρχου της Αεροπορίας Σαχίνκαγια, οι οποίοι δήλωσαν αμετανόητοι, στα πλαίσια της προσπάθειας να αποδυναμωθεί ο ρόλος των ενόπλων δυνάμεων στην πολιτική της χώρας (Letch, 2014).
Οι επιπτώσεις στην τουρκική σκηνή θα μετουσιωθούν στις επόμενες δεκαετίες με την επαναφορά των παλαιών πολιτικών και την επάνοδο του πολιτικού Ισλάμ. Σίγουρο καθίσταται το γεγονός πως η Τουρκία με τις αντιφάσεις της αναφορικά με το ρόλο της θρησκείας, αλλά και λόγω πληθώρας ζητημάτων αποτελεί μέχρι και σήμερα πόλο έρευνας και ενδιαφέροντος για την ευρύτερη περιφέρεια της Ανατολικής Μεσογείου, ενώ οι εσωτερικές εξελίξεις της παραμένουν στο προσκήνιο.
Πηγές:
Καραμπελιάς, Γ. (2009). Ο ρόλος των ενόπλων δυνάμεων στην πολιτική ζωή της Τουρκίας και της Ελλάδας. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
Shankland, D. (2003). Ισλάμ και κοινωνία στην Τουρκία. Εκδόσεις Κριτική.
Zurcher, J. E. (2004). Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Tzortzis, J. (2022). Elites and democratic transition by regime transformation in Southern Εurope. Εκδόσεις Palgrave Macmillan.
Letch, C. (2014). Leaders of 1980 military coup in Turkey are jailed for life after showcase trial. The Guardian. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/world/2014/jun/19/turkey-coup-leaders-trial-jailed
Ekinci, B. E. (2016). The 1980 coup: Fearful period amid political crackdown. DailySabah. Διαθέσιμο σε: https://www.dailysabah.com/feature/2016/08/12/the-1980-coup-fearful-period-amid-political-crackdown
Πηγή εικόνας:
DailySabah. (2015). Turkey: A quiet send-off for leader of 1980 military coup, Kenan Evren. Διαθέσιμη σε : https://www.dailysabah.com/turkey/2015/05/11/turkey-a-quiet-sendoff-for-leader-of-1980-military-coup-kenan-evren